باری سیاسی ئێستای عێراق بارێكی هێندە ناسەقامگیر و ئاڵۆزە زۆر زەحمەتە چاودێری سیاسی بتوانێت مەزندەكانی بەئاسانی دەرببڕێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لایەنەكان ناتوانن بگەنە رێككەوتنێكی هاوبەش لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق، ئەمە بێجگە لەوەی كشانەوەی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لەوادەی خۆی و مەترسی عێراقییەكان لە گەڕانەوەی عێراق بۆ بازنەی توندوتیژی و هەڵكشانی كردەوە تیرۆریستییەكان هێندەی دیكە رەوشەكەی ئاڵۆز كردووە، لەم بارودۆخە نا ئاساییەدا جۆزیف بایدنی جێگری سەرۆكی ئەمریكا لەلایەك و رۆبەرت گیتس وەزیری بەرگری ئەمریكا سەردانی عێراقیان كرد، ئامانجی رووكەشی سەردانەكەی جێگری سەرۆك و وەزیری بەرگری لەم كاتەدا بۆ عێراق بەو جۆرە لە میدیاكان ئاماژەی پێكرا كە تەنیا بۆ بەشداریكردن بووە لە رێورەسمی كشانەوەی هێزەكان، بەڵام چاودێرانی سیاسی سەردانی جۆزیف بایدن تەنیا لەو مەراسیمە كورت ناكەنەوە و پێیانوایە هاوكات لەگەڵ بەشداربوونی لەو رێورەسمە هەوڵەكانی بەردەوام بوون بۆ نزیككردنەوەی لایەنە سیاسییەكان، لەم چوارچێوەیەشدا سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و لەگەڵ بەڕێز مسعود بارزانی كۆبووەوە، سەبارەت بە هاتنی بایدن بۆ عێراق و دوای ئەویش سەردانی بۆ هەرێمی كوردستان، د.مەحمود عوسمان ئەندامی فراكسیۆنی كوردستانی بەمجۆرە رای خۆی لەسەر ئەو سەردانە بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: ((جۆزیف بایدن جێگری سەرۆكی ئەمریكا بۆ دوو مەبەست سەردانی عێراقی كردووە، یەكێكیان ئامادەبوون بوو لەبۆنەی كشانەوەی بەفەرمی بەشێك لەهێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و جێگۆڕكێ بە فەرماندەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، هەروەها گەیاندنی لایەنەكانی عێراق بە رێككەوتنێك بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق، ئەگەرچی حكومەتی ئەمریكا هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدابووە لەداهاتووێكی نزیكدا حكومەتی نوێ پێكبهێنرێ، بەڵام تا ئێستا هەوڵەكان بە ئەنجام نەگەیشتوون، لەگەڵ ئەوەشدا جێگری سەرۆكی ئەمریكا سەردانی هەرێمی كوردستانی كردووەو لەگەڵ سەرۆكی كوردستان كۆبۆتەوە، چونكە كورد لە عێراق فاكتەرێكی گرنگە، باس لە پێكهێنانی حكومەتی نوێ و چارەسەركردنی تەنگژەی سیاسیی عێراق و وەرگرتنی راو سەرنجی كاك مسعود بارزانی و پرسی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، گەیاندنی لایەنەكان بە رێككەوتن كارێكی وا سانا نییە. لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوامبوونی هەوڵەكان كاریگەری ئەرێنی هەیە)).
لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بە گرنگی رۆڵی كورد لەپرۆسەی سیاسیی عێراقدا د.مەحمود وتی: ((كورد ناتوانێ لایەنەكان بگەیەنێتە یەكتر، چونكە یەك كێشەی سەرەكی هەیە لەسەر ئەوەی لیستی دەوڵەتی یاساو ئیئتیلافی نیشتمانی كامەیان كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دەستنیشان بكەن، سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆك كۆمار لەهەوڵی ئەوەدابوونە لایەنەكان بگەیەننە رێكەوتنێك، بەڵام هەوڵیش سنووردارە، كورد بەشێوەیەكی گشتی بە تایبەت جەنابی كاك مسعود بارزانی بیانگەیەننە رێكەوتنێك لەسەر دابەشكردنی سێ پۆستە سیادیەكە بەتایبەت پۆستی سەرۆك وەزیران، كورد لەعێراق رۆڵی ئەرێنی دەبینێت، كورد لەخەمی ئەوە بووە بەزووترین كات حكومەتی نوێ پێكبهێنرێ، حكومەتێك بێت بە بەشداریی سەرجەم لایەنەكان، پێموایە یەكلایی كردنەوە بۆ دەستنیشانكردنی كاندیدێك لەنێوان ئیئتیلافی نیشتمانی و لیستی دەوڵەتی یاسا تا راددەیەكی زۆر چارەی تەنگژەی سیاسیی عێراق دەكات، چونكە ئیئتیلافی نیشتمانی لەنێو خۆیاندا رازی نین بە كاندیدكردنی نوری مالیكی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، زۆر ئەستەمە بتوانرێ بەم نزیكانە پرسی سەرۆك وەزیران یەكلایی بێتەوە و كۆتایی بەم تەنگژە سیاسییەی ئێستای عێراق بێت، ئەگەرچی یەكلایی بوونەوەی ئیئتیلافی نیشتمانی لە سەر دەستنیشانكردنی كاندیدێك، دوایی دەبێت ئیئتیلافی نیشتمانی و لیستی ئەلعێراقیەش لەسەر یەكلایی كردنەوەی كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران رێكبكەون، ئەمەش زەحمەتە)).
ئەو ئالۆزییەی كە د.مەحمود ئاماژەی پێكرد یەكێكە لە ئاستەنگە سەرەكییەكانی پرۆسە سیاسییەكە، بۆیە پرسیارمان لە پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی یاسا عیزەت شابەندەر كرد، سەرەتا سەبارەت بە كاریگەری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەم بارۆدۆخەدا، شابەندەر بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: ((كشانەوەی هێزەكان و كاریگەرییان پەیوەستە بە جۆری ئامانجەكان. ئەگەر ئامانجەكان سیاسی بێت، ئێستا عێراق رێككەوتنی ستراتیژیی و رێككەوتن لەسەر كێشانەوەی هێزەكانی لەگەڵ ئەمریكا ئیمزا كردووە، ئەم شتەش پێگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەهێزتر دەكات لەپێوەندییەكانی لەنێوانی هەردوو وڵات. بەڵام ئەگەر بێت و لەلایەنێكی دیكەوە سەیری ئامانجەكانی ئەمریكا لە شەڕەكەی لەدژی تیرۆر و قاعیدە بكەین، پێموایە كە ئەو زیانەی زۆرەی كە بە ئەمریكا گەیشتووە، لەگەڵ فشارەكانی بارودۆخی ناوخۆی ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەڵێنەكانی ئۆباما پێش هەڵبژاردنەكان، ئەمریكا ناچاردەكات هێزەكانی لە عێراق بكشێنێتەوە. تەنانەت گەر بەم ئەنجامەش دەرچێت، كە هەرگیز ناتوانین ناوی لێبنێین بە كۆتایی هێنانی شەڕی ئەمریكا لەدژی تیرۆر لەسەر خاكی عێراق. ئەمەش نەك مانای ئەوەیە شەڕەكەی بردۆتەوە، بەڵكو مانای ئەوەیە شكستی بەدەستهێناوە، هەروەها هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە دۆڕاوە. سەبارەت بە هەڵكشانی توندوتیژیی دوای كشانەوەی هێزەكانیش وای دەبینم ئەمە گەڕانەوە نییە بۆ چوارگۆشەی توندوتیژی، جگە لە پاشماوەكانی رژێمی پێشوو و رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە هیچ كەسێك نییە هانی گەڕانەوە بدات. هەروەها ئەگەر بێت و ئەم شتە رووبدات ئەو كات هەموومان دۆڕاو دەبین. هەربۆیە پێموایە كە ئەو سەردەمە تێپەڕیوە و دووبارەبوونەوەی مەحاڵە. ئەو ئاستەنگ و ئاڵۆزی و گرفتانەی كە ئەمڕۆ دەیبینین بریتییە لە ژانی لەدایكبوونی سیستەمێكی سیاسیی و دیموكراسی و فیدراڵی دروست. هەموومان دەزانین كە رژێمی پێشوو لەسەر بنەمای عەقیدەیەكی سیاسی و دیكتاتۆری و بەپشت بەستن بە كوشتن و تۆقاندن حكومڕانیی عێراقی دەكرد. هەر بۆیە، بینیمان چۆن ئەو رژێمە بەخۆی و عەقیدە سیاسییەكەی رووخان. عێراق وەكو ئافرەتێكی دووگیانە بە سیستەمێكی سیاسیی پتەو و بەهێز و مەزن، بەشێوەیەك كە لە داهاتوودا دەبێت بە نموونەیەك بۆ سیستەمە سیاسییەكانی ناوچەكە. ئەم بارەش زۆر بە زەحمەتی درووستبووە و پێموایە لەدایكبوونیشی زۆر زەحمەتر و ئاڵۆزتر دەبێت. 7 ساڵ لە تەمەنی مێژوودا ماوەیەكی زۆر نییە، بەڵام تەنیا ئەوەندەیە كە بە رۆژ و ساتەكانی بۆ خەڵك ئەستەم و زەحمەتە. بەڵام لەوە دڵنیام كە پاش 25 ساڵ بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم 7- یان 10 ساڵە باشترین ساڵان بووە لە مێژووی عێراقی مۆدێرن، لەبەرئەوەی هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە ئەم بارودۆخە عێراق بەرەو ئاڕاستەی سیستەمێكی دیموكراسی و فیدراڵی دەبات)).
