پێدەچێت ساڵی 2011 ساڵێكی پڕخێر و بەرەكەت بێت بۆ ئەو گەلانەی كە تائێستا بێ دەوڵەتن و دەیانەوێت بڕیاری چارەنووس بدەن، لەبەر ئەوەی لەگەڵ دەسپێكی ساڵی نوێ و لەسەرەتای هەفتەی دووەمدا گەلی باشووری سودان بڕیاری چارەنووسی خۆیاندەدەن، ئەم بڕیارە كە هەڵبژاردنە لەنێوان جیابوونەوەی باشوور و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ و هەڵبژاردنی مانەوە لەناو سوداندا بە یەكپارچەیی، بەڵام هەر لە ئێستاوە هەموو جیهان بانگەشە بۆ ئەوەدەكەن لە 9ی كانوونی دووەمی ساڵی 2011 دەوڵەتێكی تازە لەدایك دەبێت، ئەم مەزندەیە بەوەی باشوورییەكان دەنگ بەسەربەخۆیی دەدەن، هەروا لە خۆڕا نەهاتووەو نیشانەی ئەوەیە كە هیچ هاووڵاتییەكی غەیرە عەرەبی لە سوداندا نایەوێت وەك هاووڵاتی پلە دوو حسابی لەگەڵدا بكرێت، بۆیە ئێستا ئەو دەنگە شۆڤێنیانەی دژایەتی ریفراندۆمەكە دەكەن شین بۆ یەكپارچەیی سودان دەكەن، دەبێت بزانن كە یەكپارچەیی سودان یان هەر وڵاتێكی دیكەی عەرەبی و غەیرە عەرەبی بە دروشمی باق و بریق ناپارێزرێت و ئەگەر نیشتمانەكانی خۆیان خۆش دەوێت دەبێت بڕوایان بەوە بێت كە دەبێت ئیعتراف بەو نەتەوە و ئایینە جیاوازانە بكەن كە لە جوگرافیای ئەو وڵاتە لە گەڵیاندا دەژین، بەڵام كاتێك هەموو جیهان شاهیدی مەرگەسات و جینۆسایدی گەلی دارفۆر و گەلی باشووری سودان بێت و سەرۆكی وڵاتەكە وەك یەكێك لە تاوانبارانی جەنگ بانگهێشتی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكانی جەنگ كرابێت و ئامادە نەبێت بچێتە بەردەم دادگای نێودەوڵەتی، ئەوە مانای ئەوەیە ئەوا خۆیان وڵاتی خۆیان خۆش ناوێت و خۆیان وڵاتی خۆیان پارچە پارچە دەكەن، بەپێی رێككەوتنی ئاشتی نێوان بەرەی رزگاریخوازی باشوور و حكومەتی خەرتووم لە نایرۆبی، باشوورییەكان لەگەڵ ئەوەدابوون كە وەك بەشێك لەسودان بمێننەوە، بەڵام ئەو مافەشیان لە رێككەوتنەكە تۆمار كردووە كە گەلی باشووری سودان مافی بڕیاردانی چارەنووسی هەیە، خۆ ئەگەر حكومەتی سودان دوای ئەوەی رێككەوتنی ئاشتی مۆركرد سودانی لەسەر یەكسانی هاووڵاتیبوون و لەسەر بنەمای فیدرالی و دیموكراتی بونیاد بنایەوە، ئەوا ئێستا جیهان چاوەڕێی ئاكامی دەنگدانەكەی دەكردو پێشوەختە پیرۆبازیی لەدەوڵەتی باشووری سودان نەدەكرد.

دەوڵەتی باشووری سودان پێوەندی لەگەڵ ئیسرائیل گرێدەدات
ئێستا باڵوێزخانەی دەوڵەتی ئیسرائیل لەبەشێكی زۆری پایتەختەكانی دەوڵەتانی عەرەبی هەیە، ئەمە بۆ رای گشتی عەرەبی كارێكی ئاساییە و هیچ رەخنەیەكی لەسەر نییە، بەڵام لە ئێستاوە و كە هێشتا دەوڵەتی باشووری سودان دانەمەزراوە پڕوپاگەندەی ئەوە بڵاو دەكرێتەوە بەوەی گوایە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی باشووری سودان ئەو دەوڵەتە پێوەندی لەگەڵ ئیسرائیل گرێدەدا، لەمەش سەیر و عەنتیكەتر ئەوەیە یوسف قەرەزاوی كە خۆی بەسەرۆكی زانایانی ئیسلامی دەزانێت، فەتوای حەرامكردنی دەنگدانی بۆ موسڵمانەكانی باشووری سودان دەركردووە و وەك رۆژنامەی دەستووری ئەردەنی لە ژمارەی رۆژی 30/12/2010 چەند بڕگەیەكی بڵاوكردۆتەوە كە قەرەزاوی بەمجۆرە سەبارەت بە مافی گەلێكی چەوساوەی وەك گەلی باشووری سودان فەتوا دەدات و دەڵێت: (داوا لە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی دەكەم كیانێكی گەورەتر لە كۆمكاری عەرەبی و رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی پێكبهێنن لەبەر ئەوەی ئەو كیانەی ئێستا وەك پێویست رۆڵی خۆی ناگێڕێت. جیابوونەوەی سودان دەستی هەندێك دەوڵەتانی رۆژئاوا و ئەمریكای لەپشتەوەیە بەمەبەستی لەبەریەكهەڵوەشانی جیهانی ئیسلامی، ئێستا باشوور جیادەكەنەوە سبەی دارفۆر، رۆژئاوا جیابوونەوە و دابەشكردنی وڵاتانی دەوێت، ئەمەش ئەو مەترسیەیە كە نابێت جیابوونەوە لە هیچ وڵاتێكدا قبووڵ بكەین)).
