ئەگەر پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراق نەگەیشتبایە ئەو حاڵەتە بن بەستە و چارەسەركردنی مەحاڵ، ئەمریكا پێشنیاری پلانێكی نەدەكرد بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران، ئەمە دروست مانای ئەوەیە لەعێراقدا چەند سەرۆك وەزیرێك هەبێت، هەروەك چۆن لەئەنجومەنی سەرۆكایەتی كۆماردا مافی ڤیتۆ بۆ سەرۆك كۆمار و دووجێگرەكەی دابینكراوە و هەرسێكیان وەك سەرۆك توانای رەتكردنەوەی بڕیار و یاساكانی پەرلەمانی عێراقیان هەیە، بەڵام وێڕای ئەوەی ئەمریكا پەنای بۆ ئەوەش برد بۆ ئەوەی چارەسەری كێشەی كاندیدكردنی پۆستی سەرۆك وەزیران بەچەند سەرۆك وەزیرانێك بەناوی جیاواز چارەسەر بكات، بەڵام لایەنە عێراقییەكان بەم چارەسەرەش رازی نەبوون، بۆیە ئێستا هەندێك لایەن بەتایبەتی ئەندامانی لیستی ئەلعێراقیە بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن لەبەر ئەوەی عێراق هەتا ئێستاش لەژێر فەسڵی حەوتەمی پاكتی نەتەوە یەكگرتووەكانە ئەوە بەرپرسیاریەتی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە بێتە ناو پرۆسەكە و بڕیارێك لەسەر پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بدات، بەڵام وەك زۆربەی چاودێران ئاماژەی پێدەكەن، هاتنە ناوەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان لەبری ئەوەی كێشەكە چارەسەر بكات، كێشەكە ئاڵۆزتر دەكات.
كێشەكانی عێراق
خەریكە دەكەونە دەرەوەی سیاسەت
كێشەكانی نێو پرۆسەی سیاسیی عێراق بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، وەك سەرنجی لێدەرێت خەریكە دەكەونە دەرەوەی ئەو ناوەند و ئامۆژگا ستراتیژیانەی كەپێشتر بەردەوام دیراسەتیان لەسەر باری عێراق و رێگە چارە بۆ چارەسەری كێشەكان بڵاودەكردەوە، بەڵام ئێستا چەندین ناوەندی گرنگ، وەك ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك، كە بایەخێكی هێجگار زۆر بە پرسی عێراق دەدات و یەكەم ئامۆژگای ستراتیژی بوو پێش یەكلاییكردنەوەی ئاكامی دەنگدانەكانی مانگی مارتی رابردوو رایگەیاند حكومەتی داهاتووی عێراق لەمانگی ئاب پێكدەهێنرێت، دەبینین دوا بابەتی كە لەسەر عێراق بڵاویكردۆتەوە بەرواری 5ی ئابی لەسەرەو لەدوای 5ی ئابەوە هیچ بابەتێكی لەسەر عێراق بڵاونەكردۆتەوە، هەروەها ئامۆژگای بەناوبانگی برۆكینگز كە سەنتەرێكی تایبەتی وەك سەنتەری سابانی هەیە بۆ بایەخدان بە پرسی عێراق لە27ی تەمموزەوە یەك وشەی لەسەر پێكهێنانی حكومەتی عێراق بڵاو نەكردۆتەوە، لەژمارەكانی رابردووی گوڵانیشدا دیمانەیەكمان لەگەڵ جامیس دۆبینز سەرۆكی ئامۆژگای رەند كرد، ئەو ئامۆژگایەی لەساڵی 1993 دیراسەتی عێراقی 2003ی بڵاوكردەوە، ئاماژە بەوە دەكات ئەگەر تا تشرینی یەكەمی داهاتوو حكومەتی عێراق پێكنەهێنرێت، مانای وایە عێراق رووبەڕووی مەترسیەكی گەورە دەبێتەوە، جامیس دۆبینز كە لەدوو پۆستی كلینتۆن و جۆرج دەبلیو راوێژكاری تایبەتی هەردوو سەرۆك بووە، پێیوابوو ئێستاش عێراق بە دەوڵەتی فاشیل پێناسە نەكرێت، لەداهاتوودا هەر دەبێتە دەوڵەتی فاشیل.
ئاماژەكردنمان بەم خاڵانە بۆ پیشاندانی رەشبین نییە بەداهاتووی ئەم وڵاتە، بەڵكو پیشاندانی راستیەكە كە هەموو شرۆڤەیەكی سیاسی لەئاستیدا رادەوەستێت، بۆ ئەم راپۆرتە راوبۆچوونی چەند كەسێكمان وەگرتووە، كە لەعێراق و ئوردن و ئەمریكا قسەمان لەگەڵ كردوون، لەگەڵ ئەوەی بۆچوونی هیچ كامیان لەدوور و نە نزیك لەیەكتری ناچێت، بەڵام لەسەر رەوشی عێراق لەزۆر لایەندا بۆچوونەكانیان یەكدەگرێتەوە.


