باسكردنی دادپەروەری وەك ویژدان (justice as fairness)، وەك راپۆرتێك لە گۆڤاری گوڵاندا، ئەگەر بەشێكی پێوەندی بەوەوە هەبێت (دادپەروەری) یەكێك بێت لەو سێ زارەوەیەی كە دروشمی كۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستانی پێكهێنابوو، لەسەرەتای ساڵی تازەوە ئەم دروشمە دەبێتە بەشێك لەهەوێنی خەباتی پارتی و بەرنامەی پارتی بۆ داهاتوو، ئەوا بەشێكی دیكەی پێوەندی بەدابینكردنی ئازادییەكان و ئەو پێكەوەژیانە نموونەییەی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستانەوە هەیە، ئەمەش دواتر بە وردتر دێینە سەری، بەرهەمی ئەو بڕیارە قورسانەیە كە بارزانی نەمر لەسەردەمی شۆرشی ئەیلوول بۆ پێكەوە ژیان و لێبوردەیی و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان (بەپێی ئیمكانییەتی ئەو سەردەمە) داویەتی، بێگومان كە دەشڵێین بڕیاری قورس لەبەر ئەوەیە، ئەو بڕیارانەی بارزانی داویەتی ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندی گشتی و فرەیی ئایینی و نەتەوەیی بووە لەكوردستان، واتە ئەوەی لەبەرچاو نەگرتووە، كە ئەو بڕیارەی دەریدەكات سبەینێ لە كاتی جێبەجێكردنیدا بۆ كورد سوودی دەبێت و بۆ توركمان زیان، یان بۆ پێڕەوانی ئایینی ئیسلام سوودی دەبێت و بۆ پێرەوانی ئایینی كریستیان و ئێزدی زیانی دەبێت، بەڵكو شێوازی جێبەجێكردنی بڕیار و فەرمانەكانی بارزانی ئەوەی دیاریكردووە،كە كێ لەجێبەجێكردنی ئەو فەرمان و بڕیارە سوودمەند دەبێت و، پێشوەختە بەرژەوەندی هیچ ئایین و نەتەوە و چین و توێژێك نەخراوەتە سەرووی هیچ ئایین و نەتەوە و چین و توێژێكی دیكەوە، ئاكامی بڕیارەكانی قبوڵ كردووە و هاووڵاتیانی كوردستانیشی بەوجۆرە پەروەردە كردبوو، دەبێت تەحەمولی ئاكامەكانی ئەو بڕیارە بكەن كە لەدوای جێبەجێكردنیەوە دەكەونەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە بڕیار و فەرمانەكانی بارزانی نەمر لەسەر بنەمای ئەخلاقی و ئەقڵانی وەردەگیران، بۆیە هەموو بیربۆچوونە جیاوازەكان و ئایین و نەتەوە جیاوازەكان بەسنگ فراوانییەوە قبوڵیان دەكرد.

خەسڵەتی ئەخلاقی و ئەقڵانی لە بونیادی دادپەروەریی وەك ویژداندا
دادپەروەری مانای یەكسانی نییە،بەڵام لەهەمان كاتیشدا دانپێدانانە بە یەكسانی مرۆڤەكان لەو دابەشكردنە سروشتیەی كە لانی كەمی تواناو لێهاتوویی مرۆڤ دیاری دەكات بۆ چۆنییەتی هاریكاریكردن لەگەڵ یەكتری و ئەنجامدانی چالاكی بۆ ئەوەی چالاكیەكانی مرۆڤ ببێتە ئەو سیستمە كۆمەڵایەتیەی لەسەر بنەمای دادپەروەری دادەمەزرێت، ئەوجا لێرەوە بۆ ئەوەی بتوانین، نایەكسانی كۆمەڵگە لەگەڵ یەكسانی لانی كەمی توانا و لێهاتوویی بۆ هاوكاریكردنی یەكتری، پێكەوە گرێ بدەینەوە و لەبەر رۆشنایی ئەو یەكسانییە، نایەكسانی بەرهەم هاتوو لە توانا جیاوازەكانی مرۆڤ قبوڵ بكەین، ئەوا ئەم بونیادە فەرزی دەكات كە دەبێت، ئەو بنەمایەی بۆ دادپەروەری لە كۆمەڵگە پیادە بكرێت لەسەر بنەمای یەكسانی لانی كەمی تواناكان رێكبخرێت و ئەو جیاوازیانەی لە توانا و لێهاتوویی مرۆڤەكاندا لە ئاكامی چالاكیی مرۆڤدا رەنگدەداتەوە لەبەرچاو نەگرین، ئەم حاڵەتەش جۆن راوڵز كەخاوەنی تیۆری دادپەروەرییە لە لیبرالیزمی سیاسیدا، ناوی لێناوە گرێدانی گرێبەست لەودیوی پەردەی نەزانینەوە، ئەمەش واتە نابێت جیاوازی ئایینی، نەتەوەیی، رەنگ، توانا و لێهاتوویی لە نێوان ئەو كەسانە لەبەرچاو بگیرێت كە گرێبەستی كۆمەڵایەتی گرێدەدەن، بە واتایەكی تر هەموو ئازادییەكان و هەل و فرسەتە ڕەخساوەكانی كۆمەڵگە بەیەكسانی بۆ هەموو تاكەكان بڕەخسێت، بێگومان توانا جیاوازەكانیش لەسەر ئاستی سوودمەندبوونی جیاواز سوود لەهەل و فرستە ڕەخساوەكان وەردەگرن، لەم حاڵەتەدا رەخنەی راولز لەسەر جان جاك رۆسۆ و جۆن لۆك لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە بەپێی گرێبەستی كۆمەڵایەتی (social contract)، ئەو گرێبەستەی لەنێوان تاكەكاندا گرێدەدرێت، ئەوانەی كە دانوستاندكارن لەسەر گەیشتن بەو گرێبەستە لەسەر بنەمای یەكسانی لانی كەمی تواناكان بۆ هاریكاری كۆمەڵایەتی ئەو گرێبەستە گرێنادەن، بەڵكو ئەو جیاوازیانە رەچاو دەكەن كە سروشت بەجیاوازی توانا و لێهاتوویی بە مرۆڤەكانی بەخشیوە، راولز پێی وایە ئەم جیاوازییەی لەئاكامی دابەشكردنی سروشتەوە دروست دەبێت، بە نادادپەروەری یان دادپەروەری وەسف ناكرێن، بەڵكو دادپەروەری و نادادپەروەری لەمیانەی كاركردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگە و مامەڵەكردنیان لەگەڵ ئەو واقیعە دیاری دەكرێت، هەروەها سیفەتی كەسی ئەخلاقی بۆ ئەقڵانییەتی (كانت) ی بۆ چۆنیەتی گرێدانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی زیاد دەكات و بەو پێیە كەسە ئەقڵانییەكان دەتوانن گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی گرێبدەن و هەموو هەنگاوەكانیشیان ئەقڵانی بن، بەڵام ئەو گرێبەستە لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی كۆمەڵێك دەخاتە سەر بەرژەوەندی كۆمەڵێك خەڵكی دیكەوە، بۆیە ئەو گرێبەستە ماقووڵیەتی تێدا نابێت، لە حاڵەتی یەكەمدا كەسە ئەقڵانییەكان دەبنە بەرهەمی رەخنەی ئەقڵی پراكتیكی خاڵیسی كانت، لەبەر ئەوەی ئەو بڕیارەی لە ئاكامی رەفتاری كەسێكی ئەقڵانییەوە سەرچاوە دەگرێت، لەمیانەی رەخنەی ئەقڵی پراكتیكی خاڵیسەوە بە بڕیارێكی راست دادەنرێت، بەڵام كاتێك ئەم بڕیارە جێبەجێدەكرێت و لە واقیعدا تاقیدەكرێتەوە، ناماقووڵیەكەی دەردەكەوێت، ئەوا چۆنیەتی بەرهەمهێنانەوەی بڕیارەكە وەك بڕیارێكی ماقووڵ دەبێتە بەرهەمی رەخنەی