لەو كۆمەڵگایانەی كە لە قۆناخە سەرەتاییەكانی پرۆسەی بونیادی دیموكراتیدان یان وڵاتانی دوای شەڕن و لە قۆناخی گواستنەوەدان لە تۆتالیتارییەوە بۆ دیموكراتی، دەبینن ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان و رێكخراوەكانی سەر بە بەنەتەوە یەكگرتووەكان و دەوڵەتانی بەخشەر كاتێك پرۆسەی یارمەتیدان و هاوكاری ئەو دەوڵەتانە دەست پێدەكەن و دەیانەوێت هاوكارییان بكەن بۆ ئەوەی هەنگاوی زیاتر بەرەو دیموكراتی هەڵبگرن، پشتگیری بەردەوامی خۆیان بۆ هەڵبژاردنەكان و پەرەپێدانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و لایەنەكانی دیكەی پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی ئەو كۆمەڵگایانە دابین دەكەن، بەشێوەیەك لە شێوەكان پشتگیری بەردەوامیان بۆ پارتە سیاسییەكان فەرامۆش دەكەن، یان ئەو خول و راهێنانەی بۆ كادیرانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و كارمەندانی ماس میدیا و لایەنەكانی دیكە دەكەنەوە، دیسان دەبینن حزبە سیاسییەكان فەرامۆش كرابن، ئەم هەنگاوانەی ئاژانسەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و تەنانەت بانكی نێودەوڵەتیش، جۆرە تێڕوانینێك لەو كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووانە دروست دەكات، وەك ئەوەی حزبە سیاسییەكان بەشێك بن لە كێشەكانی كۆمەڵگە و كاری پێویستە و دەبێت رێكخراوەكانی دیكە جێگەی حزبە سیاسییەكان بگرنەوە، بەڵام توێژینەوەكانی دوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان و ئەزموونی بونیادی دیموكراتی لەو وڵاتانەی پێیان دەوترێت ئەزموونی دیموكراتی دەوڵەتانی دوای كۆمونیست (Post Communist) یان ئەو دەوڵەتانەی دوای شەڕو تەنگژەكان دەستیان بەپرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانەوەو بونیادی دیموكراتی كردووەو پێیان دەڵێن دەوڵەتانی (Post War) یان (Post Conflict)، دەریخستووە سەقامگیری كۆمەڵگە و سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت (State Building) و سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی بەندە بە ئاستی رەفتاری حزبە سیاسییەكانی كۆمەڵگەو ئاستی بونیادی دیموكراتی لەناو حزبە سیاسییەكاندا، ئەمەش واتە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكرێت لە لەهەندێك كێشەی كۆمەڵگەدا حزبە سیاسییەكان بەشێكن لە كێشەكان، بەڵام بۆ ئەو كێشانە و تەواوی كێشەكانی دیكەی كۆمەڵگە حزبە سیاسییەكان بەشێكن لە چارەسەركردن و شێوازی چارەسەركردنی كێشەی نێوان حزبەكان و جۆری ململانێی حزبە سیاسییەكان لە پرۆسەی ململانێی دیموكراتی و چۆنییەتی رەفتاری كادرو ئەندامانی هەرحزبێك لە كۆمەڵگە شێوازی سەقامگیری سیاسیی كۆمەڵگە و ئاستی سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان و مانای دیموكراتی لە وڵاتدا پیشاندەدەن، بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەم بۆچوونە هەردوو پرۆفیسۆر لوتی تین هاڤۆ و ئەلڤارۆ پینتۆ لە ئامۆژگای هۆڵەندا بۆ دیموكراتی فرەیی پارتە سیاسییەكان (NIMD) و لە توێژینەوەیەكیاندا بەناونیشانی (هاریكاری دیموكراتی و پارتە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەكانی دوای تەنگژەكان) ئاماژە بەوە دەكەن و نووسیوویانە (ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو بمانەوێت دەوڵەتێكی فشۆڵ و لەرزۆك بگۆڕین بۆ دەوڵەتێكی ئاسایی و سەقامگیرو بەرپرسیار و خاوەنی حكومڕانییەكی دیموكراتی و دامەزاروەیی چەسپاو، ئەوا مێژوو پێمان دەڵێت ئەم كارە بەبێ سیاسەتێكی بەهێزو دامەزراوەیی دەوڵەتی بەهێز دروست نابێت، بەبێ ئەم دوو فاكتەرە گرنگە ئەوا پێكهاتەكانی دیكەی دیموكراتی وەك ئەنجامدانی هەڵبژاردن و پرۆسەی ململانێی نێوان حزبە سیاسییەكان، توندوتیژی و ناسەقامگیری بەرهەم دەهێنێت)، كەواتە ئەگەر وردتر لەسەر قسەكانی ئەو دوو تۆژەرە هەڵوەستە بكەین و پرسیارێك بوروژێنین بەوەی ئایا كام پێكهاتەی ناو پرۆسەی دیموكراتی سیاسەتی بەهێزو دامەزراوەی دەوڵەتی بەهێز لە كۆمەڵگە بونیاد دەنێت؟ بێگومان وەڵامی ئەمە ئاسانە و حزبە سیاسییەكانن كە دەتوانن سیاسەتێكی بەهێز دروست بكەن و ببنە فاكتەری بونیادی دامەزراوەی بەهێزی دەوڵەتی و ئەمانەش هەموویان پێكەوە ببنە فاكتەری سەقامگیری و سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان لە كۆمەڵگەدا، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن حزبە سیاسییەكان دەتوانن ئەم رۆڵە گرنگە بگێڕن؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش پرۆفیسۆر خاگاندرا پراسەی لە زانكۆی باشوری فلۆریداو لە توێژینەوەیەكیدا بەناونیشانی (دیموكراتی ناوخۆی حزبەكان - Inner Part Democracy)، نووسیویەتی: (سیستمی دیموكراتی فرەحزبی وەك سیستمێكی جەماوەری بەرەو هەڵكشان دەچێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دیموكراتی بەهێز لە ململانێی تەندروستی حزبە سیاسییەكانەوە دەست پێدەكات، لەمەش گرنگتر هەموو چالاكییە سیاسییەكانی ناو كۆمەڵگە هەر لەوەرگرتنی دەسەڵاتەوە تا دەگاتە لێپرسینەوەی دەسەڵات، بەندە بەوەی حزبە سیاسییەكان چ رۆڵێك لەو چالاكییە سیاسیەدا دەگێڕێت) پرۆفیسۆر پەراسەی راشكاوانە دەست دەخاتە سەر ئەو خاڵە گرنگەی زۆربەی كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووەكان بەدەستیەوە دەناڵێنن و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، بۆ ئەوەی بتوانین پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت و پیادەكردنی پرۆسەی سەركەتووبن، ئەوا دەبێت رەفتاری حزبەكان بەتەواوەتی دیموكراتی بن، رەفتاری حزبە سیاسییەكانیش كاتێك دەبنە دیموكراتی كە لەناو خودی حزبەكانەوە دیموكراتی دەست پێبكات، لەم خاڵەدا پرۆفیسۆر پەراسەی لەو مەترسیە ئاگادارمان دەكاتەوە چۆن رەفتاری ناتەندروستی حزبە سیاسییەكان رۆشنبیری دیموكراتی دەگۆڕێت بۆ رۆشنبیری خۆسەپێن و شمولی لەمبارەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوەو نووسیویەتی (زۆر لە مێژوودا بینیومانە حزبێكی سیاسی بە ڕێگەی هەڵبژاردن و سندوقی دەنگدان گەیشتۆتە دەسەڵات بەڵام لەبەر ئەوەی رەفتاری حزبەكە دیموكراتیانە نەبووە، دەبینین رۆشنبیری حوكمڕانی لە رۆشنبیرییەكی دیموكراتیانەوە گۆڕدراوە بۆ رۆشنبیری ئەسۆریتاریانیزم یان رۆشنبیری تۆتالیتاریزمی، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی رەفتاری تۆتالیتاری و ئەسۆریتاریان لەگەڵ پرۆسەی دیموكراتی و پرۆسەی پەرەپێدانی وڵات بكرێت و بەرەو داكشان و خاوبوونەوە و لەباربردن بۆتەوە، لەم چوارچێوەیەدا و بۆ ئەوەی رێگری لەو وەرچەرخانە سلبیە بكرێت، ئاماژە بەچەند خاڵێك دەكەین كە بریتین لە:

1- حزبە سیاسییەكان سەكۆی بونیادی ئیرادەو فۆرمەڵەكردنی هاندانی هاووڵاتیانن بۆ رەفتارەكانیان، هەر بۆیە ئەگەر حزبی سیاسیی خۆی لە ناوخۆی خۆیدا بونیادی دیموكراتی نەنێت، ئەوا دەبێتە سەكۆی بونیادی ئیرادەی نادیموكراتیانە و فۆرمەڵەكردنی هاندانی هاوڵاتیان بۆ رەفتاری نادیموكراتیانە، گەلێك حزبی سیاسیی لەبەر ئامانجی كورت مەودای خۆیان سەكۆی حزب لە سەكۆی بونیادی ئیرادەی دیموكراتییەوە دەگۆڕن بۆ سەكۆی بونیادی ئیرادەی غەیرە دیموكراتی، ئەم گۆڕانەش لەسەر ئاستی رەهەندی كورت مەودا سوودی بۆ حزبەكە دەبێت، بەڵام زیان بە پرۆسە دیموكراتیەكە دەگەیەنێت تا ئەو ئاستەی كە زۆر جار لەباریشی دەبات.
2- حزبە سیاسییەكان كەوەرچەرخانن بۆ سەكۆی بونیادی ئیرادەی نادیموكراتیانە، لەهەمانكاتدا دەبنە فاكتەرێك بۆ بەرهەمهێنانی كەڵچەری سەركوتكاری و خۆسەپاندن و دووركەوتنەوە لەبەرهەمهێنانی كەلچەری دیموكراتی و لێبوردەیی.
3- حزبە سیاسییەكان دەبێت بزانن دیموكراتی پرۆسەیەكی ئۆتۆماتیكی نییە خۆی بكەوێتەكار، هەروەها پرانسیپ و فیكر نییە وەك دیكۆمێنێت بخرێتە ناو پەیڕەو پرۆگرامی حزبەكانەوەو خۆی بگۆڕێت بۆكردارو رەفتاری دیموكراتیانە، بەڵكو پەیڕەوو پرۆگرامی حزب رەخساندنی هەل و خستنەڕووی بەرنامەیەكە بۆ بەردەمی ئەندامانی حزب بەتایبەتی و هاووڵاتیان بەتایبەتی، گۆڕینی ئەم بەرنامە و هەلە رەخساوە بۆ كردار و جێبەجێكردن بە پلەی یەكەم دەوەستێتە سەر لێهاتوویی ئەندامانی حزب و بە پلەی دووەم دەوەستێتە سەر لێهاتوویی هاووڵاتیان بۆ ئەوەی ئەو بەرنامە و هەلە رەخساوە بگۆڕدرێت بۆ كردار یان رەفتاری دیموكراتیانە.