لەبەشێكی دیكەی وتووێژەكەمان و سەبارەت بە تێڕوانینی ئەم پەرلەمانتارەی لیستی دەوڵەتی یاسا بۆ باری سیاسیی ئێستای عێراق و ئەو پڕۆژەی فراكسیۆنە كوردستانییەكان پێشكەشیان كردووە، شابەندەر بەمجۆرە سەرنجەكانی خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەروو وتی: ((بارودۆخی سیاسیی عێراق كێبڕكێیەكی لەخۆگرتۆتەوە كە بریتییە لەململانێی نێوان دوو دەسەڵات: ئەمریكا و ئێران. لایەنی ئەمریكی لەهەوڵدانە بۆ پاڵپشتیكردنی ئەو پڕۆژە سیاسییەی كە لەدژی ئێران-ە و رێگرە لەبەردەم فراوانكردنی دەسەڵاتەكانیان لە عێراق. هەر بۆیە، هەوڵەكانی بایدن و نوێنەرەكانی كۆشكی سپی و كۆنگرێس، كە بەردەوام سەردانی عێراق دەكەن، بۆ مەبەستی پاڵپشتیكردنی ئەو جۆرە پڕۆژە سیاسییانەیە بۆ پیكهێنانی حكومەت، كە لەگەڵ تێڕوانینی ئەمریكا دەگونجێت. شتەكەش روون و ئاشكرایە و نهێنی نییە كە هەوڵدەدەن بۆ لێكنزیككردنەوەی هەردوو لیستی «دەوڵەتی یاسا» و «عێراقییە». ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا پێشبینی خۆمان بۆ داهاتوو دەرببڕین، ئەوا لەگەڵ ئەوەی پێموایە لە سیاسەتدا هیچ شتێك بەناوی «پێشبینی» بوونی نییە، وەك پێشبینی جادووكەر و سیحربازەكان. بەڵام هەندێ پێشبینی هەیە كە لەسەر بنەمای پێشهاتەكان درووستبووە. پێموایە كە دانپێنانی لیستی «عێراقییە» بە واقیعەكە و قبووڵكردنی بڕیارەكەی دادگای ئیتیحادی لەگەڵ پەسەندكردنی كاندیدەكەی «دەوڵەتی یاسا»، هێزێك بە پڕۆژەكەی تر دەبەخشێت، كە پڕۆژەكەی «هاوپەیمانی نیشتمانی»یە. هاوكات لەو بڕوایەدام كە ئێران هەوڵێكی زۆر دەدات لە فشارخستنە سەر هاوپەیمانەكانی لەبارەی پەسەندكردنی مالیكی وەكو سەرۆك وەزیران، تەنانەت گەر ئەو كارەشی لا پەسەند نەبوو، بەڵام مانەوەی «هاوپەیمانی نیشتمانی» وەكو ماڵی حكومەتی عێراقی، ئەوە ئەم شتە بەلای ئێران-ەوە لەهەموو ناوێك گرنگترە كە خاوەن گەورەترین شانس ببێت لە وەرگرتنی بەرپرسیارەتیی پۆستی سەرۆكایەتی وەزیران لە حكومەتی داهاتوو. لەوانەیە ئەمەیان ببێت بەو سوپڕایزەی كە ئەمڕۆ باس دەكرێت، بەتایبەتی پاش ئەو هەموو هێڵە سوورەی كە لایەنەكانی «ئیئتیلافی نیشتمانی» هەڕەشەیان پێ دەكرد)).