ئەو پرسیارەی لێرەدا دەوروژێت، تەنیا رووبەڕووی گەلی باشووری سودان نابێتەوە، بەڵكو رووبەڕووی سەرجەم ئەو نەتەوانە دەبینەوە كە لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی داوای مافی بڕیاردانی چارەنووس دەكەن، هەربۆیە پەیامەكەی قەرەزاویش كە وەك سەرۆكی یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلام لە جیهاندا دەریدەبڕێت، ئاراستەی هەموو نەتەوە چەوساوە و بێ دەوڵەتەكانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی دەكات، بەڵام ئەوەی لەهەمووشتێك زیاتر وەك سەیر و سەمەرە لە گووتەكانی قەرەزاوی خۆی پیشاندەدات و چاودێری سیاسیی پێكەنینی پێی دێت ئەوەیە، قەرەزاوی كاتێك بانگەشەی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی دەكات بۆ ئەوەی كیانێكی گەورەتر لە كیانی كۆمكاری عەرەبی و رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی دروست بكەن، ئاماژە بەیەكێتی ئەوروپا دەكات، بەمەش واتە دەیەوێت پێمان بڵێت بۆچی ئەوروپییەكان دەوڵەتی سەربەخۆیان هەیە و خۆیان لە فیدراسیۆنی ئەوروپا دەبیننەوە، بۆچی نەتەوە غەیرە عەرەبەكان ئێوە خۆتان لەنێو دەوڵەتانی عەرەبیدا نابیننەوە، ئەمە خۆی لە خۆیدا خۆگێلكردن و شێواندنی راستییەكانە كە لەسەر زاری كەسێكی وەك قەرزاوییەوە فەتوای لەسەر دەدرێت، پیشاندانی رایەكی هێندە شۆڤێنیانەیە كە لەگەڵ بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام یەكناگرێتەوە و بەدەق دژی ئەو ئایەتەیە كە دەفەرمووێت: ((یا أیها الناس إنا خلقناكم من ذكر و أنثی و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا إن أكرمكم عند الله أتقاكم)) لێرەدا ئەو پرسیارە لە قەرەزاوی شۆڤێنی دەكەین و لێی دەپرسین، ئایا تەعاروف چۆن دروست دەبێت ئەگەر پێشتر ئیعتراف بە جیاوازی گەل و نەتەوەكان نەكرێت، پێی دەڵێن ئایا تۆ كاتێك ئامادە نەبیت ئیعتراف بە نەتەوە چەوساوە و بێ دەوڵەتەكان بكەیت و لەمافی بڕیاردانی چارەنووسی بێ بەشیان بكەیت، ئایا تەعاروف و پێكەوە ژیان چ مانایەكی دەبێت، بۆیە قسەكانی قەرەزاوی پێش ئەوەی دژی ئیرادەی نەتەوە و گەلە چەوساوەكانی نێو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی بێت، دژی دەقی قورئانی پیرۆزە، لەبەر ئەوەی ئامادەنییە ئیعتراف بەو گەل و نەتەوانە بكات، نایەوێت بە هاوسەنگی و یەكسانی تەعاروفیان لەگەڵدا بكات، كە دەقی ئایاتەكە داوای یەكسانی دەكات (إن أكرمكم عند الله أتقاكم)، پرسیاری دیكە لە قەرەزاوی ئەوەیە تۆ كاتێك باسی یەكێتی و ئیتحادی نێوان نەتەوە و گەلانی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی دەكەیت، ئایا نەتەوەكانی ئەو دەوڵەتە عەرەبی و ئیسلامیانەت هۆشیار كردۆتەوە كە حكومڕانی ئەوان دژی مرۆڤایەتی و دژی بنەماكانی قورئانی پیرۆزە كەدەفەرموێت: ((إنَّ اللهَ یأمرُ بالعدل والإحسان وإِیتاءِ ذی القربی وینهی عنِ الفحشاءِ والمنكر والبغی یعظكمْ لعلكمْ تذكرُونَ))، ئایا لەهەموو پەیامەكەی قەرەزاویدا تەنیا بە وشەیەك باسی ناعەدلی و نائیحسانی رژێمەكانی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی كردووە و داوای لێكردووە نا عەدلی و نائیحسانی یاخیبوونە لەفەرمانی پەروەدگار، بۆیە زۆر گرنگە كە فێڵ و تەڵەكەبازی ئەو بەناو زانا ئیسلامیە تێبگەین، كە بەناوی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە لەبەردەم خواستەكانی گەلان و نەتەوە چەوساوەكانی جیهانی ئیسلامی و عەرەبی رادەوەستێت، ئەو قسانەی قەرەزاوی نەك هەر فەتوا نییە بۆ یەكڕیزی موسڵمان، بەڵكو دروستكردنی فیتنەیە لەناو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیداو وەك پەروەردگاریش دەفەرمووێت فیتنە لە پیاوكوشتن خراپترە(والفتنة أشدُ من القتل)، ئەمە بانگەشەكردنە بۆ ئەو فیتنەیەی كە لەدوای رەتكردنەوەی ریفراندۆمەكەی باشووری سودان، ئەگەر خوانەخواستە موسڵمانان بەقسەی نازانایەكی وەك قەرزاوی بكەن دروست دەبێت.