4- حزبە سیاسییەكان گرنگە لەو راستیە تێبگەن كە دیموكراتی تەنیا بریتی نییە لە هەڵبژاردنی سەركردەكانی حزب لە هەڵبژاردنە حزبیەكاندا، یان هەڵمەتی بەرپرسانی حزب لە پرۆسەی هەڵبژاردنە حزبیەكاندا، بەڵكو بریتیە لە كۆمەڵێك بەهای كۆمەڵایەتی، كە دەبێت ئەو بەهایانە لە رەفتاری سەركردەو كادرە حزبیەكاندا لە ناو كۆمەڵگە و حزبدا رەنگ بداتەوە.
چۆن پرۆسەی دیموكراتی
لەناو حزبە سیاسییەكانەوە دەست پێدەكات؟
پێشتر ئاماژەمان بە گرنگی دیموكراتیزەكردنی ناوخۆیی حزبە سیاسییەكان كرد، جەختمان لەسەر ئەوە كردەوە كە پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی ناوخۆیی حزبە سیاسییەكان تا ئەوپەڕی گرنگە بۆ پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لە كۆمەڵگە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەناو خودی حزبە سیاسییەكانەوە چۆن دەست پێدەكات؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە جێگەی خۆیەتی ئاماژە بە توێژینەوەیەی پرۆفیسۆر ئیڤان دوهرتی بەڕێوەبەری ئێستای پرۆگرامی حزبە سیاسییەكان لە ئامۆژگای نیشتمانی دیموكراتی(NDI) و سكرتێری پێشووی حزبی گەیل (Gale)ی ئیرلەندای باكوور بكەین كە بە ناونیشانی (لانی كەمی پێوەرە جیهانییەكان بۆ كاری پارتە سیاسییە دیموكراتییەكان- Minimum Standards for the Democratic Functioning of political parties) لەمبارەوە پرۆفیسۆر دۆهرتی بوونی ئەم مەرجانە لە هەر حزبێكی سیاسی بەپێویست دەزانێت كە لەكۆمەڵگەی دیموكراتی كاربكات: (ا- ڕێزگرتن لە بنەماكانی مافەكانی مرۆڤ، ب- رێزگرتن لە پرانسیپی شەرعیەتی هەڵبژاردن، ج-پابەندبوون بەو ڕێوشوێنانەی كە بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن دیاری دەكرێن، د- رێزگرتن لە حزبەكانی دیكە و پرانسیپی ململانێی ئازاد، ه- پابەندبوون لەرێگرتن لە توندوتیژی و بڵاوكردنەوەی پرانسیپ و سیاسەتە پێشنیاركراوەكان و دەسكەوتەكان، ز- هاندان بۆ بەشداربوون لە ژیانی سیاسیدا، ح- پیادەكردنی حوكمڕانی بەشێوەیەكی بەرپرسیارانە)، ئەو جا ئەگەر لێرەوە سەیری ئەم پێوەرانە بكەین (كە دوهرتی وەك لانی كەم ئاماژەی پێكردوون) هەست دەكەین بوونی ئەم مەرجانە پێویستییەكن و ئەگەر حزبە سیاسییەكان نەتوانن پابەندی ئەم پێوارانە بن لە كۆمەڵگە پیادە بكەن ئەوا نابنە ئەو دامەزراوە سیاسییەی كە لە كۆمەڵگەدا تا بتوانن دیموكراتی بونیاد بنین، كەواتە بۆئەوەی حزبە سیاسییەكان بتوانن ئەم پابەندی ئەم پێوەرانەبن، دەبێت لە ژیانی حزبی ناوخۆیی حزبیشدا پابەندبن بەم پێوەرانە و لە ژیانی رۆژانەی حزبدا دەبێت پیادەبكرێن، ئەمەش پێمان دەڵێن پێش دەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەكۆمەڵگە دەبێت پرۆسەی بەدیموكراتیزەكردنی حزبە سیاسییەكان دەست پێبكات، یان ئەگەر وڵاتێك لە قۆناخی رزگاری نیشتمانییەوە بەرەو پرۆسەی دیموكراتی هەنگاوی هەڵگرتبێت، ئەوا دەبێت هاوشان لەگەڵ پرۆسەی دیموكراتی لەكۆمەڵگە دەبێت پرۆسەی بەدیموكراتیزەكردنی حزبە سیاسییەكانیش دەست پێبكات، لەم چوارچێوەیەدا گرنگترین كێشە كە رووبەرووی ئەو حزبە سیاسیانە دەبێتەوە كە لە دیموكراتیەتی نوێنەرایەتی (پەرلەمانی) چالاكی دەكەن، بریتیە لە كێشەی نوێنەرایەتی، سەبارەت بەم لایەنە گرنگە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر مانوێل ئۆرۆزكۆ كە ئێستا یەكێكە لە تۆژەرە باڵاكانی كێشەی پەنابەران لە زانكۆی جۆرج تاون پسپۆرو تایبەتمەندە لەسەر كاری پارتە سیاسییەكان و حوكمڕانی و دیموكراتی لەسەر دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی و ئەفریقیای

باشور سەبارەت بەكێشەی حزبە سیاسییەكان لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و گووتی: (پارتە سیاسییەكان كاردەكەن لەپێناو وەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، گەورەترین خاڵی لاوازییان ئەوەیە كە لەتوانایاندا نییە هاوسەنگییەك بخوڵقێنن لەنێوان بەرز ڕاگرتنی بەها دیموكراسییەكان لەگەڵ پیادەكردنیان لە دامەزراوەكاندا. زۆربەی پارتە سیاسییەكان لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكاندا نوێنەرایەتییەكی ئەوتۆ دابین ناكەن بۆ ئافرەتان و چینەكانی لاوان، لەكاتێكدا كە ئافرەتان و گەنجان بەشێكن لە گەورەترین پێكهاتەكانی كۆمەڵگە. بەم شێوەیە، لەئاكامدا دەكەونە ژێر حوكمڕانیی بازنەیەكی بچووك لە دەسەڵات. هەربۆیە لەپێناو زیادكردنی ئاستەكانی نوێنەرایەتیكردن و فۆرمەلەكردنی هاندان بۆئەوەی گوزارشت لە ئیرادەی گەل بكەن، چاكسازیی نێو حزبە سیاسییەكان زۆر گرنگە. جیهان چەندین ئەزموونی گرنگ و جیاوازی بینیوە لەبواری گۆڕانكاری لەوانە:
یەكەمیان: رێژەی ئافرەتان روو لە زیادبوون دەكات لەبارەی وەدەستهێنانی پلەكانی خوێندن و وەرگرتنی پۆستەكانی بەڕێوەبردن لە ئابووری و چالاكییەكانی بەڕێوەبردن.