ئەقڵی پراكتیكی تەجرەبەكراو، ئەمە وەڵامێكە بۆ ئەوانەی، بیردۆزی دادپەروەری بە رێگرێك لەبەردەم لیبرالیزمی سیاسیی وەك بەرهەمی ئەقڵانییەت وهەروەها ئابووری وەك بەرهەمی بازاری ئازاد دەخوێننەوە، بەڵام لە بنەڕەتدا تیۆری دادپەروەری هۆكارێكە بۆ رێكخستنەوەی لیبرالیزمی سیاسیی لەبەر رۆشنایی رەخنەی ئەقڵی پراكتیكی تەجرەبەكراو، رێكخستنەوەی بازاری ئازادە لەسەر بنەمای یەكسانی لانی كەمی توانا و لێهاتوویی مرۆڤەكان بۆ هاریكار و هەڵسوڕاو لە ناو كۆمەڵگەدا، ئەمانەش هەمووی پێكەوە گەڕانەوەیە بۆ ئەو بارە ئەسڵیەی كە مرۆڤەكان پێش گرێدانی گرێبەستە كۆمەڵایەتیەكە دەستیان بەهاریكاری و ئەنجامدانی چالاكی لەسەر بنەمای داد پەروەری نەكردووە، بۆیە ئەگەر هاریكاری و پێكەوە كاركردن و پێكەوەژیانی مرۆڤەكان لە كۆمەڵگە دادپەروەری بەرهەم نەهێنابێت، ماناكەی ئەوەیە هێشتا گرێبەستە كۆمەڵایەتیەكە بۆ بەرهەمهێنانی كۆمەڵگەیەكی دادپەروەر گرێنەدراوە، بۆیە كاتێك بمانەوێت كۆمەڵگە لەسەر بنەمای دادپەروەری بونیاد بنێینەوە، ئەوە دەبێت چاوبخشێنرێتەوە بە گرێبەستە كۆمەڵایەتیەكە و ئەو تیمەی كە دەكەونە دانوستاندنەوە بۆ گەیشتن بە گرێدانی ئەو گرێبەستە لەسەر بنەمای بارە ئەسڵیەكەی كۆمەڵگە، كە تەنیا یەكسانی لانی كەمی تواناكان رەچاو دەكرێت، رێككەوتنی لەسەر دەكرێت، راولز باری ئەسڵی (پێش تاقیكردنەوەی توانا و لێهاتووییە جیاوازەكان ) بەمجۆرە پێناسە دەكات و دەڵێت: ((گرنگترین تایبەتمەندی ئەم بارە (بارە ئەسڵیەكە) ئەوەیە، كە هیچ كەسێك پێگە و ئاستی چینایەتی و باری كۆمەڵایەتی خۆی لە كۆمەڵگەدا نازانێت، هەروەها هیچ كەسێك نازانێت لە دابەشكردنی سروشت بۆ توانا و لێهاتوویی وەك ئاستەكانی زیرەكی و هێز و هاوشێوەكانی نازانێت، بۆیە لێرەدا دەكرێت بڵێین هەموو تەسلیم بەو واقیعە دەبین كە هیچ لایەك مەزەندەی بۆ خێر و نەزعەی نەفسی تایبەتی خۆی نازانێت، بەم شێوەیەش پرانسیپی دادپەروەری لەپشت پەردەیەكی نەزانیینەوە دەست نیشان دەكرێت، ئەمەش جۆرە گونجانێك لەنێوان تاكەكاندا دروست دەكات، واتە لە كاتی گرێدانی گرێبەستەكەدا ئەوە بوونی نامێنێت بۆنموونە من لە ئاستێكم و ئەویدی دیكە لەئاستێكی دیكەدایە، تا بەپێی بەرژەوەندیەكانی خۆی پرانسیپێك بۆ دادپەروەری هەڵبژێرێت، ئەوجا لەبەر ئەوەی هەمووان خۆیان لە بارێكدا دەبیننەوە كە ناتوانن پرانسیپێك دابنێن كە خزمەتی باری تایبەتی كەسی خۆیان بكات، ئەوا ئەو كاتە پرانسیپی دادپەروەری لە میانەی گرێبەستێكی بەویژدانەوە دێتە دی)، لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو بڕیار و فەرمانانەی لەلایەن بارزانی نەمرەوە دەركراون، دەبینین هەموو توێژ و پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی كوردستان لە جێبەجێكردنی ئەو بڕیار و فەرمانانە كەمێك زەرەرمەندبوون، بەڵام هەمووشیان سوودێكی گەورەیان لێ بینووە، هیچ لایەكیش لەسەر حسابی لایەنێكی دیكە سوودی لێوەرنەگرتووە، گەڕانەوە بۆ ئەم حاڵەتە، واتە وەك جۆن راولز دەڵێت گەڕانەوەیە بۆ بارە ئەسڵیەكە، لەكوردستاندا واتە ئەو باردۆخەی كە بارزانی نەمر بڕیار و فەرمانە قورسەكانی خۆی تێدا وەردەگرت و رەچاوی بەرژەوەندی هیچ لایەكی نەدەكرد و بەرژەوەندی هەموو لایەكیشی رەچاو دەكرد، ئەمەش پرانسیپی دادپەروەری وەك ویژدانی لەناو كۆمەڵگەی كوردستان چەسپاندبوو، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە ئایا چۆن جارێكی دیكە بەهەمان شێوەی بارزانی نەمر دادپەروەری وەك ویژدان بونیاد بنێینەوە؟ ئایا جارێكی دیكە ئەو بڕیار و فەرمانانەی بارزانی نەمر لەكاتی خۆی داویەتی وەربگرینەوە و جێبەجێیان بكەینەوە؟ بێگومان هەموو سەردەمێك پێویستی بەبڕیار و یاسای خۆی هەیە و ناكرێت بە بڕیار و یاسای نزیكەی نێو سەدە لەمەوپێش چالاكیەكانی ئەمڕۆی كۆمەڵگە رێكبخرێنەوە، بۆیە پرسیاری دیكە لەم حاڵەتەدا دەبێتە ئەوەی ئەگەر نەتوانین بۆ ئێستا دەقا و دەق كار بە بڕیار و فەرمانەكانی بارزانی نەمر لەشۆڕشی ئەیلولدا بكەین، ئایا رێگە چارە چییە بۆ ئەوەی بڕیار و یاساكانی ئاییندەمان وەك بڕیار و فەرمانەكانی بارزانی نەمر دادپەروەری وەك ویژدانی تێدا دەربكەوێت؟ بێگومان وەڵامی ئەمەیان ئاسانە، لەبەر ئەوەی دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو شێوازەی كەبارزانی نەمر لەسەردەمی خۆی بڕیار و فەرمانی پێ دەركردووە، ئەو بنەمایانە بدۆزینەوە كە بارزانی نەمر بڕیارە قورسەكانی پێ دەركردوە و تەحەمولی ئەو ئاكامانەشی كردووە كە لەو بڕیار و فەرمانانە كەوتونەتەوە، ئەویش هەردوو بنەمای (ئەخلاقی و ئەقڵانی) كە پێكەوە دەبنە رێبازی بارزانی و فێرمان دەكات چۆن دادپەروەری وەك ویژدان بونیادبنێینەوە.


ئەخلاقی و ئەقڵانی لە ڕێبازی بارزانیدا
پێش ئەوەی بێینە سەر ئەوەی شرۆڤەی هەردوو چەمكی ئەخلاقی و ئەقڵانی لەناو رێبازی بارزانیدا بكەین، گرنگە بزانین مەفهومی ئەم دوو چەمكە چین و چۆن ئەخلاقی و ئەقڵانی پێكەوە دەبنە هۆكاری دەركردنی بڕیاری قورس و ماقووڵ و جێگەی رەزامەندی هەمووان بەبێ ئاوارتە(ئستسنا)، بۆ تێگەیشتن لەم دووچەمكە و پێكەوەگرێدانەوەیان، راولز پێی وایە ئەوانەی گرێبەستی كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای دادپەروەری گرێدەدەن، كەسی ئەخلاقین، ئەو گرێبەستەش بێجگە لەكەسی ئەخلاقی كەسێكی دیكە قبوڵ ناكات، هەر بۆیە كاتێك سیفەتی كەسی ئەخلاقی دەسنیشان دەكات، دوو خەسڵەتی گرنگ وەك تایبەتمەندێتی كەسێتی ئەو كەسە دیاری دەكات كە بریتین لە:
1- دەبێت ئەو كەسە توانای ئەوەی هەبێت مەزندەی خێر دروست بكات.