میسر و كۆمكاری عەرەبی و تەنانەت حكومەتی سودانیش ئامادەن پێشوازی لەدەوڵەتە تازەكەی باشووری سودان بكەن
لێدوانەكەی عومەر بەشیری سەرۆكی سودان وەك ئەوەی BBC بلاوبكردۆتەوە(ئەگەر دەنگیان بۆ یەكێتی و مانەوە لەگەڵ سوداندا، پێشوازی لێدەكەین و ئەگەر دەنگیشیان بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوەدا، هەر پێشوازی لێدەكەین و یەكەم كەس دەبم پیرۆزباییان لێدەكەم). وەرچەخانێكی گەورەیە لەبیركردنەوەی دەوڵەتی عەرەبی، ئەگەر تەنانەت ئەم لێدوانە مەرامێكی سیاسیی وەك بەرتیلی سیاسیش بێت، بەوەی گەماڕۆكانی سەر سودان هەڵبگیرێن یان دۆسێی بەشیر لە دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكانی جەنگ دابخرێت، ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە، دروستبوونی دەوڵەتی باشووری سودان دەبێتە دەسپێكی سەردەمێكی نوێ نەك هەر لە سوداندا، بەڵكو دەبێتە هەنگاوێكی گرنگ بۆ ئەوەی سبەینێ شانشینی مەغریبی عەرەبیش هەنگاوێكی هاوشێوە بەرامبەر پۆلیساریۆ وەربگرێت و جەزائیر بەفەرمی ئەمازیغیەكان بناسێنێت و میسر بەجۆرێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ قیبتیەكان بكات و لوبنان مافی هاووڵاتیبوونی سیاسی بەكوردەكانی خۆی ببەخشێت و سووریا مافی هاووڵاتیبوون بە كورد بسەلمێنێت و چیدیكە عێراقییەكانیش لە بانگەشەی هەرێمی كوردستان بۆ بڕیاردانی مافی چارەنووس نەترسن، هەروەها ئەم هەنگاوەی سودان كاریگەری لەسەر دەوڵەتانی ئەفریقیا و دەوڵەتانی ئیسلامیش دەبێت، بەتایبەتی ئێران و توركیا بۆ ئەوەی بە ئاشتیانە كێشەی نەتەوە غەیرە فارس و غەیرە توركەكانی وڵاتی خۆیان بەشێوازی ئاشتیانە چارەسەر بكەن، ئێستا لە دەسپێكەوە هەست دەكەین قسەكانی عومەر حەسەن بەشیر رەنگدانەوەی لەسەر كۆمكاری عەرەبی هەبووە، بەتایبەتی كە هەفتەی رابردوو عەمرو موسای سەرۆكی كۆمكاری عەرەبی سەردانی جۆبای پایتەختی باشووری سودانی كرد و لەگەڵ سلفاكیر میاردیت سەرۆكی حكومەتی باشوور و جێگری سەرۆك كۆماری سودان كۆبۆوە و پاشان راشكاوانە رایگەیاند: (چەندین پڕۆژەی وەبەرهێنانی گرنگ لەنێوان باشووری سودان و دەوڵەتانی عەرەبی جێبەجێ دەكرێت، رۆڵی كۆمكاری عەرەبی لە باشوور بەردەوام دەبێت و ئاكامی ریفراندۆمەكەش هەرچیەك بێت كاریگەری لەسەر پابەندبوونی كۆمكاری عەرەبی بۆ پشتگیری باشووری سودان نابێت). هەروەها ئەم لێدوانەی بەشیر كە دوای كۆبوونەوەكەی بووە لەگەڵ هەریەك لە حوسنی موبارەكی سەرۆكی میسر و موعەمەر قەزافی سەرۆكی لیبیا، مانای ئەوەیە كە میسر و لیبیاش وەك ئەمری واقیع جیابوونەوەی باشووری سودان قبووڵ دەكەن، وەك باڵیۆز محەمەد مرسی لە وەزارەتی دەرەوەی میسر بە رۆژنامەنووسانی راگەیاندووە، میسر هەموو سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكان بۆ ئاكامی ریفراندۆمەكەی باشووری سودان دیراسەت دەكات، بەڵام ئاكامی ریفراندۆمەكە ئەگەر دەوڵەتی سەربەخۆشی لێبكەوێتەوە، ئەوا میسر سوور دەبێت لەسەر پتەوكردنی پێوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتی باشووری سوداندا.