جەمال بەتیخ پەرلەمانتاری لیستی ئەلعێراقیە یەكێكە لەو پەرلەمانتارانەی كە هەفتەی رابردوو رایگەیاند، پێویستە نەتەوە یەكگرتووەكان دەست لەپرۆسەی سیاسیی عێراق وەربدات و بێتە ناو پرۆسەكەوە بۆئەوەی چارەسەرێك بۆ بارودۆخەكە بدۆزرێتەوە، ئەم تێڕوانینە تێڕوانێكی تا ئەوپەڕی بێزاری لێدەخوێنرێتەوە و جۆرێك لەبێئومێدی لێدەخوێندەرێتەوە بەرامبەر داهاتووی عێراق، لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە پەرلەمانتار جەمال بەتیخ كرد: ئاخۆ چۆن بارودۆخی ئێستای عێراق دەبینێت؟ لەوەڵامدا بەم راشكاوییە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: ((بارودۆخەكە لەرووی سیاسییەكە مایەی بێزاربوونە، سەرچاوەی ئەم بێزاربوونەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو چەمكە دیموكراتیانەی لایەنە سیاسییەكان لەساڵی 2003دا تەبەنیان كرد و مژدەبەخش بوون بۆ خەڵك، ئەوا لەكاتی مومارەسەكردن و لەكاتی دەسەڵات وەرگرتندا، مەسەلەكە جیاواز بوون، بۆ نموونە كاتێك لەساڵی 2004 عەللاوی جڵەوی دەسەڵاتی بەدەستەوە بوو لەدوای دۆڕاندنی هەڵبژاردنەكان ئاشتیانە دەسەڵاتی تەسلیم كرد، بەڵام ئێستا هەست دەكرێت هەندێ لایەنی سیاسی كە كۆشش بۆ ئەوە دەكەن تەنها خۆیان دەسەڵاتداربن، هەوڵدەدەن خۆیان لەچەمكە دیموكراتی و ماددە دەستوورییەكان و خۆیان لەیاساش بدزنەوە لەپێناو بەدەستەوەگرتنی دەسەڵاتدا. واتە هەوڵی ئەوە دەدەن ئەو دەستوورە بخەنەلاوە كە خۆیان بەشداربوونە لەنووسینیدا، ئەمەش هەڵگری مەترسیە بۆ سەر داهاتووی وڵاتەكە و بۆ سەر پرۆسە سیاسییەكە. ئێمە دەزانین لەهەمو وڵاتە دیموكراتییەكاندا كە هەڵبژاردن دەكرێت بەچەشنی ئەوەی لەعێراقدا كرا، ئەوا گەورەترین كوتلە ئەركی پێكهێنانی حكومەتی پێدەسپێردرێت، ئێمەش دەزانین ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی عێراق مایەی تاسان بوو بۆ هەندێ كەس، لەبەر ئەوە هەوڵدار رێگری لەگەورەترین كوتلە بكرێت لەرێی گۆڕینی ئەنجامەكان و لەرێی دووبارە فەرزكردنەوەی دەنگەكان و لەرێی كاری ریشەكێشكردنەوە. بەڵام ئێستا هەموو چالاكییەكان راوەستاون، خزمەتگوزاری ئاو و كارەبا پەكیان كەوتووە، ئەمەش دەكەوێتە ئەستۆی ئەو كوتلەیەی كە خۆی بەگەورەترین كوتلە راگەیاندووە كە ئەگەر ئێمە ئەم بانگەشەیە بەراست بزانین، ئەوا دەبوو ماوەی مانگێگ بدرێت بەو كوتلەیە بۆ ئەوەی حكومەت پێكبهێنن، بەڵام ئێستا پێنج مانگ بەسەر ئەو راگەیاندنەدا تێپەڕیوە و حكومەت پێكنەهێنراوە. كێشەكە ئەوەیە هەرسێ لایەنی یەكەم لەهەڵبژاردنەكاندا پێكهێنانی حكومەت بەمافی خۆیان دەزانن، ئەگەر ئەمە مافی دەستووری كوتلەی یەكەم بێت، ئەوا كوتلەی دووەم بێ بوونی ئەم مافە دەستووریە داوای ئەمكارە دەكات و كوتلەی سێیەم سەرەڕای كەمی كورسییەكانی داوای ئەوە دەكات حكومەت پێبكهێنێت، ئەمە لەهیچ وڵاتێكی دنیادا رووینەداوە، لەبەر ئەوە نزیكەی شەش مانگ بەسەر هەڵبژاردنەكاندا تێپەڕیوە و هێشتا تروسكەی ئومێد لەئارادانییە بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم بارودۆخەكە. عەللاوی رایگەیاند ئەگەر لایەنە سیاسییەكان ئیعتیرازیان لەسەر شەخسی ئەو هەیە، ئەوا دەكشێتەوە، بەڵام دەبێت كەسێكی دیكە لەلیستی ئەلعێراقیە دەستنیشان بكرێت و ئەو پارێزگاری لەمافی دەستووری لیستەكەی دەكات. بەڵام تا ئێستا لایەنەكانی دیكە ئامادەییان دەرنەبڕیوە لەم رووەوە. لەبەر