دووەمیان: ژمارەی ئەو كەسانەی كە بڕوانامەكانی خوێندنی باڵا وەدەست دێنن رووی لە هەڵكشان كردووەو بانگەشە دەكەن بۆ بەهاكانی نوێنەرایەتیكردن.
سێیەم: ناگونجاندنێكی فراوان هەیە لەنێوانی میتۆدە ترادشنەڵەكان لە ئەنجامدان و بەردەوامبوون لەگەڵ سیاسەت (تەعبیئە، مانگرتن، كۆمەڵبوون، رێكخستنی لیست بەناوی لایەنگران). هەروەها شێوازەكانی پێوەندییەكانی نەوەی نوێ بریتییە لە تێكەڵەیەك لە ستایلێكی دیجیتاڵ (نەك تەنیا لەڕێگەی ئەنتەرنێت، بەڵكو بە مۆبایل-یش) كە خاوەن پڕۆتۆكۆڵی نوێیە لە پێوەندی كۆمەڵایەتی (پێوەندی كورت و راستەوخۆ، بەڵام هاوكات پەیوەندییەكی چڕ و كاردارو جیهانگیرییە). ئێمە ئەمڕۆ لە سەردەمێكدا دەژین كە «سیگمۆند باومان» ناوی لێ ناوە بە «سەردەمەكانی شلە»، بەشێوەیەك كە لەمجۆرە سەردەمانەدا پرۆسەكانی پتەوكردنی شێوەكانی وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی بەپێی پێویست بەو خێراییەدا نییە كە بتوانێت بگونجێت لەگەڵ یان رووبەڕووی شەپۆلێكی نوێ بێتەوە لە شێوەكانی وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی. ئەم دۆخە ژیانێكی خێرا دەخوڵقێنێت كە تیایدا گەنجەكان خۆیان رادەهێنن بۆئەوەی بتوانن لەگەڵی بگونجێن و بەشێوەیەكی خێراتر لە باوك و باپیرانمان .
چوارەم: هەروەك كە هەموومان دەزانین، ئەمڕۆ حوكمڕانی و دەسەڵاتی سیاسی بەشێوەیەكی بەرچاو دووچاری نۆژەنكردنەوەیەكی فراوان بووە، هەروەها هەڕەشەیەكی گەورە لەدژی دەسەڵاتی سیاسی سەریهەڵداوە لەلایەن چەندین لایەن و دەستەی جیاواز كە ئەوانیش هەر یەكێكیان بانگەشە بۆ وەدەستهێنانی دەسەڵات دەكات، ئەمانەش بریتین لە رێكخراوە ئینتیقالییەكان (بازرگانەكانی ماددە هۆشبەرەكان، چەتتەكان، تیرۆریستەكان، بازرگانەكانی لەشفرۆشی)، لەگەڵ مافیا و دەستەكانی تاوان، جگە لە بزووتنەوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و رای گشتی كە پێگەكانیان لەبارەی هەڵبژاردن و بەرپرسیارەتی كێشەی خوڵقاندووە لەبەردەم میتۆدە ترادشنەڵەكانی سیاسەتی گشتی.
پێنجەم: لەبەرئەوەی هەڵكشانێكی جیهانگیری هەیە لە مومارەسە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان، هەر بۆیە ستاندەرەكانی ژیان بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لە جیهانگیری كردووە. بڕەكانی تێچوونی بژێوی ژیان بەشێوەیەكی نایەكسان رووی لە زیادبوون كردووە، لەسەر ئاستی جیهاندا نرخی یەك دەرزەن هێلكە لەنێوانی 1.3 دۆلاری ئەمریكیە لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و ئاسیا، لەكاتێكدا 2.2 دۆلاری ئەمریكیە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەوروپا، هاوكات داهاتی مانگانە بریتیە لەنێوان 250 دۆلاری ئەمریكی لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان تاكو 4،000 دۆلاری ئەمریكی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەوروپا. دووبارەی دەكەمەوە پلۆڕالیزمی عادیلانە و بەرپرسیار بەهەموو شێوەكانییەوە تەحەددایەكی سیاسیی راستەقینەیە و بەشداریبوونێكی سیاسیی كاریگەر فەراهەم دەكات. ئەو پارتە سیاسییانە و ئەو سەركردانەی كە لە كۆمەڵگەدا پاڵپشتی لە «پلوڕالیزم» دەكەن بەبێ سازشبوون لە ئەركەكانی دادپەروەری و ئەخلاقی، دەبن بە هۆكاری بەرهەمهێنانی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و سیاسیی و گرنگ. رۆڵی ئافرەتان لە سیاسەت پێكهاتەیەكی گرنگە بۆ وەدیهێنانی ئەم گۆڕانكارییانە.))