ئەگەر سودان عەلمانی و دیموكراتی بوایە
جیابوونەوە رووینەدەدا
نەتەوەكان بۆیە یەكێك لە هەڵبژاردنەكانیان لەكاتی پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس لە جیابوونەوە و سەربەخۆیی نزیك دەبێتەوە، لەبەر ئەوەیە هیچ ئومێدێك بەو رژێم و سیستمانە نەماوە كە بتوانن وەك نەتەوە بە ئازادی لە چوارچێوەیدا بمێننەوە، هەر بۆنموونە فەرەنسی زمانەكانی هەرێمی كوبیك لە كەنەدا لەگەڵ ئەوەی شارل دیگۆل وەك باوكی فەرەنسییەكان و فەرەنسی زمانەكانیش سەیر دەكرا، پەیامی بۆ ئازادی و جیابوونەوە ئاراستەكردن، بەڵام لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی فەرەنسی زمانەكانی كیوبك مانەوەیە لەگەڵ دەوڵەتی كەنەدا، هەتا ئێستا چەندین ریفراندۆمیش ئەنجامدراوە، بەڵام دەنگدان بۆ مانەوە زیاترە لە دەنگدان بۆ سەربەخۆیی، سەبارەت بەم پرسە و بۆ قسەكردن لەسەر پەنابردن بۆ سەربەخۆیی، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر عەلی عەلی دینار بەنەژاد دارفۆری و ئوستادی دیراساتی سودان و ئەفریقیا لەزانكۆی پەنسلڤانیا كرد و لە وەڵامدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: ((بڕیاردانی هەر گرووپێك لەسەر جیابوونەوە یان پاراستنی یەكپارچەیی وڵاتەكەی، پەیوەستە بە شێوازەكانی مامەڵەكردن و رەفتارەكان لە بەرامبەری ئەو گرووپە خەڵكە، هەروەها وەڵامدانەوەی حكومەتی ناوەندی لەبەرامبەر خەم و ئازارەكانی ئەو گرووپە خەڵكە پەیوەستە بە ئاستەكانی ئامادەیی حكومەتی ناوەندی بەرامبەر دەستنیشانكردنی چارەنووسی ئەو گرووپە خەڵكە. بەڵام ئەگەر هات و وەڵامدانەوەی حكومەت بەپێی پێویست نەبوو، ئەوكات ئەو گرووپە خەڵكە ناچار دەبن پەنا بەرن بۆ رێگەچارەی دیكە لەپێناوی وەدەستهێنانی مافەكانیان، هەر بۆیە، لەوانەیە ئەو رێگەچارانە بریتی بێت لە دیاردەكانی توندوتیژی هەروەها لەوانەشە رێگەچارەی ئاشتییانە بێت. بەڵام كێشەكە پەیوەستە بە رۆڵی حكومەتی ناوەندی و ئەركەكانی سەر شانی بەرامبەر بە هاووڵاتییەكانی. پێموایە كە پێشهاتەكانی سودان و ریفراندۆمەكە و پاش درەچوونی ئەنجامەكان، كە هەموو لایەنێك پێشبینیی جیابوونەوەی بۆ باشووری سودان دەكات، بەڕای من ئەمە شكستخواردنە نەك سەركەوتن بۆ سودان، لەبەرئەوەی پێوەندییەكی مێژوویی لەنێوانی باكوور و باشووری (سودان)دا هەیە، كە پێوەندییەكی قووڵ و بەهێزە، هەروەها هەر لە سەرەتای سەربەخۆییەوە و تاكو ئەمڕۆش هێشتا دەرفەتی زۆر ماوە لە پێش حكومەتی سودانی بۆ ئەوەی گوێ لە داخوازیی هاووڵاتییەكانی