ئەوە پێموایە بارودۆخەكە بەچەشنی بارودۆخی دوای هەڵبژاردنەكانە و تا ئەم ساتەوەختەش هیچ شتێك نەگۆڕاوە. لەلایەكی دیكەوە سەرەڕای ئەوەی دۆخە سیاسییەكە ئاڵۆزە، ئەوا هۆكارە دەرەكیەكانیش ئەوەندەی دیكە ئاڵۆزی دەكەن، بۆ نموونە ئێران بەرهەڵستی ئەوە دەكات لیستی ئەلعێراقیەكات حكومەت پێكبهێنێت، ئەمریكا بەرهەڵستی ئەوە دەكات حكومەت لەلایەن ئیئتیلافی نیشتمانییەوە پێكبهێنرێت. هەروەها ئەوە روونە كوتلەو لایەنە سیاسییەكانی عێراق لەرەحمی هێزە دەرەكییەكان لەدایك بوونە، بەتایبەتی ئەوكاتەی كە لەموعارەزەدا بوون، ئێستا كە لەوڵاتەكەدان پێوەندیان لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا هەیە كە ئەم هێزانەی لەخۆگرتبوو، لەبەر ئەوە ئەوە بەدی دەكەین ئەم دەوڵەتانە ململانێ دەكەن لەعێراقدا لەپێناو مسۆگەركردنی بەرژەوەندیەكانیاندا، لەهەمان كاتدا لایەنە سیاسییەكان بەگەورە و بچووكیانەوە هانا بۆ ئەم وڵاتانە دەبەن لەپێناو هاوكاری كردن و پاڵپشتیكردنیاندا بۆ ئەوەی بەشێكی زیاتر لەدەستكەوتەكانی پێكهێنانی حكومەت بەدەست بهێنن)).
لەم خوێندنەوەی بۆ بارودۆخی عێراق بۆ گوڵانی كرد، هەستمانكرد كە جۆرە بێزارییەك بەبۆچوونەكانییەوە دیارە، بۆیە لێمان پرسیەوە: ئایا هەر ئەمە هۆكاری ئەوەبوو بانگەشە بۆ ئەوە بكەیت نەتەوە یەكگرتووەكان بێتە ناو پرۆسەی سیاسی عێراق بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا بەتیخ وتی: ((لەراستیدا شكستهێنانی لایەنە سیاسییەكان بیانوی دایە دەست نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی دەستێوەردان بكات لەپرۆسەی پێكهێنانی حكومەت، لەبەر ئەوەی هێشتا عێراق لەژێر فەسڵی حەوتدایە و بەرپرسیارێتی نەتەوە یەكگرتووەكانە، ئەمە مەسەلەیەكی زۆر روونە. باوەڕم وانییە بتوانێت هاوكاری عێراق بكات، لەبەر ئەوەی كەس وەك عێراقییەكان ناتوانێت هەست بە ئێش و ئازاری ئەو نەهاماتیانە بكات كە دووچاری بوونە، هێزە دەرەكییەكان هەست بەپێویستی عێراقییەكان ناكەن بەئاو و كارەباو خزمەتگوزاریەكانی دیكە، لەبەر ئەوە پەنابردن بۆیان كارێكی بێهودە و بێئەنجامە، بەڵام چی دەكەیت لەگەڵ سیاسییەكانی عێراقدا كە ئێمەیان گەیاندۆتە ئەم دۆخە. لەراستیدا ئەزموونی دیموكراتی عێراق ئەگەری رووخانی لێدەكرێت، ئێستاش ئەو دەستكەوتانەی لەساڵی 2003ەوە بەدەست هاتوون لەلێواری لەدەستدان و رووخاندان، ئەویش بەهۆی پێداگیركردن لەسەر گرتنەدەستی دەسەڵات و بەهۆی هەوڵەكانی دووبارە چاندن و زیندووكردنەوەی دیكتاتۆریەتەوە، لەبەر ئەوە خەڵكی عێراق هەست بە بێئومێدی دەكات و پێموایە ئەگەر هەڵبژاردن دووبارە بكرێتەوە، ئەوا عێراقیەكان روو ناكەنە سندوقەكانی دەنگدان و ئەگەر بەشداریش بكەن، ئەوا دەنگ و متمانەی خۆیان بەو سیاسییانەی ئێستا نادەن كە كاروبارەكان بەڕێوەدەبەن. هەربۆیە تەمەننای ئێمە ئەوەیە پرۆسە سیاسییەكە لەسەر ئەو پایانە بەردەوامبن كە دەستوور بنیادی ناون، هیوادارین رۆژ بەرۆژ چەمكە دیموكراتیەكان پتەوترببن، یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن بنووسرێت لەئاستی تموحی هاووڵاتیانیاندا بێت، خاڵی دووەم دەبێت بایەخ بەئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات بدرێت كە یەكێكە لەپایە سەرەكییەكانی دیموكراتی، خاڵی سێیەم ئەوەیە ئێمە پێوستمان بەیاسای حزبەكان هەیە كە ژیانی حزبە سیاسییەكان رێكبخات)).