2- توانای ئەوەی هەبێت هەست بەدادپەروەریی بكات و لەپرانسیپ و جێبەجێكردنەكانی تێبگات.
ئەم دوو خەسڵەتە پێمان دەڵێت ئەو كەسە، كەسێكە لەسەر بنەمای ئەخلاقی و ئەقڵانی بڕیاردەدات و ماقووڵە بۆ ئەوەی بتوانێت دادپەروەری بونیادبنێت و بڕوای بەوە هەیە كە مرۆڤەكان لەلانی كەمی توانا و لێهاتووییان گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بتوانن لە ناو كۆمەڵگە هاریكاری یەكتری بكەن بۆ دامەزراندنی سیستمێكی دادپەروەر، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا كەسی ئەقڵانی چۆن پێناسە دەكرێت و چۆن لەكەسی ماقووڵ جیادەكرێتەوە؟ بێگومان سەبارەت بەم لایەنەش پێی وایە: (كەسی ئەقڵانی ئەو كەسەیە كە بەرەفتاری ئاقڵانە رەفتارمان لەگەڵدا دەكات و ئەو پرانسیپانە دەخاتە بەردەستمان بۆ ئەوەی ئەو هۆكارانە هەڵبژێرین كە كارەكانمان بەسوودێكی گەورە و سەركەتوویی ئەنجام بدەین، بەڵام ئەوەی كەسە ئەقڵانییەكان، هەندێ جار ئەو بنەما ئەخلاقیانە لەبەرچاو ناگرن كە دەیانباتە ناو هاریكاریەكی بەویژدانانەوە، ئەمەش بەو مانایە نییە بڵێین ماقووڵ هەست بەهەموو بنەما ئەخلاقیەكان دەكات و لەبەرچاویان دەگرێت، بەڵكو لانی كەمی بنەما ئەخلاقیەكان لەبەرچاو دەگرێت بۆ ئەوەی بچێتە ناو هاریكاریەكی بەویژدانانەوە و قبوڵی بكات، بەواتایەكی دیكە كەسی ئەقڵانی هەمووكات بەرژەوەندی گشتی یان بنەما ئەخلاقیەكان رەچاو ناكات، هەر بۆیە دەبینین لەكاتی هەڵبژاردنی هۆكارەكان بۆ گەیشتن بەسەركەوتنی كارەكان، تا ئەوپەری ئەقڵانییە، بەڵام دەبینین هەندێك لەو هەڵبژاردنانە ماقووڵ نین لە رووی ئەخلاقیەوە) ئەگەر لەم روانگەیەشەوە سیفەتەكانی كەسی ماقووڵ بۆ بونیادی دادپەروەری دەست نیشان بكەین، ئەوا دەبێت ئەم مەرجانە رەچاو بكرێن:
1- دەبێت ئەو كەسە ئامادەباشی تێدا بێت بۆ پێشنیاركردن و هاوكاریكردنی تاكەكان لە كۆمەڵگە لەسەر بنەمای ویژدان و ئینساف و هەروەها ئامادەباشیشی تیدابێت و پێشنیاری هاوشێوە لەخەڵكانی دیكەش قبوڵ بكات.
2- پابەند بوون بەو بنەمایانەی كە رێككەوتنی هاریكاری لەسەر بنەمای ویژدان دادەڕێژێت و دەبێت ئەوانی دیكەش پێوەی پابەند بن.
3- دەبێت دان بەو راستیەدا بنێت، دەركردنی بڕیار لەسەر بنەمای دادپەروەری بڕیارێكی قورسە و دەبێت تەحەمولی ئەو ئاكامانە بكات كە لەو بڕیارە دەكەونەوە.
ئەم خاڵانە كە دەبنە گەوهەری كەسی ماقووڵ لە حاڵەتی دەركردنی بڕیاردا، گەوهەرەكە زیاتر درەوشاوەتر دەبێت، لەبەر ئەوەی كەسی ماقووڵ بڕیاری رەها دەرناكات، بەڵكو لەسەر بنەمای چەند گریمانەیەك (قرار الافتراضی) دەردەكات، ئەمەش وایكردووە(ماقووڵ) لە چوارچێوەی تیۆری سیاسەت بۆ دادپەروەریی مانایەكی تەسك وەربگرێت، لە حاڵەتی یەكەمدا ماقووڵ دەبێتە داننان بەوەی كە دەركردنی بڕیار قورسە و لە حاڵەتی دووەمدا تەحەمولكردنی ئاكامی بڕیارەكەیە، بەڵام ئەگەر بەدوای ئەوەشدا بچین بۆچی بڕیاری دادپەروەرانە قورس دەبن و مەزەندەی ئەوە دەكرێت ئاكامی زۆری لێبكەوێتەوە؟ بێگومان بەپێی تێوری سیاسەت بۆ دادپەروەری هۆكارەكان دەگەڕێنەوە بۆ ئەو هۆكارانەی دەبنە هۆكاری دروستبوونی خیلافی ماقووڵ، هەروەها ئەو هۆكارانەی دەبنە هۆكاری خیلافی ناماقووڵ، سەبارەت بە یەكەمیان كە دروست بوونی خیلافی ماقووڵە بێگومان خەڵكی بەرگری لەو بۆچوونانەی خۆیان دەكەن كە پشتگیری لە بەرژەوەندییە كەسیەكانی خۆیان دەكەن، لەم حاڵەتەشدا ئەو بۆچوونانە لەگەڵ ئەو بۆچوونانەی بەرگری لەبەرژەوەندی گشتی دەكات، ئاڕاستەبڕ دەكەونەوە و دەبێتە هۆكاری دروست بوونی خیلافێكی ماقووڵ، بەڵام لە حاڵەتی دووەمدا دروست بوونی خیلافەكە پێوەندیدارە بەوەی هەركەس بەپێی ئاستی زیرەكی و لێهاتووی خۆی سەیری بڕیارەكە دەكات و بە باش و بەخراپ هەڵیدەسەنگێنێت و لە ئاكامی ئەو جۆرە بڕیارانەی دەبنە بنەما بۆ دادپەروەری، هەڵەی ناماقووڵ دەكەن و كوێرانە توڕە دەبن، بۆیە ئەمەش دەبێتە هۆكاری دروست بوونی خیلافی ناماقووڵ.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر هەردوو بنەمای ئەخلاقی و ئەقڵانی جارێكی دیكە لە نێو رێبازی بارزانی بخوێنینەوە، ئەوا دەبینن رێبازی بارزانی لەوە گەورەترە كە تەنیا لە بیركردنەوەی مستەفا بارزانی نەمر چڕ بكرێتەوە، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ئەو رێبازەی كە لە شێخ عەبدوسەلامەوە بۆ شێخ ئەحمەدی بارزانی سەرچاوە دەگرێت و مستەفا بارزانی درێژەپێدەری ئەو رێبازە بووە، ئەمەش واتە مستەفا بارزانی ئیلهامی ماقووڵیەتی لە ئەخلاقی و ئەقڵانی بڕیارەكانی شێخ عەبدولسەلام و شێخ ئەحمەدەوە وەرگرتووە و لەسەردەمێكی جیاوازتردا، جارێكی دیكە لەهەمان رێبازدا لێهاتوویی خۆی بۆ دروستكردنی مەزندەی خێر بۆ هەمووان دروستبكات و هەوڵی داوە ئەو مەزندە خێرە لەواقیعدا پراكتیزە بكات و هەستی بە عەدالەت كردووە و لە پرەنسیپ و جێبەجێكردنەكەی تێگەیشتووە، هەربۆیە كاتێك بڕیاری دەركردووە هەستی كردووە بڕیارەكانی قورسن و بەشێكی زۆری خەڵك لەهەموو پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان بەو بڕیار و فەرمانانەی ئەو زیانیان لێدەكەوێت، بەڵام بەرگەی ئەو كاردانەوانەی گرتووە لەبەر ئەوەی دڵنیا بووە سەرەنجام لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتیدا دەشكێتەوە، لەم باسە كورتەدا ناتوانین نموونەی بڕیار و فەرمانە دادپەروەرییەكانی بارزانی نەمر ئاماژە پێبكەین و زیاتر هەڵوەستە لەسەر ئەو میكانیزمە ئەقڵانییانە دەكەینەوە كە بارزانی نەمر لەسەر بنەمای رەچاوكردنی ئەخلاقی خستویەتە بەردەممان بۆ ئەوەی ئامانجەكانمانی بەشێوەیەكی ماقووڵ پێ بێنینە دی، بۆیە لەم باسەدا تەنیا ئاماژەمان بەو میكانیزمانە كردوە كە ئەو بنەما دادپەروەرییەی بۆ دروستكردوین، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا كاتێك لە كۆنگرەی 13دا، پارتی دادپەروەری دەكاتە دروشمی خۆی، ئایا دەیەوێت چۆن لە درێژەپێدانی رێبازی بارزانیدا جارێكی دیكە ئەم چەمكە بۆ كوردستانییەكان پیادە بكاتەوە؟.