باشووری سودان بگرێت و جگە لەوەی كە پێویستە دان بەو راستییە بنێت كە ناهاوسەنگی لەنێوانی باكوور و باشوور-دا هەیە لە رووەكانی ئابووری و سیاسی و كاربكات بۆ بەرەوپێشەوەچوونی ئەو بوارانە، بەڵام بەداخەوە هیچ كام لەم خاڵانە رووینەداوە. هەر بۆیە هاووڵاتیان بەردەوام بوون لە داخوازییەكانیان بۆ جیابوونەوە، ئەوەش مافی خۆیانە، ئەم شتەش مایەی روودانە لەهەر وڵاتێكی دیكە تەنانەت لە وڵاتانی عەرەبی یان وڵاتانی ئەفریقیا. ئەگەر هات و هەر نەتەوەیەك چەوسابۆوە و داخوازیی هەبوو و هاوكات حكومەتی ناوەندی وەڵامدانەوەی پێویستی نەبوو بۆ داخوازییەكان و هاووڵاتیانی فەرامۆشكرد، ئەوكات هەمان ئەو بارودۆخەی باشووری سودان بۆ جودابوونەوە لە وڵاتانی دیكەش سەرهەڵدەدات و داخوازی بەرزدەكرێتەوە بۆ جیابوونەوە. پێویستە لەسەر حكومەت هەمیشە گوێ لە هاووڵاتیان بگرێت، هاووڵاتیان مافیان هەیە داخوازی پێشكەش بكەن و ئەركیان لەسەر سەركردەكان هەیە بۆئەوەی كات تەرخان بكەن و گوێ لە داخوازییەكانی هاووڵاتیان بگرن. خۆی لەخۆیدا حكومەت لە خەڵكە و بۆ خەڵكە. بەڵام ئەگەر بێت و بەم شێوەیە بەڕێوەنەچێت، ئەو كات ئاكامی خراپی لێ دەكەوێتەوە، لەوانەشە ئەم ئاكامانە لە پلە و ئاست جیاوازبێت، بەڵام لەكۆتاییدا هیچ كامیان كاریگەرییەكی پۆزەتیڤانەی بۆ وڵاتەكەدا نابێت)).
سەبارەت بەرۆڵی میسر و مامەڵەی داهاتووی لەگەڵ ئەم دەوڵەتە تازەیە د.عەلی دینار بە گوڵانی راگەیاند: ((«میسر» بەرژەوەندیی خۆی هەیە و ئەوە راستییەكی ئاشكرایە و هەموومان دەیزانین كە بەرژەوەندیی (میسر) پەیوەستە بە ئاوی رووباری (نیل)، رووباری (نیل)یش لە باشووری (سودان)ەوە بۆ (میسر) دەڕوا، هەروەها بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بدەم كە لە سەرەتای جەنگەكەوە لە كۆتاییەكانی ساڵانی 1990كاندا (میسر) كاری وەبەرهێنانی هەبوو لە بەنداوێك و كەناڵێكی زۆر گەورە لە باشووری سودان كە پێی دەوترێت «جۆنگۆلێتاناو». بەو شێوەیە، بڕە ئاوێكی یەكجار زۆر بۆ ناو كەناڵە سەرەكییەكەی رووباری (نیل) دەچوو و ئەو كەناڵەش ئاوی زیاتری بۆ (میسر) رەوانەدەكرد. هەر بۆیە، میسر خاوەن بەرژەوەندییەكی زۆرە لە ئاوی رووباری (نیل) و تاكو زیان بە بەرژەوەندییەكانی نەكەوێت ئەوە هەرگیز بەلایەوە گرنگ نییە چی بەسەر سودان بێت، گەر دابەش بێت یان نا، تەنانەت بایەخ نادات گەر سودان دابەشبێتە سەر 2 یان 3 تەنانەت بۆ 4 پارچەی سەربەخۆش، گرنگترین شت بەلای (میسر)ەوە ئەوەیە كە ئاوەكەی بۆ بڕوات بەبێ كێشە و بەبێ ئاستەنگ)).