بەتیخ پلانەكەی ئەمریكا بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران بە تاكتیك دەزانێت بۆ هێشتنەوەی مالیكی لەپۆستی سەرۆك كۆماریدا و سەبارەت بەم پرسە و كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەم كاتەدا لەعێراق، جەمال بەتیخ بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی: (پێشنیاری ئەمریكا بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتی سەرۆك وەزیران، ئەمە پلانێكە بۆ هێشتنەوەی مالیكی لەپۆستی سەرۆك وەزیران و رێگرتن لەوەی ئەلعێراقیە ئەم پۆستە بگرێتەدەست، ئەویش بە بانگەشەكردن بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی مالیكی و سپاردنی ئەنجومەنی سیاسی بە ئەلعێراقیە كە سەڵاحیەتی فراوانی هەبێت، ئەمانە رێگەچارەیەكن بۆ جوانكردنی پرۆسەكە و هیچی تر، بۆچی ئەمریكا كە هەوڵدەدا دیموكراسی لەعێراقدا بچێنێت و بیكاتە نموونە بۆ ناوچەكە كار بە بنەما دەستوورییەكان ناكات و پارێزگاریان لێناكات، دواتر ئەگەر بمانەوێت دەستوور هەموار بكرێت، ئایا ئەمكارە ساڵێك تا دوو ساڵی پێناچێت. دەبێت ئێمە ئەو راستیەمان لەبەرچاوبێت ئەو وڵاتانەی دەستێوەردان دەكەن لەبارودۆخی عێراق پەرۆشی بەرژەوەندییەكانی خۆیانن نەك بەرژەوەندییەكانی عێراق. سەبارەت بەكشانەوەی هێزەكانیش ئەم مەسەلەیە چەند لایەنێكی هەیە، یەكەم ئێمە دەزانین وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دووچاری تەنگ و چەڵەمەی ئابووری هاتووە و كەمكردنەوەی هێزەكانی لەعێراقدا دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی خەرجیەكانی، لەلایەكی دیكەوە هێشتنەوەی 50 هەزار سەربازی ئەمریكی كە دابەشبوونە بەسەر 93 بنكەدا، ئەمانە باشترین هێزەكانی ئەمریكا دەتوانن تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست داگیربكەن، لەبەر ئەوە ئەو كشانەوەیە كاریگەر نابێت لەسەر بارودۆخی عێراق)).
سەبارەت بەرۆڵی كورد لەم پرۆسە سیاسییە و ئامادەیی لایەنە عێراقییەكان بۆ چۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ داواكارییەكانی كورد، جەمال بەتیخ ئاماژەی بەوەكرد، ئەو لەسەردانی د.ئەیاد عەللاوی بۆ لای سەرۆكی هەرێمی كوردستان یاوەری د.عەللاوی بووەو دەربارەی ئەم پرسە وتی: ((دۆسیەی كورد دۆسیەیەكی سیاسییە، لەبەر ئەوە ئەم پرسە و كێشەی نەوت و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان دەبێت بەشێوەیەكی سیاسییانە چارەسەر بكرێن، ئەویش لەرێی گفتوگۆیەكی هێمنەوە لەنێوان رۆڵەكانی وڵاتەكەدا و دوور لەتەشەنوج، لەبەر ئەوەی هیچ رێگەیەكی دیكە نامانگەیەنێتە ئەنجام و تەنیا رێگەی ئاشتیانە و دۆستانە چارەسەری كێشەكان دەكات. شەخسی خۆم لەدانیشتنێكدا ئامادەبووم كە بەڕێز عەللاوی سەردانی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی كرد، لەو كۆبوونەوەیەدا بەڕێز مسعود بارزانی رایگەیاند ئەگەر بەرامبەرەكەم كەسێك بێت بە سنگ فراوانییەوە مامەڵە بكات، ئەوا من زیاتر لەوەی چاوەڕوان دەكرێت نەرمی دەنوێنم، لەبەر ئەوە ئامادەیی نەرمی نواندن بوونی هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە و دوور لەهەڵەشەیی سیاسی. كەواتە ئەمانە كێشەی سیاسین و ئەگەر ئیرادەی سیاسی هەبێت و ئەگەر گفتوگۆی جددی هەبێت، ئەوا هەموویان چارەسەر دەبن)).