پارتی دیموكراتی كوردستان و هەنگاو هەڵگرتن بۆ دادپەروەریی
ئەوەی بەچەمكی دادپەروەری لە قۆناخی داهاتووی پارتی دڵخۆشمان دەكات ئەوەیە، سەرۆك مسعود بارزانی هەستی بەوەكردووە زوڵمێك هەیە لەمیكانیزمی دابەشكردنی داهات و، هەروەها یەكسانی لە هەل و فرستە رەخساوەكاندا بۆ هەمووان وەك یەك نییە، ئەمەش واتە سەرۆك مسعود بارزانی دەیەوێت ئەو زوڵمەی هەستی پێكردووە، پارتی بكاتە هۆكارێك بۆ نەهێشتنی ئەو زوڵمەو بونیادی دادپەروەری لەكۆمەڵگەدا بچەسپێنێ، ئێمەی خەڵكی كوردستان هەموو ئەو راستیەمان لەبەرچاوە حزبە سیاسیەكانی كوردستان، ئەوجا هەر بڕوبیانوو و پاكانەیەك بۆ خۆیان بهێننەوە، ئەگەر خۆیان هۆكارێك نەبووبن بۆ دروست بوونی ئەو ناعەدالەتیە، ئەوا هۆكارێكی خێریش نەبوون بۆ رێگە لێگرتنی، بۆیە ئەگەر بە هەست و تێڕوانینی سەرۆك مسعود بارزانی، پارتی وەك هۆكارێك بۆ خۆش گوزەرانی خەڵكی كوردستان سەیر بكات، ئەوا دەتوانین بڵێین:
1- ئەگەر پارتی پێشتر چاوپۆشی كردبێت و، هەندێك لە ئەندام و كادرانی سوودیان لە پێگەی پارتایەتی خۆیان وەرگرتبێت بۆ ئەوەی بەرژەوەندی خۆیان بخەنە سەرووی بەرژەوەندی خەڵكی دیكە بۆ دروست بوونی ناعەدالەتی لەكۆمەڵگەدا، ئەوا لەمەودوا پارتی چاوپۆشی لەو حاڵەتانە ناكات، بۆیە دەبێت دادپەروەری لەسەر بنەمای ویژدان بونیاد بنرێتەوە.
2- ئەگەر پارتی پێشتر هۆكارێكی خێر نەبووبێت بۆ گێڕانەوەی دادپەروەری وەك ویژدان، ئەوا لە قۆناخی داهاتوودا دەبێتە فاكتەرێكی خێر بۆ دروستكردنی مەزەندەی خێر و هەوڵدان بۆ پراكتیزەكردنی ئەو مەزندەیە لەكۆمەڵگەدا.
3- ئەم هەنگاوەی سەرۆك مسعود بارزانی و كۆنگرەی 13 پێمان دەڵێت،بونیادی دادپەروەری لە كۆمەڵگە بە پێویست دەزانرێت و لە پرەنسیپ و جێبەجێكردنەكانیشی تێدەگات.
بەڵام ئەوەی دەبێتە جێگەی پرسیار و بۆ قۆناخی داهاتوو رووبەڕووی پارتی دەبێتەوە ئەوەیە، ئایا كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ رێبازی بارزانی، هەست بەو راستیە دەكەین، كە چەمكی دادپەروەری لەسەردەمی مستەفا بارزانیدا بەئاستێك فراوان بوو كە ناسنامەی كوردستانیبوونی دروستكرد و لە جوگرافیایەكی فراوانتر هەموو ماناكانی دادپەروەری وەك (ویژدان) جێبەجێ كران و دادپەروەری زۆر بواری دیكەشی گرتەوە كە لەسەردەمەكانی دیكە وەك پێویستیەك یان دیاردەیەك بوونی نەبووە؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە كە پێش هەمووان رووبەڕووی سەرۆك مسعود بارزانی دەبێتەوە، وەك سەرۆكی هەڵبژێردراوی پارتی و سەرۆكی هەڵبژێراوی كوردستان و دواتریش رووبەڕووی هەموو ئەندامانی پارتی و خەڵكی كوردستان دەبێتەوە بۆ ئەوەی سەرۆك بارزانی لەم هەنگاوەی سەركەتوو بێت و پارتی بكاتە هۆكارێك بۆ خۆشگوزەرانی خەڵكی كوردستان،ئەوەیە كە دەبێت بنەما ئەخلاقی و ئەقڵانییەكانی رێبازی بارزانی لەناو پارتییەوە بەرەو دەرەوەی پارتی هەنگاویان پێ هەڵبگرین و پارتی خۆی هۆكارێك بێت لەبەر دەستی سەرۆكی كوردستان و خەڵكی كوردستان بۆ بەدیهێنان و بونیادی دادپەروەری، ئەمەش ئەو ئومێدەیە كە لە قۆناخی داهاتووی پارتی چاوەڕێ دەكرێت، تا ببێتە هۆكارێك بۆ پێناسەكردنەوەی هاووڵاتیبوون لەسەر بنەمای ئەخلاقی و ئەقڵانی و هەر ئەم بنەمایەش دەبێتە نموونەیەكی سیاسیی بۆ هاووڵاتیی نموونەیی لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا، بەڵام پرسیار ئەوەیە چۆن گیانی هاووڵاتیبوون بونیاد دەنرێت و چۆن گەشەدەكات؟ بێگومان بە پەروەردە و فێركردن لەسەرئەو بنەمای ئەخلاقی و ئەقڵانیانەی لە رێبازی بارزانیدا بوونیان هەیە.