هەر سەبارەت بەم پرسە و پەیوەست بە رێككەوتنامەی ئاشتی نێوان باكوور و باشوور و پەنابردنی باشوور بۆ ریفراندۆم، د.مەی تەیب ئەحمەد ئوستادی سیاسەت و پسپۆر و تایبەتمەند لە دەوڵەتانی حەوزی نیل سەبارەت بە جیابوونەوەی باشووری سودان لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: (پێموایە كە كڕۆكی كێشەكە پەیوەستە بە شێوازی دروستكردنی «رێككەوتنی ئاشتیی گشتگیر - CPA». زۆربەی زۆرینەی هاووڵاتییەكانی سودان لە (CPA)دا بەشدارییان نەكردووە. ئەم رێككەوتنە ئەنجامی دوو گرووپی دوژمن بوو GoS و SPLA\M. بەبێ بەشداربوونی زۆرینەی هاووڵاتیانی سودان وەكو پارتە سیاسییەكان و گەلی سودان كە بەهۆی جەنگەكەوە دوچاری زەرەر و زیان بوونە. بەهەرحاڵ، زۆرینەی گەلی سودان (باكوور و باشوور)، ناچاربوون رەزامەندبن لەسەر (CPA)، بەو هیوایەی كە (CPA) گۆڕانكاری دروست بكات و ئاشتی و سەقامگیری بسەپێنێت. بابەتێكم نووسییە لەژێر ناونیشانی «رێككەوتنی ئاشتی ئاشتییەكی سەقامگیر لە سودان گرەنتی ناكات» و بەم زووانە لەگەڵ ژمارەیەك نووسەر لە كتێبێكدا بڵاودەكرێتەوە. لەم نووسینەمدا مشتومڕم كردووە لەبارەی ئەوەی كە رێككەوتنی ئاشتی گرەنتی نییە بۆ ئاشتییەكی هەمیشەیی، ئەویش لەرێگەی شیكردنەوەم بۆ هەموو رێككەوتنەكانی ئاشتی لە سودان هەر لەساڵی 1972ەوە تاكو ئەمڕۆ. وەڵامەكەش ئەوەیە كە رێككەوتنی ئاشتی مانای وەستانی پێكدادان و توندوتیژی ناگەیەنێت، بەڵكو بە واتای كاركردن لەپێناوی نەهێشتنی ژێرخانی توندوتیژی و گۆڕینی توندوتیژی بۆ ژینگەیەكی هاوبەش و پۆزەتیڤ لەرێگەی پیادەكردنی دیموكراسییەت و متمانەیی و پێشكەوتن و بونیادنان. نەك تەنیا لەرێگەی دابەشكردنی سامانەكان و دەسەڵاتەكان كە لە (CPA)دا ئاماژەی پێدراوە، تەنانەت دابەشكردنی سامانەكانی وڵات و دەسەڵاتەكان بۆ گەلی سودانی نەبوو، بەڵكو بۆ 2 گرووپی واژۆكەری رێككەوتننامەكە بوو (SPLAM\GoS). هەردووك لە گرووپەكانی (CPA) شكستیان بەدەست هێنا لە بیركردنەوە لەبارەی تەواوی سودان و دروستكردنی متمانەیی لەنێوانی خۆیاندا. لەمیانی سەردەمەكانی پێكدادانەكاندا، خەڵكی لۆكاڵ لە باكوور و باشوور یەكتریان دەناسی. بۆ نموونە ئێمە نەوەی لەدایكبووی ساڵانی 1970كانین و هەرگیز كێشەی ئەوەمان نەبوو كە دانیشتووی باكوورین یان باشوور، لەبەرئەوەی ئێمە هەموومان لە هەمان قوتابخانە و زانكۆ دەمانخوێند و لە هەمان شوێندا كارمان دەكرد، تەنانەت هەموومان پێكەوە لەهەمان بۆنە و ئاهەنگەكان بەشداریمان دەكرد. هەرگیز ئەو هەستەم لا درووست نەبوو كە برا و خوشكانم لە باشوور هاووڵاتی سودانی نین، هەمووشمان هەر وەڵامی هەمان پرسیار دەدەینەوە «ئێمە سودانین». من لەو بڕوایەدام كە پرۆسەی ریفراندۆم ئەنجام دەدرێت، لەبەرئەوەی ریفراندۆم بەشێكە لە (CPA)، ئەگەر هات و باشوور جیابوونەوەی هەڵبژارد، ئەوكات باكووری سودان بڕیارەكەی باشوور قبووڵ دەكات. بەڵام تەنانەت جیابوونەوەش تەنیا بە یەك شەودا جێبەجێ ناكرێت، پرۆسەكە بەشێوەیەكی هەنگاو بە هەنگاو و بە ئاشتییانە و لەماوەی 4 ساڵدا جێبەجێ دەكرێت. ژمارەیەكی زۆر لە ئاستەنگ رووبەڕووی هەردوو لایەن دەبێتەوە لە سودان و لەراستیدا ئەوە ساتێكی زۆر سەخت