د.حەیدەر سەعید یەكێكە لەنووسەر و شۆرڤەوانە بێلایەنەكانی عێراق و ئێستا لەوڵاتی ئوردن دادەنێشێت و وەك نووسەر و شرۆڤەوانێكی عێراق زۆرربەی میدیا عەرەبیەكان بیروبۆچوونەكانی بڵاو دەكەنەوەو بانگهێشتی مێزگرد و وتووێژی كەناڵەكانی دەكەن، سەبارەت بە رەوشی سیاسیی ئێستای عێراق، بەتایبەتی كە ئەو وەك عێراقییەك ئاگاداری بارودۆخ و وردەكارییەكانی عێراقە، د.حەیدەر سەعید بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: ((ئاشكرایە كە پرۆسە سیاسییەكە دوای هەڵبژاردنەكانی مانگی ئازاری رابردوو بەقەیراندا دەڕوات و ئەم قەیرانەش رەهەندی زۆری هەیە، شەخسی خۆم باوەڕم وایە گەشەكردنی كوتلەكان یەكسان نەبووە، چونكە لەكاتێكدا كەرتبوون لە رێزی شیعەكاندا روویدا، ئەوا كوتلەیەكی سوننی سەرهەڵدا و هەوڵیدا سوود لەم ئینشیقاقە وەربگرێت. پێموایە ئەم قەیرانە خەلەلێكی جددی لەسیستمە سیاسییەكەدا ئاشكراكرد، ئەو سیستەمەی لەلایەن دەستوورە و لەساڵی 2005دا نەخشەی بۆ داڕێژرا. لەم روانگەیەوە دەڵێم دەبێت ئەم قەیرانە وامان لێبكات بگەڕێینەوە بۆ پرۆسە دەستووریەكە و ئەو كاتە گفتوگۆیەكی نیشتمانی لەسەر دەستوور بكرێت بۆ دیاریكردنی چوارچێوە یاساییەكانی دامەزراوەی دەسەڵات، واتە دەبێت ئەم قەیرانە بمانگەڕێنێتەوە بۆ پرۆسەی پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە دەستوورییانەی لەئارادان)).
سەبارەت بەهەوڵ و پێشنیارەكانی ئەمریكاش بۆ دەرچوونی عێراق لەم قەیرانە حەیدەر سەعید بەمجۆرە خوێندنەوەی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: (سەبارەت بەرۆڵی ئەمریكییەكان _ ئێمە دەزانین بایدن 14 جار سەردانی عێراقی كردووە_راستەوخۆ دوای هەڵبژاردنەكان ئەو بیرۆكەیەیان تەرح كرد كە پێویستە هاوپەیمانێتیەكی حكومڕان پێبكبهێنرێت لەهەردوو لیستی ئەلعێراقیە و دەوڵەتی یاسا، بەو ئیعتیبارەی ئەم دوو لایەنە نوێنەرایەنی دوو پێكهاتەی سەرەكی وڵاتەكە دەكەن، شیعە و سوننە، بەڕای من ئەمە نابێتەهۆی بەرەوپێشچوونی پرۆسە سیاسییەكە، پێموایە پڕۆژەی ئەمریكییەكان بۆ دابەشكردنی دەسەڵات نییە ئەوەندەی بۆ زەوتكردنی هەندێ لەدەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیرانە، چونكە ئەوان هەر لەساڵی 2005ـەوە نیگەران بوون لەتاكڕەوی زۆرینەی دیموگرافی، لەبەر ئەوە پەنایان بۆ زیاتر لەتەكنیكێكی سیاسی و یاسایی برد بۆ سنوورداركردنی ئەم تاكڕەوەیە. بۆ نموونە لەسەروبەندی نووسینەوەی دەستووردا ئەمریكا فشاری كرد بۆ ئەوەی پەرلەمان لەدوو ئەنجومەن پێكبهێنرێت، ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی ئیتیحاد، لەبەر ئەوەی پێیانوابوو ئەنجومەنی ئیتیحاد كاریگەری دەبێت لەسەر كاركردن بە یان تەبەننی كردنی سیستمی تەوافوقی. هەروەها پێشنیاری دروستكردنی ئەنجومەنی سیاسی ئاسایشی نیشتیمانیان كرد، كە ئەم ئەنجومەنەش سیاسەت و ستراتیجیە سەرەكی و گشتییەكانی وڵاتەكە دیاری و دەستنیشان بكات، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە بواری ئەمنییەوە. بەڵام دوای چوار ساڵ لایەنە سیاسییەكانی عێراق دەستپێشخەرییان نەكرد بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیتیحاد و ئەنجومەنی سیاسیش ناكارایە. ئێستا ئەمریكییەكان دەگەڕێینەوە بۆ هەمان بیرۆكە و هەوڵدەدەن دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی سیاسی زیاد بكەن و هەندێ لە دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران زەوت بكەن، بەتایبەتی پۆستی فەرماندەی هێزە چەكدارەكان. ئەوەی من پێموایە ئەگەری روودانی لێ دەكرێت دروستبوونی هاوپەیمانێتیە لەنێوان ئیئتیلافی