سەبارەت بە پڕۆژەی فراكسیۆنە كوردستانیەكانیش شابەندەر بەمجۆرە رای خۆی لەسەر دەربڕی و وتی: ((لەراستیدا، ئەو بەرنامەیەی كە قەوارە كوردستانییەكان پێشكەشیان كردووە، پڕۆژەیەكی چارەسەر نییە بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە، بەڵكو زیاتر بریتییە لە ژمارەیەك داواكاری لایەنی فراكسیۆنی كوردستانی، هەندێ لەو داواكارییانەش سەقفی بەرزیان هەبوو. هەربۆیە، من بە چاوێك لەم داواكارییانە دەڕوانم، هاوشێوە لەگەڵ تێڕوانینم بۆ داواكارییەكانی لیستی «ئەلعێراقییە» و هەروەها داواكارییەكانی لیستی «دەوڵەتی یاسا»، یان داواكارییەكانی «ئیئتیلافی نیشتمانی». «فراكسیۆنە كوردستانییەكان» لایەنێكی سیاسی و سەرەكین لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا، مافی خۆیانە داواكارییەكانی خۆیان پێشكەش بە قەوارە سیاسییەكانی دیكەدا بكەن، كە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە دەبنە هاوبەشێكی سەرەكی لە پێكهێنانی حكومەتی داهاتوودا. تەنیا لەو خاڵەدا هاوڕانیم، بەوەی ناكرێ ئەوەی لەناو ئەو چەند پەڕەیە نووسراوە بنرێت بەناوی بەرنامە، لەبەرئەوەی ئەوە بەرنامەیەك نییە بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە، بەڵكو زیاتر داواكارییە. منیش بەو شێوەیە تەماشای دەكەم كە ئەمە داواكاری كوردەكانە و بریتییە لە داواكاریی نشتیمانی كە هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ داواكارییەكانی دیكەی هەموو قەوارەكانی دیكە لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقی، كە مایەی تاوتۆكردن و شیكردنەوەیە، هەروەها مایەی دانوستانیشە)).

تاریق حەرب یەكێكە لە یاساناسە دیارەكانی عێراق و هەروەها یەكێكە لە شرۆڤەكارە سیاسییەكانی ئێستای عێراق، هەر بۆیە بۆ قسەكردن لەسەر بای سیاسیی ئێستای عێراق و هەڵسەنگاندنی ئەگەر و پێشهاتەكان چەند پرسیارێكمان ئاراستە كرد و سەرەتا سەبارەت بەوەی ئایا كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا بەمانای كۆتایی هاتنی شەڕە لەعێراقدا وەك ئەمریكییەكان بەو زارەوەیە ئاماژەی بۆ دەكەن و ئایا تاچەند ئەمریكا ئەم ئامانجانەی لە عێراقدا بەدیهێناوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: ((دەتوانین بڵێین تا راددەیەك بەڵێ شەڕەكە كۆتایی هاتووە، لەبەر ئەوەی ئەمریكا نزیكەی %90 لە ئامانجەكانی وەدیهێناوە. گەورەترین ئامانجیش ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە وڵاتێكی داگیركەرەوە بوو بە وڵاتێكی دۆست و هاوپەیمان، لەبەرئەوەی چوارچێوەی سەربازی شتێكە و چوارچێوەی دۆستایەتی و هاوپەیمانێتی شتێكی دیكەیە. هەروەكو ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بێت و بە عێراقییەكان بڵێت: «ئێمە دۆست و هاوپەیمانی ئێوەین، ئەو رژێمە ستەمدارەمان رووخاند كە ئێوەی چەوسابۆوە و لەسەر دڵتان كەوتبوو، هاوكارتان بووین