جێڕاڵد پۆستێما بۆ گوڵان:
چەمكی عەدالەت دەگەڕێتەوە بۆ پێش چەمكی دیموكراتیەت و دیموكراسیەت یەكێكە لە پرەنسیپەكانی عەدالەت
تێڕوانینی فەلسەفیانە بۆ چەمكی عەدالەت، دیوێكی دیكەی هەڵسەنگاندنی ئەم چەمكە گرنگەیە، لەم روانگەیەوە بۆ قسەكردن و زیاتر هەڵسەنگاندنی ئەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جیراڵد پۆستیما ئوستادی فەلسەفە لەزانكۆی نۆرس كارۆلینا و تایبەتمەند لە فەلسەفەی سیاسی و ئەخلاقدا كرد، بەرێزی بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (بە ماوەیەكی دوور پێش دامەزراندنی بیرۆكەی دیموكراسیەت. عەدالەت و دیموكراسییەت بۆ مێژوویەكی كۆن دەگەڕێتەوە لە یۆنانی ئەغریقی، هەربۆیەش چەمكی عەدالەت لە گفتوگۆكانی «ئەفڵاتۆن» و فەیلەسووفەكانی سەردەمی كۆن دەدۆزرێتەوە. تا رادەیەك هەر لەو سەردەمانەشدابوو كە چەمكی دیموكراسییەت دامەزرێندرا. بەڵام هیچ گومانێك لەوەدانییە كە ئەو دوو هزرە پێكەوە پەرەیان سەندووە. بەڵام چەندین تاوتۆ هەیە لەبارەی چەمكی عەدالەت كە هیچ پێوەندییەكی لەگەڵ خودی دیموكراسییەتدا نییە، لێرەشدا پرسیارە گرنگەكە ئەوەیە كە ئایا ئەم دوو چەمكە تاچەند پێوەندییان لەگەڵ یەكتریدا هەیە؟ لەوانەیە وەڵامەكەی بەم شێوەیە بێت كە دیموكراسییەت پرەنسیپێكە لە پرەنسیپەكانی عەدالەت. لەبەرئەوەی پرەنسیپەكانی عەدالەت پەیوەستدارە بە شێوازی دروستكردنی بڕیاری سیاسی و عەدالەتی كۆمەڵگە.كەواتە عەدالەت چەندین رەهەندی جیاوازی هەیە. عەدالەتی پەیوەندار هەیە بە ژێرخانی سستەمی ئابووری و پێوەندییە كۆمەڵایەتیەكان كە دەتوانین ناوی لێ بنێین عەدالەتی دابەشكردن، كە لێرەدا عەدالەت مامەڵە لەگەڵ پرسی سەرچاوەكانی بەردەستی خەڵك دەكات لەگەڵ ئەركی هاووڵاتیان لەسەر چۆنیەتی پاراستنی كۆمەڵگە. ئەم تیۆرە فراوانە بۆچوونێكی لەسەردا هەیە و ئەویش بریتیە لەوەی كە پێویستە عەدالەت بەشێوەیەكی یەكسان مامەڵە لەگەڵ هەموو هاووڵاتیانی كۆمەڵگە بكات، ئەمەش هەندێك جار پێی دەوترێت دابەشكردنی یەكسان یان لەوانەیە پێی بوترێت دەرفەتی یەكسان بۆ وەدیهێنانی ئامانجەكان و جێبەجێكردنی ئابووریەكی عادیلانە. هەڵبەتە عەدالەتی تریش هەیە كە پەیوەندارە بە پیادەكردنی عەدالەتی دەسەڵاتەكانی وڵات و سزادان ئەمەش عەدالەتی سزادانە لەسەر بنەمای ئەگەر و بەرپرسیارەتی و شیاویی.هەربۆیە پێویستە باس لە عەدالەت بكەین لەچوارچێوەی كۆمەڵگەیەك لەگەڵ عەدالەت لەنێوان كۆمەڵگەكان. ئەمەش تاكەكانی كۆمەڵگەیەكی دیاریكراو پاپەند دەكات بۆ لەبەرچاوگرتنی مافەكان و خواستی ڕەوای تاكەكانی تر و كۆمەڵگەكانی تر لەبارەی سەرچاوەكان و رێككەوتنەكانیان لەناو كۆمەڵگەكەیان. بۆیە، دەكرێ عەدالەت لەناو كۆمەڵگەكانمان وەدیبێنین بەڵام ئەگەربێتء بەرامبەر تاكەكانی تری دەرەوەی كۆمەڵگەكەمان پاپەند نەبین بە مافەكان و بەشێوەیەكی رەها رەوا نەبین ئەوكات نابین بە كۆمەڵگەیەكی ڕەوا. 2 رەهەندی جیاواز هەیە بۆ عەدالەت و هەندێك جار لەوانەیە دووچاری پێكدادان بن، پێویستە ئەو پێكدادانە چارەسەربكەین بەشێوەیەك كە كاریگەریی نەبێت لەسەر مافە سەرەكییەكانی تاكەكان تەنانەت گەر لەهەر شوێنێكیش بن.
من پێموایە پێویستە هەمیشە جۆرە سازشبوونێك لە ئارادا بوونی هەبێت لەگەڵ پێویستیی ئاشتەوایی بەرامبەر خواستەكانی كۆمەڵگە و داخوازی و داواكارییەكانی پەیوەندار بە مافی تاكەكان. بەڵام داخوازییەكانی عەدالەت و كۆمەڵگە پەیوەستە بە جۆری داواكارییەكانی تاكەكانی كۆمەڵگە و رێزیان بەرامبەر بە یەكتری.
هەربۆیە ئەگەر لەم روانگەیەوە سەیری بكەین دەبینین عەدالەت لەو تیۆرەوە دەست پێدەكات كە سەرەكیترین داخوازی ئەو داخوازیەیە كە پێویستە هەر كەسێك وەك تاكێك رێزی لێ بنرێت. رێزنواندن بەرامبەر تاكەكان پرەنسیپێكی سەرەكییە لە پرەنسیپەكانی عەدالەت. ئەگەر ئێمە بەتەواوەتی لە چەمكی عەدالەت تێگەیشتوینە، عەدالەت بریتیە لە رەچاوكردنی پێویستییەكان و ئازادییەكان و چاكە بۆ هەر تاكێكی كۆمەڵگە. لەبەر ئەوە لیبڕالیزم خێزانێكی فراوانە لە بۆچوون لەبارەی چۆنیەتی بونیادنامان بۆ كۆمەڵگەكەمان و من پێموایە كە بریتیە لە 2 پێكهاتەی سەرەكی، یەكەمیان: دانپێنان بە یەكسانبوونی پێگەی هەر تاكێكی كۆمەڵگە. دووەمیان: دانپێنان بە پێداویستییە سەرەكییەكانی هەموو تاكێك. هەروەها لیبڕالیزم پەیوەستدارە بە دابینكردنی ئازادییەكان و بەشێوەیەكی فراوان بۆ هەموو تاكێك. بەواتایەكی تر، دابینكردنی ئازادییەكان بەشێوەیەكی یەكسان بۆ هەمووان. هەربۆیە، پێویستە هەردووك لەو توخمانە پێكەوە بڕەخسێت، ددانپێنان بە داخوازییە سەرەكییەكانی تاكەكان وەك خاڵێكی دەسپێك بۆ تیۆری لیبڕاڵ، پاشان ددانپێنان بە ئازادی یان جۆرە ئۆتۆنۆمییەك كە بۆ هەر یەك لە ئێمە فاكتەرێكی سەرەكی و گرنگە. لەسەر ئەم بنەمایەش دەڕوانین بۆ بونیادنانی ژێرخانەكانی یاساكان و رێككەوتنی دەستووری و رێككەوتنی سیاسی كە دەبێتە مایەی دابینكردنی ئازادییەكان بۆ هەر تاكێكی كۆمەڵگە و دابینكردنی ئازادییەكان بۆ هەمووان.
مادلین ئەیدڵمان بۆ گوڵان:
تیۆری عەدالەت بەندە بەجۆری سیستمی سیاسی لەكۆمەڵگەدا بۆیە پێویستە تیۆری عەدالەت پەیوەست بێت بە تیۆری سیاسییەوە
تیۆری دادپەروەری وەك بەشێك لە لیبرالیزمی سیاسی، ئەو تیۆرەیە كە دەخوازێت مافەكانی مرۆڤ لەژێرسایەی دادپەروەریدا جۆرە حەصانەیەكیان هەبێت و ئەم شێوازە حەصانەیە تەنانەت نابێت لەپێناوی بەرژەوەندی گشتیشدا پێشێل بكرێت، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر مادلین ئەدیڵمان ئوستادی ئەنترۆپۆلۆژی لەزانكۆی دۆك( Duke) كرد و بەرێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوەو وتی: ( ئەمە پرسیارێكی زۆر فراوانە، لەبەرئەوەی من ئەنترۆپۆڵۆژیستم، هەربۆیە هەوڵ دەدەم لەچوارچێوەی هەندێك شتی هاوچەرخ وەڵامتان بدەمەوە.