نیشتمانی و ئەلعێراقیە، كە ئەگەر ئەمە رووبدات، ئەوا كوتلە كوردستانییەكانیش دەبنە بەشێك و ئەوكاتە بەشێك لەدەوڵەتی یاساش دەچینە پاڵیان، هەروەها گفتوگۆكردن لەسەر زیادكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار و رێگەگرتن لەچڕبوونەوە و كۆبوونەوەی دەسەڵاتەكان لەدەستی سەرۆك وەزیراندا كارێكی گرنگە. بەتایبەتی كە ئێستا دەستەی سەرۆكایەتی كۆمار بوونی نەماوە و دەسەڵاتی رەتكردنەوەی یاساكانی نەماوە (مافی ڤیتۆكردن)، لەبەر ئەوە زۆر گرنگە ئەنجومەنی ئیتیحادی كارا بكرێت. سەبارەت بەكشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاش لەم بارودۆخەدا، یەكێكم لەو كەسانەی بانگەشەی ئەوە دەكەم كشانەوەی نابەرپرسیارانەی هێزەكانی ئەمریكا نەك هەر كاریگەر دەبێت لەسەر دۆخە ئەمنییەكە، بەڵكو كاریگەر دەبێت لەسەر هەلومەرجە سیاسییەكە. ئۆباما پێش ئەوەی ببێتە سەرۆك باسی لەوەكرد ئەوان عێراق بۆ خەڵكی وڵاتەكە خۆی جێدەهێڵن و لەمانگی ئابی رابردوودشدا هەمان دەستەواژەی دووبارە كردەووە، ئاشكرایە ئۆباما ئەو قەیرانە سیاسییەی لەبەرچاو نەگرتووە كە لەدوای هەڵبژاردنەكان روویداوە كە قەیرانێكی گەورەیە. لەبەر ئەوە پێموایە ئەمریكا بە گیانێكی بەرپرسیارێتیەوە هەلومەرجەكەی عێراقی هەڵنەسەنگاندووە، ئەمریكا تەنیا رۆڵێكی ئەمنی نەبوو، بەڵكو هۆكاری راگرتنی هاوسەنگی بوو لەنێوان لایەنە سیاسییەكانی عێراقدا. ئێستاش پێموایە بەشێكی زۆر لە توێژە سیاسییەكەی عێراق باوەڕی بەدروستكردنی دەوڵەتی دیموكراتی نییە و خاوەنی رۆشنبیرییەكی شۆڕشگێرییە. هەورەها هیچ زەمانەتێك نییە كە لەدوای كۆتایی هاتنی ئیلتیزامی ئەمریكا لەئاست عێراقدا پرۆسە دیموكراتیەكە وەك پێوێست و وەك ئەوەی چاوەڕوان دەكرێت بەڕێوە بچێت. پێموایە ئەمریكا هەوڵدەدات هێزی بەدیل رۆڵ ببینێت لەو وڵاتەدا، وەك نەتەوە یەكگرتووەكان، پەیمانی ناتۆ و هێزە سەرەكییەكانی رۆژئاوا، بۆ نموونە فەڕەنسا. كە پێشتریش نەتەوە یەكگرتووەكان ئیدارەی چەندین مەلەفی گرنگ و هەستیاری كردووە وەك كەركوك و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و تاد. پێشبینی دەكەم دوای كشانەوەی ئەمریكا نەتەوە یەكگرتووەكان رۆڵێكی گەورەتر ببینێت لەعێراقدا)).
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە سەردانی شاندێكی دەوڵەتی یاسا بۆ سووریا، ئایا ئەمە بەو مانایە نییە كە ئەمریكا پشتی د.مالیكی دەگرێت بۆ ئەوەی لەپۆستی سەرۆك وەزیران بمێنێـتەوە و ئەم سەردانەش بۆ زامنكردنی پشگیری سووریا بۆ د.مالیكی؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا د.حەیدەر وتی: ((ئێمە دەزانین حكومەتەكەی مالیكی هەر لەساڵی 2009ـەوە هەڵوێستی دژایەتیكردنی لەئاست سووریادا بەرەو هەڵكشان برد و بەرەسمی سووریای تۆمەتبار كرد بەتەقینەوەكانی ئابی ساڵی 2009، یاخود بەلای كەمەوە ئاسانكاری بۆ ئەو كارانە دەكات. بەپێی زانیاریەكانی من سووریا لەلایەن دەوڵەتە عەرەبییەكانەوە تەخویل كراوە بۆ ئەوەی مەلەفی پێكهێنانی حكومەتی عێراق بگرێتەدەست، لەبەر ئەوەی پێیانوایە سووریا دەتوانێت بگاتە تێگەیشتنێك لەگەڵ ئێراندا، منیش باوەڕم وایە ناتوانرێت حكومەت پێكبهێنرێت بێ بوونی تێگەیشتنێكی ئێرانی-عەرەبی لەم رووەوە. ئێمە دەزانین هێلكەی ئێران لەسەبەتەی مالیكیدا و رەنگە سەردانی ئەم شاندەش بۆ كەسبكردنی وڵاتانی عەرەبی بێت لەلایەن لیستی دەوڵەتی یاساوە كە ئاشكرایە هێڵی سوور هەیە لەسەر خودی مالیكی، بۆ نموونە لەلایەن سعودیەوە، كە ئەوان داوا دەكەن كەسێكی دیكەی شیعە ئەم پۆستە وەربگرێت كە پتر جێی رەزامەندی بێت، كەسێكی وەك عادل عەبدولمەهدی)).