لە بونیادنانی سیستەمێكی نوێ، سیستەمێكی دیموكراسی، كە ماف و ئازادییەكان دەستەبەردەكات، بەشێوەیەكی زۆرتر لەو وڵاتانەی كە چەندین ساڵیان لەم بوارەدا بەسەر بردووە، هەروەها زۆر زۆرترە لەو جۆرە ماف و ئازادییانەی كە لەهەموو وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبی-دا بوونی هەیە. هەروەها لەوە زۆر زۆرترە كە لە دەستووری «لوبنان»ی-دا هەیە، كە بە قیبلەی دیموكراتی دادەنرا، تەنانەت لە واقیعی ئەمڕۆی «توركیا»-ش زۆرترە، كە لەرووی واقیعیەوە وەك نموونە بۆ ناوچەكە سەیر دەكرا». راستە بەشێكی زۆری ئامانجەكان وەدیهێنراون، بەڵام راستییەكی دیكەش هەیە، ئاهەنگی فەرمی بۆ ئەم سەركەوتنە نەگێڕاوە، بەڵام لەهەمان كاتدا ئاهەنگ گێڕانێكی راستەقینە و ریالیستكی هەیە، ئەویش بریتییە لەوەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئامانجەكانی وەدەستهێناوە، ئەو ئامانجانەی كە ئەمریكا چاوەڕوانی دەكرد و كە هاووڵاتیی عێراقی بۆی تینوو بەپەڕۆش بوو. وێڕای ئەمەش، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا راستگۆبوو لە بڕیارەكانی و راستگۆبوو لەو بەروارانەی كە دەستنیشانی كردبوون، تەنانەت كە رێككەوتنەكەی نێوانی هەردوولا (ئەمریكا-عێراق) ماف بەهێزە سەربازییەكانی ئەمریكا دەدات تا 31/12/2011 لەعێراق بمێننەوە. هەربۆیە ئەم رۆژە، رۆژێكی گرنگە بۆ ئەمریكا و بۆ عێراقیش، دەبوو وەك وەفادارییەك بۆ ئەم رۆژە، لەسەر ئەمریكییەكان و تەنانەت عێراقییەكانیش پێویست بوو ئەو رۆژەیان بكردایە بە بۆنەیەكی نەتەوەیی و دەستیان بكردایە بە ئاهەنگ گێڕان. هەروەكو بینیمان گەورە بەرپرسەكانی ئەمریكا لە بایدن و گەیتس بەم بۆنەیەوە سەردانی عێراقیان كرد، ئەمە پێویستیی بە سازدانی ئاهەنگی گەورەتر بوو، لەبەرئەوەی فەرماندەی پێشووی هێزەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا «ئۆدێرنۆ» گواستراوەیەوە و جەنەڕاڵ «ئۆستن» هاتە شوێنی، جەنەڕاڵ «ئۆستن»یش بەوە ناسراوە كە جەنەڕاڵی مەشق و راهێنان و هاوكاری و یارمەتی، بەپێچەوانەی «ئۆدێرنۆ» كە جەنگاوەرێكی مەیدانی و سەربازی بوو. هەربۆیە، پێموایە كە هاتنی گەورە بەرپرسەكانی ئەمریكا بۆ عێراق و پێشكەشكردنی سەرۆكی ئەمریكا بۆ ئەو جۆرە وتارانە شیاوە لەگەڵ ئەم بۆنەیە. لەبەرئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەماوەیەكی كورت سەركەوتنی بەدەستهێنا، بەماوەیەكی زۆر كەمتر لەوەی كە لە شەڕی «ئەفغانستان» بەسەریبردووە، بەشێوەیەك كە تاكو ئەمڕۆش بەردەوامە و هەروەكو دەڵێن: «جەنگ سەخت و ئاڵۆز و تاڵە». هەرچەندە شەڕی «ئەفغانستان» لەساڵی 2001دا دەستی پێكرد، هەروەها شەڕی عێراق لەساڵی 2003دا بوو، بەڵام ئەگەر بێت و شەڕی عێراق لەگەڵ شەڕەكەی ئەفغانستان بەراورد بكەین، ئەو كات بۆمان دەردەكەوێت كە عێراق سەركەوتنێكی گەورەی بەدەستهێناوە، تەنانەت گەر ئەم سەركەوتنەش رانەگەیەندرابێت)).