ئەگەر سەرنجێكی خێرا لەو پێكەوەگریدانەوەیەی پرۆفیسۆر ئۆرۆزكۆ بدەین دەبین ئاستی نۆژەنكردنەوەی حزبەكان پێویستی بەهەنگاوی خێرا و بەشدارییەكی فراوانی گەنجان و ئافرەتان هەیە، ئەم دوو لایەنە كە ئۆرۆزكۆ لەسەریان هەڵوەستەی پێدەكات، جیاوازییەكە لە نێوان ئاستی ژیان لە كۆمەڵگەكانی ئەوروپا و ئەمریكا كە لەگەڵ دەوڵەتانی تازە پێگەیشتووی ئاسیا و ئەفریقیا بە ئاسانی هەستی پێدەكرێت، گۆڕانكارییەكانیش گریدەداتەوە بەدیاردەی فرەلایەنی سیاسی لەكۆمەڵگەدا هەربۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جاسۆن رایفلەر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی جۆرجیا و تایبەتمەند لە بونیادی دیموكراتی لە وڵاتانی دوای تەنگژە و شەڕ و لەوەڵامدا بەمجۆرە بەگوڵانی راگەیاندن و وتی: ((پارتە سیاسییەكان گرنگن بۆ دیموكراسی، پارتە سیاسییەكان خزمەت بە دوو ئامانجی پێكەوەگرێدراو دەكەن، یەكەمیان پارتە سیاسییەكان بونیادێك دروست دەكەن كە پاڵێوراوەكان بەهۆیەوە دەتوانن كار بۆ بەدەستهێنانی پۆستە حكومییەكان بكەن، ئەویش لە ڕێی هاوكاریكردنیان لە چۆنییەتی ئەنجامدانی هەڵمەتەكاتی هەڵبژاردن و لە هەمان كاتدا دابینكردنی دارایی بۆ هەڵسوڕاندنی ئەو هەڵمەتانە، لە هەمان كاتدا هاوكاری كردنیان بۆ ئەوەی بتوانن پەیام و بەرنامەی خۆیان بە زۆرترین ڕێژەی خەڵك بگەیەنن. ئامانجی دووەم بریتیە لە ڕێكخستنی كاری ئەندامەكان و هەماهەنگی كردن لە نێوانیاندا لە دەسەڵاتی یاسادانان، یان لە پەرلەماندا، كە ئەمەش ئەركێكی سەختە و پێویستی بە جۆرێك لە دەسەڵاتی مەركەزی یاخود میكانیزمێكی مەركەزی دەبێت. لەو كۆمەڵگەیانەی كە لە سەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردندان خەڵكی بە شێوەیەكی كراوەتر دەتوانن پێوەندی لەگەڵ یەكدا دروست بكەنەوە، هەروەها بۆ یەكەمجار ڕاوبۆچوون و دەنگیان لەبەرچاوبگیرێت لەلایەن حكومەتەوە، كە ئەگەری ئەوە هەیە ئەمە ببێتە پاڵنەر و هاندەریان بۆ ئەوەی چالاكانەتر بەشداری لە پارتە سیاسییەكاندا بكەن بۆ ئەوەی باشتر گوزراشت لە بیروبۆچوونەكانی خۆیان بكەن، ئەمە شتێكی سروشتیە و هیچ هەڵەیەكی تێدا نییە. بەڵام سەبارەت بە بواردان بە ئافرەت بۆ ئەوەی بەرێژەیەكی بەرچاو لەپارتە سیاسییەكاندا بوونیان هەبێت، من پێموایە ئەگەری بەشداریكردنی ئافرەتان لە پارتە سیاسییەكاندا زیاتر دەبێت ئەگەر بوارێكی باشی بەشداری كردنیان لە بوار و ئاستەكانی دیكەی كۆمەڵگەدا هەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا ڕێسای دامەزراوەیی جیاواز هەن بۆ ئەوەی پارتە سیاسییەكان كار بۆ زیادكردنی ڕێژەی بەشداری ئافرەتان بكەن، ئەمەش پەیوەستە بە سیستمی هەڵبژاردنەوە كە وڵاتەكە پیادەی دەكات. لە لایەكی دیكەشەوە پارتە سیاسییەكان ڕەنگدانەوەی تێڕوانینی ئەندامەكانیانن، لە كاتێكدا تیڕوانینی ئەو ئەندامانەش ڕەنگدانەوەی بیروباوەڕ و بەهاكانی كۆمەڵگەكەن. ئەگەر ئێمە لەم ڕووەوە لە پارتە سیاسییەكانی ئەوروپا بڕوانین ئەوا ئەوە بەدی دەكەین كە زۆرێك لەم پارتانە زۆر زۆر مەركەزین، كە ئەمەش شتێكی سەیرە. ئەمە لە كاتێكدا دەتوانین بڵێین حزبە سیاسییەكانی ئەمەریكا لە زۆر ڕووەوە لاوازن، بەلای كەمەوە لە ڕووی هەڵبژاردنەوە، بەكورتی دەتوانم بڵێم: سەرەڕای ئەوەی ئێمە زۆرجار ناڕازین لە پارتە سیاسییەكان و سكاڵایان لە بارەوە دەكەین و پێمان وایە كاری خراپ ئەنجام دەدەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پارتە سیاسییەكان خزمەت بە ئامانجگەلێكی پێویست دەكەن، هەربۆیە باشترن كارێك حزبە سیاسییەكان ئەنجامی بدەن بریتیە لە پەرەپێدانی ئەو سیاسەت و بەرنامانەی كە لە ئاستی خواست و ویستی ڕای گشتیدان.))