دەتوانم بڵێم كە پێوەندییەكانی نێوان دیموكراسییەت و عەدالەت پێوەندییەكی ئاڵۆزە، لەهەر شوێنێك دیموكراسییەت بوونی هەبێت شێوەیەكی نموونەیی لە عەدالەت دەبینرێت. هاوكات من پێموایە كە دەتوانرێت عەدالەت بچەسپێندرێت لەڕێگەی چەندین شێوەی جیاواز لە حوكمڕانی.هەر بۆیە بەڕای من تیۆری عەدالەت بەندە بە هەر جۆرێك لە تیۆری سیاسی. لەكۆمەڵگەدا پێویستە تیۆری عەدالەت بەند بێت بە تیۆری سیاسی، لەبەرئەوەی تیۆرەكان بەندن بەیەكتر. لیبراڵیزم بەرەو ئاڕاستەكانی دیموكراسییەت دەڕوات، دیموكراسییەتیش بەرەو ئاڕاستەكانی حوكمڕانی دەڕوات، لێرەشدا رێژەیەكی بچووك لە هزری عەدالەت دێتەكایەوە، لەبەرئەوەی لە رۆشنایی لیبڕالیزمدا بیرۆكەی عەدالەت بریتیە لەوەی كە هەموو تاكێك بە بەهایە و مافی رەهای هەیە بۆ بەشداریكردن و دەستپێشخەری لە پێكهێنانی ژیانی رۆژانەدا. ئەمەش ئازادییە سەرەكییەكانی مرۆڤە، بەڵام ئەو 2 پرەنسیپە دەتوانن پێكەوە بگونجێن. دیموكراسییەت واتای چەندین شتی جیاواز دەگەیەنێت بۆ هەموو خەڵكە جیاوازەكان و پێموایە چەندین ئەزموونی جیاواز هەیە لەبارەی دیموكراسییەت. لەوانەیە دیموكراسییەت بریتی بێت لە دەرفەتێك لە رژێمە دیموكراسییەكان بۆ خەڵك كە تیایدا بتوانن خۆیان رێكبخەنەوە و بەپێی تێڕوانینی خۆیان جیهانێك بخوڵقێنن و كە لەوانەیە جیاواز بێت لەگەڵ جیهانی دەوروبەریان. بەواتایەكی تر، دروستكردنی ئەو جیهانەی كە ئێمە مەبەستمانە ژیانی تیا بەسەر بەرین، لەگەڵ هەوڵدانمان بۆ گۆڕینی ئەو جیهانەی كە تیایدا دەژین. هەربۆیە دەتوانم بڵێم كە پێموایە پێوەندییەكانی نێوان عەدالەت و دیموكراسییەت پەیوەستە بە جۆری ئەزموونە دیموكراسییەكە و واتای عەدالەت لەلای ئێوە. لای هەندێك كەس عەدالەت بەواتای یەكسانییە لە مامەڵەكردن لەگەڵ هەموو تاكەكان، بەپشتگوێ خستنی نەژاد و سەرچاوە و سرووشتی كەسەكان كە كێن و یان لە كوێوە سەریان هەڵداوە. لەكاتێكدا بەلای هەندێك كەسی ترەوە عەدالەت واتای رێگەچارەیەكە بۆ وەدەستهێنانی شتی زیاتر، لەبەرئەوەی ئەوان بە شتێكی كەمەوە دەستیان پێكردووە و داخوازی و داواكارییان هەیە بۆ شتی زیاتر. بەتایبەتیش پێناسەی سیستەمی لیبڕاڵ بۆ عەدالەت بریتیە لە یەكسانی و مامەڵەی یەكسان و دەرفەتی یەكسان وەك دەروازەیەك بەرەو وەدیهێنانی عەدالەت. ئەمەش واتای ئەوە دەگەیەنێت، بۆ نموونە، كە هەموو تاكێك مافی هەلی كاری هەیە و ناكرێ جیاوازی دژ بە ئافرەتان بكرێت لەهەندێك لە جۆرەكانی پیشە و كارەكان، واتای ئەوە دەگەیەنێت كە هەموو كەسێك لەپێش دادگا بە یەكسانی سەیربكرێت. ئەمە بیرۆكەی ستاندەری عەدالەتە، كە هەموو تاكەكان بەشێوەیەكی یەكسان مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت و هەلی كار بۆ هەموو لایەنێك فەراهەمبكرێت بەبێ جیاوازی.


زیڤ توچنبێرگ بــــــۆ گوڵان:
لە یۆنانی كۆندا، دادپەروەری تەنیا پرسێكی سیــــاسی نەبووە بەڵكو پتر پرسێكی ئەخلاقی و سایكۆلۆژی بووە
دادپەوەری وەك یەكێك لە چەمكە گرنگەكانی فەلسەفەی سیاسەت، تەمەنی هاوتای تەمەنی مێژووی فەلسەفەیە بەشێوەیەكی گشتی، هەربۆیە سەبارەت بە پێناسەی چەمكی دادپەروەری پرسیارمان لە پرۆفیسۆر زیف توچنبێرگ ئوستادی فەلسەفە و سیاسەتی كۆمەڵایەتی لەزانكۆی ئۆكلاهۆما كرد و بەرێزی مجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی گولانی دایەوە و پێی وتین: (بە گەڕانەوە بۆ یۆنانی كۆن، ئەو پرسیارە لە لایەن پلاتۆوە ورورژێنراوە كە ئایا لە ڕاستیدا ڕژێمێكی سیاسی دیموكراتی دەتوانرێت ببێتە ڕژێمێكی عادیل، بەلای ئەوەوە پرسی عەدالەت، تەنیا پرسێكی سیاسی نەبوو، واتە تەنیا پەیوەست نەبوو بەوەی ئایا چ ڕێكخستنێكی سیاسی لە وڵاتەكەدا پیادە دەكرێت و پێوەندی نێوان دەوڵەت و هاووڵاتیانی دەوڵەتەكە و لە هەمان كاتدا پێوەندی نێوان خودی هاووڵاتیان خۆیان چۆنە، بەڵكو پتر پرسێكی سایكۆلۆژی و ئەخلاقی بووە، واتە پرسی ئەوەی چ جۆرە هاووڵاتییەك لە ئارادابێت، واتە بەلای ئەوەوە عەدالەت تەنیا چەمكێكی سیاسی و یاسایی نەبوو، بەڵكو زیاتر چەمكێكی شەخسی بوو. من زۆرجار ئەوە بە قوتابیەكانم دەڵێم چەمكی عەدالەت بەلای پلاتۆوە پتر لە چەمكی راستیەوە نزیكە، واتە كەسی عادیل كەسێكی راستگۆشە، واتە ئەو كەسەیەی لە ڕووی ئەخلاقیەوە كەسێكی باشە و لە ژێر كۆنتڕۆڵی نۆرمە ئەخلاقیەكاندایە.
كەواتە ئەوەی پلاتۆ بایەخی پێدەدات، ئایا ڕژێمێكی دیموكراتی بێت، وەك ئەوەی خۆی لە سایەی ڕژێمێكی دیموكراتی ئەسینادا ژیا و هانی هێنانەدی عەدالەت بدات، یان ڕژێمێك بێت تێیدا پاڵنەری تاكەكەسەكان ئەوەبێت كە چ شتێك بە گونجاو بزانن ئەوە ئەنجام بدەن، واتە ناعادیلانەبێت، ئەوا دەكرێت بڵێین تیۆری پلاتۆ بۆ ڕژێمی سیاسی، ئەوە لەتیۆرەكەی پلاتۆدا ڕژێمە سیاسەكە تەواو دیموكراتی نییە، بەڵام ڕژێمێك دەبێت بواری ئەوە دەڕەخسێنێت هاووڵاتیانی لە سایەی ئەو دەوڵەتە هاووڵاتیگەلێكی عادیل و موستەقیم بن. بە هەمان شێوە ئەرستۆش كەسێك نەبوو پشتگیریەكی گەورە لە دیموكراسی بكات، چەمكی عەدالەتی شەخسی بەلای ئەوەوە گرنگیەكی كەمتری هەبوو، ئەو بایەخی بەو بیرۆكەیە دەدا كە لە ڕژێمی دیموكراتیدا بواری ئەوە دروست دەبێت سەركردە دیماگۆگیەكان دروست ببن و لە سیاقی دیموكراتیدا دەسەڵات بگرنەدەست. ئەمە پێداچوونەوەیەكی كورت بوو بۆ ئەوەی یۆنانیە كۆنەكان چۆن لە چەمكی عەدالەت دەڕوانن. بەڵام ئەم تێڕوانینە لە سەردەم و ڕۆژگاری هاوچەرخدا گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووە، لە ئێستادا چەمكی عەدالەت پتر پەیوەست دەكرێتەوە بە سیستمە یاساییەكە و سیستمە كۆمەڵایەتیەكەوە، واتە كەمتر جەخت لەسەر خەسڵەتە شەخسیەكانی تاكەكەسەكان دەكاتەوە، لەبری ئەوە پتر بایەخ بە پێوەندی نێوانیان دەدات، واتە جەخت لەسەر ئەوە دەكات ئەو پێوەندیە لەسەر ئاستی سیاسی، واتە پێوەندی نێوان دەوڵەت و هاووڵاتیان و پێوەندی نێوان خودی هاووڵاتیان خۆیان بە پێی ڕێساگەلێكی گونجاو ڕێكبخرێن.