لە دووماهیی ئەم وتووێژەدا لە د.حەیدەرمان پرسی: ئەو چۆن ئێستا و داهاتووی عێراق دەبینێت و ئایا دەكرێت عێراق وەك دەوڵەتێكی فاشیل پێناسە بكرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا د.حەیدەر سەعید بەم راشكاوییەوە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: ((لەراستیدا دەبوو دەوڵەتی عێراق رۆژ بەرۆژ بەهێزتربوایە و ئیرادەی و دەسەڵاتی خۆی بسەپاندایە، بەڵام ئەوەی بەدی دەكەین بوونی دەوڵەتێكی لاوازە، لەزانستی سیاسیدا باس لەوە دەكرێت دەوڵەت پاوانی مومارەسەی توندوتیژی شەرعی دەكات، دەوڵەتی عێراق ئەمكارە ناكات و چەند ساڵێك پێش ئێستا دەسەڵاتی بەسەر بەشێكی وڵاتەكەشدا نەبوو، هەروەها دەوڵەت توانای دابینكردنی خزمەتگوزارییەكانی نییە، لەبەر ئەوە شتێكی ئاساییە ببێتە گۆڕەپانی هێزە ئیقلیمییەكان، ئەمە هاوشێوەی دۆخی لوبنانە، كە ئێمە دەزانین پێكهێنانی حكومەت لەو وڵاتەدا پێویستی بە تەفاهومی نێوان وڵاتانی ئێران و سعودیە و سووریا و وڵاتە رۆژئاواییەكان بۆ نموونە فەڕەنسا هەبوو. لەراستیدا دەستڕۆیشتوویی دەوڵەتە دراوسێكان لەعێراقدا كەم نابێتەوە تاوەكو دەوڵەتی عێراق بەهێز نەبێت. هەر بۆیە پێموایە عێراق وەك دەوڵەتێكی شكستخواردو وەسف دەكرێت، پێوەرەكانی دەوڵەتی شكستخواردوش تەنیا بوونی دابەش بوون نییە، بەڵكو بێتوانایی دەوڵەتە لەدابینكردنی خزمەتگوزارییەكان و ئیحتیكار نەكردنی توندوتیژی شەرعیە لەلایەن حكومەتەوە. ئێمە دەزانین رژێمی سەددام حوسێن رێگری سەرەكی بوو لەجموجوڵی سیاسی و ئێستا بوار كراوەتەوە بۆ ئەو جموجوڵە، كە مەرج نییە رژێمێكی چەشنی ئەمریكا یان وڵاتانی رۆژئاوای لێبكەوێتەوە. من دەڵێم گرەوەكە لەسەر نوخبەی سیاسی عێراقە، بەڵام ئەم نوخبەیە هەڵگری گرێ و گۆڵەكانی رابردووە و مێژووی ئەم پارتانەش مێژووی پارتگەلێكی دیموكراتی نییە، بە حزبە ئایینی و قەومیەكانیشەوە، لەبەر ئەوە ئومێدی من ئەوەیە نەوەی نوێ لەسیاسییەكان ئەم ئەركە بگرنە ئەستۆ، چونكە ئەم نەوەیە هەڵگری گرێكوێرەكانی رابردوو نییە و ئەوان دەتوانن نەخشەی داهاتوو بكێشن)).


پرۆفیسۆر باتریك جامیس بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لەزانكۆی باشووری كالیفۆرنیا یەكێكە لەتایبەتمەندەكانی سیاسەتی ئەمریكا لەعێراق و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و یەكێكە لەو تۆژەرانەی كە لەسەر ئاستی جیهانی بایەخێكی گرنگ بە بۆچوونەكانی دەدرێت، سەبارەت بەسیاسەتی ئەمریكا لەعێراق، لەپرۆفیسۆر باتریكمان پرسی: ئایا چۆن ئەو سیاسەتە هەڵدەسەنگێنێت؟ سەبارەت بەم پرسیارە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوەو وتی: ((هەر لەدوای داگیركردنی عێراقەوە لەساڵی 2003دا وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا مێژوویەكی دوورودرێژ و ئاڵۆزی هەیە لەتێوەگلان و دەستێوەردان لەو وڵاتەدا. لێكۆڵینەوەكان ئەوە دەخەنەڕوو كە هاوكاری كردنی هەوڵەكانی بەدیموكراتیكردن سوودەبەخش و بەئەنجام دەبن، تەنانەت لەدۆخە دژوارەكانیشدا، لەبەر ئەوە پێموایە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نابێت ئەمریكا دەست لەعێراق هەڵبگرێت، لەهەمان كاتدا نابێت سیاسەتێكی دیاریكراو بەسەر عێراقییەكاندا بسەپێنێت، بەڵكو دەبێت هاوكاری عێراقییەكان بكات بۆ بنیادنانی حكومڕانێیتیەكی دیموكراسی، سەبارەت بەپلانەكەی ئەمریكاش بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەزیران لەعێراقدا، تۆزێك لەوە گەشبینرتم كە عێراقییەكان سەیری دەكەن، پێموایە بەشێك لەكێشەی ئەم پلانە ئەوەیە هەر پلان و پڕۆژەیەك لەلایەن ئەمریكا پێشنیار بكرێت، بەو شێوەیە لێی دەڕوانرێت كە ئەمە هەوڵی ئەمریكایە بۆ سەپاندنی ئیرادەی خۆی بەسەر عێراقییەكاندا. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد نابێت كار و كۆشش بۆ سەپاندنی پلان و سیاسەتێكی دیاریكراو بكرێت، بەڵكو دەبێت پشتگیری لەهەوڵەكانی بەدیموكراتیكردن بكرێت. دواتر دەبێت ئەمریكا لەگەڵ عێراقییەكاندا گفتوگۆ بكات بۆ ئەوەی بگەنە ئەنجامێك كە چ پلانێكی گونجاوترە بۆ هەلومەرجی عێراق)).