حزبە سیاسییەكان و پرۆسەی هەڵبژاردن
كاری سەرەكی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی زەمینەسازییە بۆ بونیادی ئیرادەو فۆرمەڵەكردنی میتۆدی هاندان بۆ بەشداری سیاسی هاووڵاتیان لە پرۆسەی دیموكراتی وڵات، كەواتە دەكرێت راشكاوانەتر لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستە بكەین و ئاماژە بەوە بكەین كە پارتە سیاسییەكان هەڵدەستن بە خاوكردنەوەی ئاڵۆزییە سیاسییەكان و دۆزینەوەی رێگای گونجاو بۆ كێشەكانی كۆمەڵگە و گرێدانەوەی خواستە لۆكاڵەكانی هاووڵاتیان بە خواستە نیشتمانییەكانەوە، ئەمەش لەسەر هەردوو ئاست پێویستی بە بونیادی ئیرادەو هاندان هاووڵاتیان هەیە لە لایەن حزبە سیاسییەكانەوە، هەر بۆیە حزبە سیاسییەكان دەبێت رۆژانە لە ئاستی خواستەكانی خەڵك بن و وەڵامدانەوەی پێویستیان هەبێت و لە هەمانكاتدا كەناڵێكیش بن بۆ ئەوەی هاووڵاتیان هاوشانی خواستەكانی رۆژانەی بایەخ بە ئامانجە نیشتمانییەكانی باڵاش بدات، راگرتنی ئەم هاوسەنگیە و ئامادەباشی بۆ ئەوەی بەردەوام حزب بتوانیت ئەم رۆڵە كاریگەرەی لەكۆمەڵگە بگێرێت دەكەوێتە سەر ئەوەی چۆن حزبە سیاسییەكان لە ناو خودی حزبە سیاسەكە كار بۆ راگرتنی ئەم هاوسەنگیە دەكات، سەبارەت بەم لایەنە گرنگە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لویس دیڤیدسۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی میامی و تایبەتمەند لەسەر پرسی حوكمڕانی و دیموكراتی لە لێدوانێكی تایبەتی بەم راپۆرتە وتی: ((بایەخی پارتە سیاسییەكان لەوەدایە كە چەند هەلومەرجێكی بەسوود دەڕەخسێنن. بۆ نموونە سەبارەت بە دەنگدەران، دەنگدەران پێویستییان بە هەڵبژاردنە بۆ ئەو كەسەی كە حوكمیان بكات، هەر بۆ ئەم مەبەستەش پێویستییان بەوە هەیە كە هەموو زانیارییەكانی پەیوەستدار بە تێكڕای كاندیدەكان بزانن بۆئەوەی بتوانن لەنێوانیاندا هەڵبژێرن، بەڵام ئەمە كارێكی زۆر زەحمەتە و كاتێكی زۆری دەوێ بۆ ئەنجامدانی، بەتایبەتی لەبەرئەوەی كە پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان تەنیا بۆ یەك جار نییە بەڵكو پڕۆسەیەكی هەمیشەییە و بەردەوام ئەنجام دەدرێت. هەربۆیە بۆ هاووڵاتیانیش زۆر ئاسانتر دەبێت ئەگەر گرووپ و كۆمەڵە خەڵكانێك هەبن و بانگەشە بۆ خۆیان بكەن و بڵێن: «ئەمە ئێمەین و ئەمە ناومانە و پرەنسیپەكانمان بریتیە لەم خاڵانە». بەمشێوەیە، كار بۆ دەنگدەرەكان زۆر ئاسانتر دەبێت كاتێك بڵێن بۆ نموونە: «بەڵێ، ئێمە دەزانین كە پارتی سۆشیالیست بەرگری لە مافی كرێكاران دەكات و پارتی پارێزگاران بەرگری لە هەندێ بەهای ئایینی دەكات ...و تاد.» لەئاكامیشدا دەنگدەران دەنگ بەو پارتە دەدەن كە بەرگری لە بەرژەوەندی و مافەكانیان دەكات. خاڵی دووەم سەبارەت بە بایەخی پارتە سیاسییەكان ئەوەیە كە سوودی بۆ كاندیدەكان هەیە. كاندیدەكانی پارتە سیاسییەكان لەو راستییە بەئاگان كە لەڕێگە و بەناوی پارتە سیاسییەكانەوە، زۆر بە ئاسانی دەتوانن پەیامی خۆیان بۆ هاووڵاتیان بگەیەنن و پرەنسیپ و ئامانجەكانیان بڵاوبكەنەوە، لەبەرئەوەی ئەو كەسانەی كە خۆیان كاندید دەكەن، خوازیارن بە ناوی پارتە سیاسییەكانەوە خۆیان هەڵبژێرن لەبەرئەوەی پارتە سیاسییەكان ئاسانكارییان بۆ دابین دەكەن لەبارەی بانگەشە و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و پشتگیری و هاوكاری. خاڵی سێیەم: كاتێك كە هاووڵاتیان بۆ پەرلەمان هەڵدەبژێرن، لێرەدا بایەخی پارتە سیاسییەكان