دەبێت بۆ «سودان»ی گەورەترین وڵات لە ئەقریقیا بۆ ئەوەی دابەش بێت. لە مێژووی سودان-دا دەبینین كە لە سەردەمەكانی داگیركردنی بەڕیتانیدا و هەر لەهەمان وڵاتی سودان، سیاسەتی جیاواز جێبەجێ دەكرا وەكو ناوچە داخراوەكان و چەندین جۆری هەڵسوكەوتی جیاواز پیادە دەكرا، ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنێت كە ئامادەكاری هەبوو بۆ دابەشكردنی سودان بەسەر چەند بەشێك لە داهاتوودا. بەداخەوە، نە سەركردە پێشەنگەكانی سودان و نە رۆشنبیرەكان یان سیاسەتوانەكانی سودان فێرنەبوون لە كاریگەرییەكانی دابەشكردنی وڵات و داگیركردن. حكومەتی ناوەندی كەوتۆتە ژێر كۆنتڕۆڵی گرووپێكی دیاریكراو و بێئاگان لەو بارەیەی كە وڵاتی سودان چەند فراوانە و لەبارەی چۆنییەتی بەڕێوەچوونی ژیانی كۆمەڵگە لۆكاڵە جیاوازەكانی لە شوێنە جیاوازەكان و نازانن گوزەرانی ژیانیان چەند ئاستنزم و دواكەوتووە. بەش بەحاڵی خۆم، لە هەموو پارچەكانی سودان گەڕاوم و بینیم چۆن هاووڵاتیان دەناڵێنن بەهۆی نایەكسانی لە پەرەپێدانی ئابووری و دابەشكردنی دەسەڵاتی سیاسی و خزمەتگوزارییەكان. ناتوانم بڵێم كە ئەمە تەنیا كێشەی باشوورە، بەڵكو كێشەی رووباری نیل و چیاكانی نوبا و دارفۆر و سودانی رۆژهەڵاتە، دواكەوتن لە سەرجەم پارچەكانی سودان-دا بوونی هەیە، نەك تەنیا لە چەند شوێنێكی دیاریكراو كە بەهۆی پێكدادان زیانیان پێكەوتووە، كێشەكە لەوەدایە كە ئێمە هەرگیز هەموو پارچەكانی سودان نابینین، هەر یەكێك پارچەیەكی سودان دەبینێت و وادەزانێت ئیتر ئەمە هەموو وڵاتی «سودان»ە. وەكو دەرئەنجامێك، هاووڵاتیانی سودانی زۆر پێویستییان بەوە هەیە كە هەڵستن بە تاوتۆكردنی كێشەكان بەشێوەیەكی كراوە و ناسنامەكەمان وەك ناسنامەی «سودانی» تێبگەن، بەڵام بەپێچەوانەوە، ئەوكات دابەش دەبین و پاشان پاشگەزدەبینەوە لەوەی كە بە قووڵی پێداچوونەوەی مێژووەكەمان نەكردبوو پێش هاتنی «یەهوودییەت» و «مەسیحییەت» و «ئیسلام» بۆ سودان)).
سەربەخۆیی وەك خواستێكی نەتەوەیی
سەربەخۆیی یان بڕیاردانی مافی چارەنووس، خۆزگە و ئاواتی هەر گەل و نەتەوەیەكە، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر نڵسن كاسفێر ئوستادی ئابووری سیاسیی و حكومڕانی لە زانكۆی یەڵ (Yale) و تایبەتمەند لە دیراساتی سودان و ئەفریقیا بەمجۆرە باسی دیاردەی سەربەخۆیی گەلانی بۆ گوڵان كرد و وتی: (خەڵك خاوەن چەندین ناسنامەن و ئیتنی یەكێكە لە ناسنامەكان، كە زۆرجار وێڕای جیاوازییەكان لە ناسنامە ئیتنییەكان دەبێتە هۆی خۆگونجاندن لەگەڵ كەسانی بەرامبەر. هەندێكجار ناسنامەی ئیتنی دەبێت بە گرنگترین توخم، ئەویش لەبەرئەوەی یاسای وڵات جەختی لەسەر دەكاتەوە و بەپێی ناسنامەی ئیتنی مامەڵە لەگەڵ هاووڵاتییەكان دەكات. هەروەها هەندێك جار و لە هەندێك بارودۆخی تایبەتدا سازش دەكرێت لەبارەی كۆمەڵە هاووڵاتییەكی ئیتنی پلە دوو، پاشان تاوتوێدەكرێت لەبارەی كە ئایا ئەو گرووپە ئیتنییە ببن بە خاوەنی هەرێمێكی جوودا یان نە. بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، ئەگەرێك هەیە سازشبوون هەبێت و لەوانەیە سەركەوتوو بێت، لەبارەی یەكلاكردنەوەی پرسەكان و ئەگەرەكانی چۆنیەتی