سەبارەت بەوەشی ئایا دابەشكردنی دەسەڵاتی سەرۆك وەزیران نابێتە هۆكاری هاتنە ئارای حكومەتێكی لاواز و ئایا ئەمریكا چ سوودێك لەحكومەتی لاواز دەبینێت، بەتایبەتی كە ئێستا هێزەكانیشی لەعێراقدا پاشەكشە پێكردووە؟ سەبارەت بەم لایەنەش پرۆفیسۆر جامیس بەمجۆرە راو سەرنجەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: ((لەراستیدا هاتنەكایەی حكومەتێكی لاواز لەعێراقدا كە هێزە دەرەكییەكان بەئاسانی بتوانن بەسەریدا زاڵبن، دەبێتە سەرچاوەی كێشەیەكی زۆر قورس. بەشێكی كێشەكە ئەوەیە ئەمریكا ناتوانێت هەندێ چارەسەر پێشنیار بكات، لەهەمان كاتدا دەبێت عێراقییەكان هەوڵی پەرەپێدانی پێوەندیەكانیان بدەن لەگەڵ ئەو وڵاتانەی بەرژەوەندیان لەسەقامگیری عێراقدا هەیە. بۆ نموونە لەم رووەوە دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە رەنگە تاكە وڵاتێك بتوانێت پارسەنگ بێت، ئێران و وڵاتی توركیا بێت، پێموایە توركیا هەموو پاڵنەرێكی هەیە بۆ ئەوەی هاوكاری عێراق بكات لەهەوڵەكانی سەقامگیركردنی وڵاتەكەدا، بەدڵنیاییەوە وڵاتانی دیكەش هەن هەمان پاڵنەریان هەبێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە هەموو ئەركەكە دەخرێتە ئەستۆی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كە ئاشكرایە ئەمریكاش ئەو توانایەی نییە، ئەمەش ئەوەندەی دیكە ئێران دەوروژێنیت بۆ ئەوەی پتر دەستێوەردان بكات. هەورەها سەبارەت بەكشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاش لەم بارودۆخەدا، رەنگە كشاندنەوەی هێزە جەنگاورەكانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەمەودای نزیكدا ناسەقامگیری دروست بكات، بەڵام پێموایە لەمەودای دووردا یارمەتیدەر دەبێت، لەبەر ئەوەی مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا بەو شێوەیەی پیشتر هەبوو بیانوی دەدایە دەستی توندڕەوەكان بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق وەك حكومەتێكی گوێڕایەڵی ئەمریكا وەسف بكەن. هەروەها ئەم كشانەوەیە ئەو تێڕوانینە دەڕوێنێتەوە كە حكومەتی عێراق بەتەواوەتی پشت بەهێزەكانی ئەمریكا دەبەستێت و ئێستا هەر رۆژێك زیاتر لەمانەوەی ئەم حكومەتە سەركەوتنە بۆ عێراقییەكان. لەلایەكی دیكە ئەگەر ئەمریكا رۆڵێكی سەربازی راستەوخۆی نەبێت لەعێراقدا، ئەو كاتە نەتەوە یەكگرتووەكان دەتوانێت هاوكار بێت لەهەوڵەكانی بنیادنانی نەتەوە، پێشكەشكردنی یارمەتی ئابووری و بەشداری كردن لەهەوڵەكانی سەقامگیركردنی بارودۆخەكە، لەم چوارچێوەیەدا وای دەبینم لایەنەكانی عێراق زیانی گەورە دەكەن ئەگەر پرۆسەكە هەرەس بهێنێت و شەڕێكی ناوخۆیی بەربڵاو دروست بێت، یان ئەگەر حكومەتێكی ملكەچی ئێران لەعێراقدا دروست بێت)).