لەوەدایە كە كەسانی شیاو و خاوەن پرەنسیپ و ئامانجی هاوشێوە دەستنیشان دەكەن بۆئەوەی بەناوی پارتەكانیان خۆیان كاندید بكەن. بۆ نموونە ئەگەر هات و 200 ئەندام بوونیان هەبوو لە لێژنەكانی یاسادانان و درووستكردنی بڕیارەكان و هیچ كامیان كەسی بەرامبەر نەناسێت یان نەزانێت چۆن كەسێكە یان پرەنسیپ و ئامانجەكانی چییە، ئەو كات زۆر زەحمەتە بەو ئاسانییە بتوانن بڕیار درووستبكەن.لێرەدا دەخوازم ئاماژە بەوە بكەم بواری پسپۆریی من «ئەڵمانیا»یە، رێسایەك هەیە لە ئەڵمانیا كە دەڵێت: «تۆ بۆت هەیە بەشداری لە هەڵبژاردنەكان بكەیت بەڵام بە مەرجێك رێز بنوێنیت بەرامبەر بە سیستەمی دیموكراسیی دەستووری.» بەو شێوەیە، ئەگەر تۆ پارتێكی سیاسی بیت و بەڵێن بدەیت و بڵێیت: «من رەزامەندم بە پاپەندبوون بە یاساكان، ئەگەر هات و بردمەوە خزمەت دەكەم، ئەگەریش كاتی دەستكێشانەوەم هات واز لە دەسەڵات دێنم، هەروەها ئەگەر دۆڕام رێز لە یاسا دەگرم و بەو راستییە قایل دەبم كە دۆڕاوم.» ئەو كات دەتوانی بەشداری بكەیت لە هەڵبژاردنەكان. بەڵام ئەگەر بڵێیت مەبەستت لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان ئەوەیە كە بیبەیتەوە و سیستەمەكە بروخێنیت و سیستەمێكی نوێ بسەپێنیت، یان ئەگەر هات و بڵێی ئەگەر دۆڕای هەوڵی لەناوبردنی ركابەرەكان بدەیت و هەڕەشە بكەیتە سەر دیموكراسییەت، هەڵبەتە ئەو كات رێگەت پێ نادرێت بەشداری بكەیت.)) سەبارەت بە چۆنییەتی بایەخدان بە سیاسەتی رۆژانەی خەڵك و راگرتنی هاوسەنگیش لەگەڵ سیاسەتی نیشتمانی پرۆفیسۆر دیڤدسۆن بەمجۆرە ئەم پرسەی بۆ گوڵان روونكردەوەو وتی: (مەسەلەكە پەیوەستە بە سیستەمی سیاسیی ئەو وڵاتەی كە مەبەستتانە، كە ئایا خاوەن سیستەمێكی فیدڕاڵییە، یان وڵاتێكی خاوەن سیستەمێكی مەركەزی، یان هەرێمی.
خۆی لەڕاستیدا، پێویستە پارتە سیاسییەكان كاربكەن لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی پێكهاتەكانی كۆمەڵگە لەسەر ئاستی لۆكاڵ، لەگەڵ نەهێشتنی جیاوازییەكان كە لەگەڵ بەرژەوەندییە نیشتمانییەكاندا هەیە. بەڵام لەو بوارەی كە من پسپۆریم لێی هەیە هیچ جیاوازییەك یان گرژییەك نابینم لەنێوان سیاسەتە لۆكاڵ و نیشتمانییەكان. بەڕای من هەردووكیان بەندن لەگەڵ یەكتری و هیچ جیاوازییەك لەنێوانیاندا نییە، پارتە سیاسییەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بایەخ بە هەردوو لایەن دەدەن، بۆ نموونە بایەخ بە سیاسەتە ئابوورییەكان دەدەن كە دەكەوێتە چوارچێوەی سیاسەتی ناوخۆیی و لەهەمان كاتیشدا بایەخ بە سیاسەتی دەرەوە دەدەن كە ئەویش لەخۆیدا دەكەوێتە چوارچێوەی سیاسەتی نیشتمانی. هەربۆیە، من پێموایە كە هەر یەك لە پارتە سیاسییەكان و بەبێ جیاوازی ستاندەر و پرۆگرامی كاری تایبەت بە خۆیان هەیە لەسەر ئاستەكانی لۆكاڵ و هەروەها ستاندەر و پڕۆگرامی كاریان هەیە لەسەر ئاستی نیشتمانی. لەوانەیە لە هەندێك حاڵەتدا پارتە سیاسییەكان هەوڵ بدەن لە جەختكردنەوە لەسەر لایەنێك زیاتر لەوەی جەختبكاتەوە لەسەر لایەنەكەی تر، ئەویش تەنها بۆ ئەو مەبەستەیە كە دەنگدەرەكان بۆ لای خۆی راكێشێت و دەنگ وەدەست بێنێت. بۆ نموونە پارتە سیاسییەكانی ئەوروپا جەخت لەسەر هەموو كێشە و لایەنەكان دەكەنەوە، بەتایبەتی لەمیانی هەڵبژاردنەكاندا دەبینین بەشێوەیەكی چڕ و زیاد جەخت لەسەر هەندێ كێشە و لایەنی دیاریكراو دەكەنەوە ئەویش بریتیە لەو لایەنانەی كە هاووڵاتیان