كەواتە ئەگەر گوزارشتەكە دروست بێت، ئەوا بایەخدان بە چەمكی عەدالەت پتر لایەنی دەرەكی وەرگرتووە نەك لایەنی ناوەكی. بیرۆكەی بنەڕەتی بەلای فەیلەسووفە مۆدێرنەكانەوە بریتیە لە پارێزگاری كردن لە پابەندبوون، یان بەردەوامیدان بە ئیلتیزامكردن، هەر لەم ڕوانگەشەوە زیاتر گرنگی بە گرێبەستی كۆمەڵایەتی دەدەن و ئەم گرێبەستە بۆتە وێنای بنەڕەتی عەدالەت، كەواتە ئەوەی ڕژێمی كۆمەڵایەتی دەكاتە ڕژێمێكی عادیل، بوونی گریمانەی ڕازی بوونی هاووڵاتیانە لە ڕژێمەكە، لەم گۆشەنیگایەشەوە ئەوەی ڕەفتاری هاووڵاتیان دەكاتە ڕەفتارێكی عادیلانە كاركردنە بە پێی ئەو ڕژێمە كۆمەڵایەتیە. لێرەوە دەكرێت باس لە گونجاوی دیموكراسی بكەین لەگەڵ عەدالەتدا، لەبەر ئەوەی لە دیموكراسیدا هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت، واتە هاووڵاتیان لە ئەداكردنی ئەم ئەركە مەدەنیەوە هەڵدەستن بە دوپاتكردنەوەی ڕەزامەندی خۆیان لەسەر ئەم ڕێككەوتن و گرێبەستە. ئەمە جیاوازی گەورەی نێوان بیركردنەوە وتێڕوانینی دێرینە لەگەڵ تێڕوانین و بیركردنەوەی هاوچەرخدا لە بارەی عەدالەتەوە. . هەروەها باس لە شێوازی دیكەی عەدالەت دەكرێت، كە پێی دەوترێت عەدالەتی دابەشكاری» كە ئەم چەمكەش لە بیرۆكەی دابەشكردنی عەدالەتەوە داتاشراوە»، لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت ئایا باشترین و گونجاوترین بنەمای ئەم دابەشكردنە چین؟ كە ئەمەیان پتر پەیوەستە بە بواری ئابووری كۆمەڵگەوە، بۆ نموونە كاتێك خەڵكی باس لە عەدالەت دەكەن لە بواری ئابووریدا، باس لەو بنامایانە دەكەن كە تەحەكوم بە دابەشكردنی نایەكسانی سەروەرت و سامان دەكەن، یان پاساوی ئەم دابەشكردنە نایەكسانەی سەروەت و سامان دەكەن، كەواتە لەم ڕووەوە بیروبۆچونی جیاواز لە ئارادان، هەر لە بۆچوونە ڕادیكاڵەكانەوە، وەك ئەوەی دەبێت هەموو كەسێك هەمان بڕی سەروەت و سامانی ئابووری هەبێت، لەگەڵ ئەو بۆچوونەی پێی وایە شتێكی تەواو ئاساییە جیاوازیەكی گەورە هەبێت لە ڕووی سەروەرت و سامانەوە بە مەرجێك ئەمە لە ئەنجامی پێشێلكردنی مافی ئەوانی دیكەوە نەبێت، باس لەوە دەكرێت دەبێت دەوڵەت چ ڕۆڵێكی هەبێت لەم بوارەدا، ئاماژە بەوە دەكرێت دەبێت گونجاو بێت لەگەڵ ئەم جۆرە عەدالەتەدا كە لە كۆمەڵگەدا پیادە دەكرێت.
بۆ نموونە پلاتۆ پتر تەفزیڵی دابەشكردنی یەكسانی سامانی دەكردەوە و باس لەوە دەكات دەبێت حكومەت دەستێوەردان بكات لە ئابووریدا بۆ ئەوەی كەم تا زۆر ئەم دابەشكردنە یەكسانە بهێنێتەدی.
هەندێ لە فەیلەسووفە مۆدێرنەكانیش هەڵگری هەمان تێڕوانینن و باس لە پێویستی دەستێوەردانی دەوڵەت دەكەن بۆ هێنانەدی ئەم ئامانجە، دواتر ماركس و شوێنكەووتوانیشی هەمان ڕێچكەیان گرتەبەر. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتاكانی گوزارشتكردنی ڕوون لە تێڕوانینی لیبراڵی، هەروەك ئەوەی لە تێڕوانینەكانی فەیلەسووفی ئینگلیزی جۆن لۆكدا بەدی دەكەین، ئەوا لۆك باس لەوە دەكات بواری سیاسی و بواری ئابووری دوو بوارن تایبەتمەندی خۆیان هەیە و ئەگەر ئێمە لێبگەڕێین بێ دەستێوەردان بواری ئابووری هەڵسوڕێت، ئەوا خۆی لە خۆیدا نایەكسانی لە موڵك و ساماندا دروست دەبێت، لەبەر ئەوەی خەڵكانێك هەن بەهرەمەندترن لە بواری پیشەسازی و كەڵەكەكردنی سەروەت و ساماندا، بەڵام ڕۆڵی دەوڵەت ئەوەیە ڕێگە نەدات هیچ كەسێك ناشەرعیانە دەستێوەردان بكات لەو ئاڵوگۆڕە تایبەتیەدا، هەربۆیە ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ گرێبەستی كۆمەڵایەتی، دەكرێت بڵین بیرۆكەی گرێبەستی كۆمەڵایەتی بیرۆكەیەكی تەواو میسالیە، بۆ نموونە ئەو كەسانەی باسیان لە گرێبەستی كۆمەڵایەتی كردووە، وەك ڕۆسۆ و لۆك و هۆبز، وێنای دۆخێكی تەواو میسالی دەكەن، واتە گرووپێكی كۆمەڵایەتی دیاریكراو، كە دابڕابن لە تەواو كۆمەڵگەكانی دیكە، پێكەوە كۆدەبنەوە و بە ئیجماع دەگەنە ڕێككەوتنێك، ئەمە دۆخێكی تەواو گریمانەكراوە. بەڵام بیرۆكەكە ئەوەیە ئێمە هەوڵدەدەین پاساوی ئەوە بهێنینەوە بۆچی ئەم گرووپە ناچاربن ملكەچی حكومەتەكەیان بن. لێرەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات ئایا پێگە و دۆخی كەمینەكان چی دەبێت؟ لەبەر ئەوەی ئێمە دەزانین كاتێك كۆمەڵگەیەك دروست دەبێت ئەگەری ئەوە ناكرێت لە هەموو كاتێكدا و هەموو ئەندامانی ئەو كۆمەڵگەیە ڕاوبۆچونیان یەك بێت، كە پرسیاری ئەو دروست دەبێت ئەگەر كەمینەبوویت لە چ دۆخێكدا دەبیت؟ یەكێك لە وەڵامەكان ئەوەیە ئەگەرچی لە ئێستادا تۆ كەمینەیت بەڵام ئەگەری ئەوە هەیە دواتر ببیتە زۆرینە، كەواتە لە مەودای دووردا شتێكی مەنتیقیە بەردەوام وەك بەشێك لە كۆمەڵگەكە بمێنیتەوە. لەبەر ئەوەی ئەگەر دەنگ و متمانەش بەدەست نەهێنیت، ئەوا لە مەودای دووردا دەرفەتی دیكەت بۆ دروست دەبێت. هەروەها ئەگەر هەڵە و كەموكوڕی هەبوو دەبێت ئەو متمانەیە بە زۆرینە بكرێت كە دەتوانن ئەو هەڵانە ڕاستبكەنەوە، لە ڕاستیدا ئەمە باسكردنە لە دۆخێكی میسالی، كە لێرەدا دووبارە دەگەڕێینەوە بۆ بیرۆكەی نییەت پاكی، لەسەر ئەو گریمانەیە بنیاتنراوە كە خەڵكی لەسەر بنەمای نییەت پاكی ڕەفتار دەكەن و لێرەشدا گریمانەی ئەوە دەكرێت حكومەت لەسەر ئەم بنەمایە ڕەفتار دەكات. بەڵام ئەگەر ئەم بیرۆكەیە لە ئارادابوو و لە هەمان كاتدا گەندەڵی لە ئارادابوو، ئەوا ئەمە بەو مانایە دێت ئەم بیرۆكەیە ناتوانێت وەسفێكی وردی ئەوە بكات كە لە ئەرزی واقیعدا جیهان چۆن بەڕێوەدەچێت)) دەرەبارەی پێكەوە گرێدانەوەی ئەقڵانی و ئەخلاقی بۆ بەرهەمهێنانی دادپەروەریەكی بە ویژدانانە پرۆفیسۆر توچینبێرگ لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (گرێدانەوەی ئەخلاقی و ئەقڵانی پێكەوە، كێشەیەكی زۆر زۆر گەورەیە و فەیلەسووفەكان زۆریان لە بارەوە وتووە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی دوو وەڵامی بەرفراوان هەیە بۆ ئەم پرسە، یەكێك لە تێڕوانینەكان ئەوە قبوڵ دەكات كە دەكرێت هەندێ جار، یا زۆربەی كات، خەڵكی ناعەقڵانیانە ڕەفتار بكەن، واتە ئەم بیرۆكەیە، كە بیرۆكەیەكی موحافیزكارانەشە، بزووتنەوەیەك هەیە لە ناو فەیلەسوفەكاندا بە ناوی دیموكراسیەتی لیبراڵی، كە باس لەوە دەكەن لە دۆخێكی پڕ لە پشێویدا زەحمەتە عەقڵانیەت بچێنیت، لە كاتێكدا كە تۆ هەوڵدەدەیت قەناعەت بە ملیۆنەها خەڵك بكەیت، كە هەست و دیدی جیاوازیان هەیە، كەواتە ئەوەی دەتوانین ئەنجامی بدەین بنیاتنانی دامەزراوەكانە لە مەودایەكی بچووكتردا، كە هاووڵاتیان بتوانن بە شێوەی گرووپی بچووك گفتوگۆی عەقڵانی لەگەڵ یەكدا ئەنجام بدەن و ئەمە بكەنە بناغە بۆ ئەوەی دواتر دامەزراوەیەكی نیشتمانی بنیات بنێن كە لە چوارچێوەیدا ئەم جۆرە گفتوگۆیە ئەنجام بدرێت.)