ئەنجامدانی حوكمڕانی لەلایەن خۆیانەوە بەشێوەیەكی جودا و سەربەخۆ. لەم چوارچێوەیەدا و وێڕای پرۆسەكانی هەڵبژاردن لە سودان، بەڵام من لەو بڕوایەدانیم كە سودان خاوەن رژێمێكی دیموكراسییە، بەڵكو لەڕێگەی هێزی بیانییەوە و بە زۆرەملێ سودان ناچاركراوە بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم،. بەو شێوەیە، رێككەوتن ئەنجامدرا لەسەر ئەنجامدانی پرۆسەیەكی دیموكراسی لەكاتێكدا كە تەنانەت رژێمەكەش رژێمێكی دیموكراسی نییە. باشووری سودان چەندین جەنگی درێژخایەتی بەخۆوە بینووە و كە ئەوانی گەیاندە ئەمڕۆیان. لەلایەنێكی دیكەشەوە، دانیشتووانی باكوور باش لەو راستییە دەزانن كە باشوور دەنگ بۆ جیابوونەوە دەدەن، هەروەها باوەڕناكەم ئەم جیابوونەوەیە كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبێت. پێموایە كە ئەو كات باكووری (سودان) زیاتر لە (میسر)ەوە نزیك دەبێت، لەوانەیە ئەو شتەش پێگەی میسر لە ئێستای بەهێزتر دەكات. (میسر)یش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خاوەن دۆست و دوژمنە، هەر بۆیە لەو بڕوایەدانیم بتوانێت كێشەكان چارەسەربكات. لەلایەنێكی دیكەوە، پێموایە كە كێشەی ئیتنی لە باكووری (سودان) پاش ریفراندۆمەكە بەردەوام دەبێت و درێژە دەكێشێت. ئەگەر هات و ریفراندۆمەكە سەركەوتوو بوو، ئەو كات كێشەیەكی زۆر گەورە سەرهەڵدەدات لەبارەی چارەنووسی یەك ملیۆن و نیو هاووڵاتیی باشوور كە لە باكووردا جێنشینن، بەهیچ شێوەیەك دیار نییە كە ئایا ئەو هاووڵاتییانە دەردەكرێن لە شوێنەكانیان یان نە. بەو شێوەیە، پێموایە كە سودان بۆ دواتریش كێشەی ئیتنیی هەر دەمێنێت، هەر بۆیە هەرگیز باوەڕناكەم لەتوانایدا هەبێت كێشەی ئیتنی یان هەر كێشەیەكی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەربكات)).
هەر سەبارەت بە پرسی دروستبوونی دەوڵەتێكی تازە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ریكاردۆ لیرمۆنت ئوستادی سیاسەتی بەراودكاری و سیاسەتی ئیسلامی لەزانكۆی بینگامتۆن (Binghamton) بەمجۆرە ئەم پرسەی بۆ گوڵان شرۆڤە كردو وتی: (بەڕای من بونیادنانی دەوڵەت لەسەر بنەمای ناسنامەی ئیتنی بیرۆكەیەكی سەدەی 19دەیەمە. مەبەستم، ئەمڕۆ ئێمە لە سەرەتای سەدەی 21ین و خەڵك بەردەوام جێگۆڕكێ دەكەن. هەربۆیە پێموایە ئەوە بیرۆكەیەكی زۆر كۆنە كە لەسەر یەك گرووپی ئیتنی دەوڵەتێك درووستبكەین، سەبارەت بە باشووری سودانیش كێشەكە هەمووی پەیوەستە بە پترۆل. هەموو مەسەلەكە ئەوەندەیە كە لە باشوور نەوت هەیە و نەوتەكە كەوتۆتە ژێر دەسەڵاتی دانیشتوانی باشوور و هاوكات دانیشتوانی باكوور لە هەوڵدانن بۆ سوودوەرگرتن لەو نەوتەی باشوور. هەموو كێشەكە تەنیا ئەوەندەیە و پێوەندیی بە هیچ شتێكی دیكەوە نییە، هەر بۆیە دەبینین هەوڵدەدەن رێگە لە پرۆسەی ریفراندۆمەكە بگرن، لەبەرئەوەی كێشەكە پەیوەستە بە سەرچاوە سرووشتییەكان. بەڕای من باشترین رێگە بۆ بەرەوپێشەوەچوون ئەوەبوو كە سودان یەكپارچەیی بپارێزێت، بەڵام پێویست بوو باكوور لەو راستییە تێبگات كە چەمكی حوكمڕانی پێویستیی بە هاوبەشیكردنی دەسەڵاتەكانە لەگەڵ دانیشتووانی باشوور و دارفۆر، ئەمەشی نەكرد،بۆیە گەیشتینە ئەم رۆژە)).