بۆ بیستنی بەپەڕۆشن و چاوەڕوانن باس بكرێت. بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، من هیچ گرژییەك یان جیاوازییەك لەنێوان ئەو دوو سیاسەتەدا نادۆزمەوە.)) هەر لەم چوارچێوەیەدا سەبارەت بەگرنگی هەڵبژاردنەكان وەك ئامانجێك بۆ پارتە سیاسییەكان بۆ گەیشتنیان بەدەسەڵات، پرۆفیسۆر دیڤید نیكرسۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی یەڵ (Yale) وتۆژەر لە ئامۆژگای توێژینەوەی سیاسەتی كۆمەڵایەتی لە زانكۆی ناوبراو لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان بەمجۆرە رای خۆی خستە روو و وتی: (ئەگەر مەبەستتان ئەوەبێت دەبێت هەنگاوی یەكەم چی بێت بۆ ئەوەی پارتێكی سیاسی بتوانێت ئەركەكانی خۆی ئەدا بكات، ئەوا من دەڵێم پێویستە پشتیوانییەكەی جەماوەری هەبێت، بە چەشنێك دڵنیابێت كە لە هەڵبژاردنەكاندا متمانەی پێدەدەن و دەنگی بۆ دەدەن. هەروەها دەبێت ئەو كەسە خۆبەخشانەت هەبێت كە هەڵدەستن بە ڕێكخستنی خەڵك و بە كۆكردنەوەی دەنگ، بۆ نموونە گەورەترین ئیحراجی ئەوەیە تۆ بڕیاری ئەنجامدانی كۆبوونەوەیەكی جەماوەری بدەیت، بەڵام كەس ئامادەنەبێت، لە هەمان كاتدا پێویستە پارتە سیاسیەكە سەرچاوەی دارایی پێویستی هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت هەڵمەتی هەڵبژاردن ئەنجام بدات، بۆ ئەوەی بتوانێت دارایی پێویست بۆ هەڵمەتی پاڵێوراوەكانی دابین بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت كۆبوونەوەی جەماوەری سازبدات. هەربۆیە پارتە سیاسییەكان هەوڵدەدەن ئەوەندەی مومكینە زۆرترین ئەندامیان هەبێت، واتە بتوانن زۆرترین كەس پەیوەست بكەنەوە بە پارتەكەوەو ئەو خەڵكانەش وابەستەبوونێكی سایكۆلۆژی قوڵیان هەبێت بە پارتەكەوە. كەواتە من هاوڕام لەگەڵ ئێوەدا كە دەبێت پارتە سیاسییەكان سیاسەتی كراوەیان هەبێت بۆ ئەوەی هەموو كەسێك بتوانێت ببێتە ئەندام تێیدا، بە پێچەوانەوە حەسركردنی مافی ئەندامێتی لە گرووپێكی دیاری كراودا ئەنجامی باشی لێناكەوێتەوە بۆ ئەو پارتە. پێموایە دەبێت مافی بوونە ئەندام لە پارتە سیاسییەكاندا بۆ خەڵكی جێبهێڵرێت، لەبەر ئەوەی خەڵكانێك هەن لە سروشتی خۆیاندا ئارەزوو ئامادەیی كاركردنیان لە پارتە سیاسییەكاندا هەیە، ئەمە لە كاتێكدا كەسانێكیش هەن بایەخ بە پرس و مەسەلە سیاسییەكان نادەن. ڕەنگە ئەم كەسانە مەیلیان بۆ پارتێكی سیاسی دیاریكراو هەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا حەزو ئارەزووی كاركردنیان نییە لە نێو ئەو پارتانەدا. هەروەها بەشداری ئافرەتان لە سیاسەت و لە چالاكییە سیاسییەكاندا شتێكی حەتمیە، ڕەنگە ئافرەتان ئەولەویەتی جیاوازیان هەبێت لە پیاوان، بەڵام جیاوازیەكە ڕیشەیی نییە و نابێتە هۆی هێنانە ئارای ئاڵوگۆڕی گەورە لە سیاسەتی وڵاتەكەدا. واتە ئەگەر رێژەی گەورەی كەسە سیاسییەكان لە ئافرەتان پێكهاتبوو، ئەوا رەنگە پێشنیازی جیاواز-هەروەك ئاماژەمان پێكرد جیاوازییەكە جیاوازییەكی گەورەو بنەڕەتی نابێت- بۆ ئەو سیاسەتانە بخرێتەڕوو كە دەبێت پەیڕەوبكرێن. لەم ڕووەوە من پێم وایە كاركردنی ئافرەتان پێویستی بە دوو لایەن هەیە، یەكەمیان ئەوەیان بوارێك بڕەخسێنرێت بۆ ئەوەی ئافرەتان بە ئاسوودەییەوە ئەم كارە ئەنجام بدەن، هەرچەندە ئەمە كارێكی ئاسان نییە، لە لایەكی دیكەوە دەبێت نموونەی باڵای ئافرەتان هەبێت لەم بوارەدا بۆ ئەوەی ببنە سەرچاوەی هاندان و گوڕوتین بەخشین بە ئافرەتانی دیكە.