مارجۆری زاتز بۆ گوڵان:
دیموكراتی و عەدالەت دووچەمكی هاوچوونن بەوشێوازەی دیموكراسی دەبێتە پایەگای عەدالەت لەكۆمەڵگەدا
پێوەندی نێوان دیموكراسی لیبرالی و عەدالەت، وەك پێوەندی نێوان دووجمك وایە، راستە ناكرێت هەموو سیستمە لیبرال دیموكراتەكان بە دادپەروەر پێناسە بكەین، بەڵام ئاستی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەم سیستمەدا لەچاو سیستمەكانی دیكەدا بەرچاوتر و فراوانترە، سەبارەت بەو پێوەندییەی نێوان دیموكراسی و عەدالەت پرسیارمان لە پرۆفیسۆر مارجۆری زاتز بەرێوەبەری سەنتەری عەدالەت و یەكسانی كۆمەڵایەتی لەزانكۆی ئەریزۆناكرد و بەرێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (ئەم دوو چەمكە، عەدالەت و دیموكراتی دوو چەمكێكی پێكداچوون، بەڵام لە هەمان كاتدا پێناسەی جیاوازیش بۆ چەمكی عەدالەت كراوە، واتە ئەو كۆمەڵگەیەی عادیلانە ڕەفتار لەگەڵ ئەندامەكانیدا دەكات، بە شێوەیەك كە دیموكراسی ببێتە یەكێك لە توخم و پایەكانی ئەم كۆمەڵگەیە. بەڵام لە ڕاستیدا شێوازی دیكەی ڕێكخستنی سیاسیش لە ئارادایە كە دەكرێت عەدالەتی تێدا ڕەچاو بكرێت. لە لایەكی دیكەوە گومانی تێدا نییە كە دەكرێت لە دیموكراسیشدا پیادەكردنی عەدالەت لەبەرچاوبگیرێت. كەواتە چەمكگەلی جیاواز هەن كە مەرج نییە بە زەرورەت چەمكگەلێكی پێكداچووبن، ئەگەرچی بەشێوەیەكی گشتی ئەمە حاڵەتەكەیە. بەڵام پێشبینی دەكرێت لە دیموكراسیدا سیستمی دامەزراوەكان لە ئارادابێت، بە چەشنێك كە هەموو تاكەكەسێك بە شێوەیەكی عادیلانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، واتە سیستمێكی ئابووری، كۆمەڵایەتی و یاسایی لە ئارادادەبێت، بواری ئەوە بڕەخسێنێت هەموو تاكەكەسێك مامەڵەیەكی یەكسان ڕەوای لەگەڵدا بكرێت، واتە دەرفەتی ئەوە بدرێتە تاكەكەسەكان پەرە بە خۆیان بدەن و پارێزگاری لە تایبەتمەندی و جیاوازیەكانی خۆیان بكەن...
یەكێك لە ڕێگاكان بوونی سیستمێكی یاساییە كە هەڵبسێت بە دابینكردنی پارێزگاری بۆ مافی تاكەكەسەكان، بەڵام پێویستە لە هەمان كاتتدا كۆمەڵگەیەكی بەهێزت هەبێت تێیدا تاكەكەسەكان هەست بكەن بەشێكن لە سیستمێكی كۆمەڵایەتی گەورەتر و هەست بكەن پارێزراون، لە لایەكی دیكەوە دەبێت لە ڕووی ئابووریشەوە پارێزراوبن، واتە مافە بنەڕەتیەكانی مرۆڤ دابین كرابێتن بۆ ئەندامان و تاكەكەسەكانی كۆمەڵگەكە.من پێم وایە ئەساسێكی عەقڵانی هەیە بۆ ئەوەی كەسێك عادیلانە ڕەفتار بكات. عەقڵانیەت لە لایەك بریتیە لە چەسپاندنی ئەو ڕێسایانەی كە دەبێت بەسەر هەموو كەسێكدا پیادە بكرێن، لە لایەكی دیكەوە پەیوەستە بە هەندێ نۆرم و بەهاوە، وەك یەكترقبوڵكردن. دژوارییەكە لە هەڵوێستی ئەو كەسانەدایە كە بە پیادە نەكردنی عەدالەت دەستكەوتگەلێكی زۆر بەدەستدەهێنن بۆخۆیان، واتە زەحمەتیەكە لەوەدایە ئەم كەسانە بهێنینە ئەو قەناعەتەی دەبێت بونیادی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەكە بێتەگۆڕین، ئەمە بە مانای ئەوە دێت چیتر ئەو كەسانە لە پێگە بەهێزەكانی پێشوویاندا نەبن، واتە قەناعەتیان پێبكرێت كە داڕشتنی بونیادێكی عادیلانەتر لە كۆمەڵگەدا باشتر خزمەت بە بەرژەوەندیەكانی ئەوانیش دەكات و دەبێتەهۆی ئەوەی دەستكەوتی زیاتر بەدەست بهێنن، ئەم قەناعەت پێهێنانەش لەسەر بناغەیەكی عەقڵانی دەبێت. مەسەلەی ڕەفتاری ئەخلاقی ڕەنگە پرسێكی ئاسانتر بێت، چونكە پەیوەستە بەوەی پێویستە خەڵكی چۆن ڕەفتار لەگەڵ یەكدا بكەن، واتە بەو شێوە ڕەفتار بكەن كە ئارەزوو دەكەن ڕەفتاریان لەگەڵدا بكرێت، لەكاتێكدا مەسەلەی عەقڵانیەت پتر پەیوەستە بە بەرژەوەندییە دوورمەوداكانەوە و كەمتر پێوەندی بە دەستكەوتە ساتەوەختیەكانەوە هەیە.

هەربۆیە دەبێت سەرەتا جەخت لەسەر كاركردن بۆ كەمكردنەوە و نەهێشتنی جیاكاری نێوان پیاوان و ئافرەتان بكرێت، واتە هەوڵی ئەوە بدرێت چ ڕێگا و شێوازێك دەبێت پیادە بكرێت بۆ كەمكردنەوەی ئەم جیاكارییە. ئەوەی پێوەندی بە لیبراڵیزمەوە هەبێت، من پێم وایە ئەمە پەیوەستە بە سیستمە كۆمەڵایەتیەكەوە كە دەبێت بە یەكسانی مامەڵە لەگەڵ هەموو ئەندامەكاندا بكرێت و مافەكانیان پارێزراوبێت. ))