سەبارەت بە بەرەو پێشەوەچوونی پرۆسە سیاسییەكە و لێدوانی هەندێك لە لایەنە سیاسییەكان بەوەی لەوانەیە سوپرایزێك لە پرۆسە سیاسییەكە بێتە ئاراوە و حكومەتی داهاتوو بەشێوەی سەرسوڕهینەر و خێرا پێكبهێنرێت، تاریق حەرب بەمجۆرەی رای خۆی بۆ گوڵان خستەروو وتی: ((قەوارە سیاسییەكان بە ئارەزووی خۆیان قسەدەكەن و قسە و لێدوانی زۆریان راگەیاندووە. ئەمڕۆ دەبینین قەوارە سیاسییەكان هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكتری رادەگەیەنن و بۆ رۆژی دواتر ئەو جۆرە هاوپەیمانێتییە رەتدەكەنەوە. دەبینین ئەندامێكی قەوارەیەكی سیاسی پشتگیری لە هەنگاو و بیروبۆچوونێك دەكات كە قەوارەیەكی سیاسیی دیكە پەیڕەوی كردووە، لەهەمان كاتدا ئەندامێكی دیكەی هەمان قەوارە بەرهەڵستكاری لەو رەفتارانە دەكات. یەكێك لە قەوارەیەكی سیاسی دەڵێت «بەڵێ»، كەسێكی دیكە لەهەمان قەوارە دەڵێت «نەخێر». ئەمە بووە بە خەسڵەتێكی چەسپاو كە ئەمڕۆ قەوارە و كیانە سیاسییەكانی عێراق پێی دەناسرێن. پێموایە كە هیچ موفاجەئەیەك بوونی نییە. تەنیا ئەوەندەیە چەند پێشبینییەك هەیە لەبارەی رۆڵی «دەوڵەتی یاسا» و «هاوپەیمانی كوردستانی» لە سەركردایەتیكردنی پرۆسەی سیاسی، لەگەڵ ژمارەیەك لە قەوارە سیاسییەكانی ژێر باڵی «عێراقیە» و «ئیئتیلافی نیشتمانی»، بە یەكگرتنی ئەم قەوارە سیاسییانە: «دەوڵەتی یاسا» و «هاوپەیمانی كوردستانی» و بەشێك لە «عێراقیە» و بەشێك لە «ئیئتیلافی نیشتمانی» و «كوتلەی تەوافوقی عێراقی»، لەو بڕوایەدام كە بارودۆخەكان تاكو جەژن دەڕەخسێت بۆ راگەیاندنی شتێك. بەڵام سەبارەت بە لێدوانی كەسێك لە یەكێك لە قەوارەكان سەبارەت بە روودانی موفاجەئەیەك، پێموایە كە بێجگە لەو ئەگەرەی كە باسمكرد هیچ موفاجەئەیەكی دیكە بوونی نییە، ئەویش كە بریتییە لە رێككەوتنی نێوانی «دەوڵەتی یاسا» و «هاوپەیمانی كوردستانی» و ژمارەیەك لە قەوارە سیاسییەكانی دیكە. هەروەها زۆرجار كە هەندێ لە سیاسەتوان و قەوارە سیاسییەكان هەڵدەستن بە راگەیاندنی هەندێ لێدوان بۆ میدیاكان، تەنیا مەبەستەكەیان بۆ ئەوەندەیە كە هانی قەوارە سیاسییەكان بدەن بۆ پەلەكردن لە پێكهێنانی دەسەڵاتێكی سیاسی و پەلەكردن لە دەستنیشانكردنی 3 پۆستە سەروەرییەكە و پەلەكردن لە پێكهێنانی وەزارەتەكان و حكومەت. مەرج نییە هەرچی بووترێت لەرووی واقعییەوە دروست بێت)).
ئەوەی تاریق حەرب ئاماژەی پێكرد ئەگەری ئەوە هەیە كە فراكسیۆنی كوردستان و دەوڵەوتی یاسا بگەنە رێككەوتنێك و بۆیە سەبارەت بەپڕۆژەی فراكسیۆنە كوردستانییەكان پرسیارمان لێكرد ئاخۆ ئەو وەك بێلایەنێك چۆن ئو پڕۆژەیە هەڵدەسەنگێنێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا حەرب بەمجۆرە سەرنجەكانی خۆی خستەروو وتی: ((پڕۆژەكەی لایەنی كوردستانی چەند ئەحكامێكی تێدایە. دەستوور چەند شتێكی دیاریكردووە و ناكرێ لەسەر هیچ سیاسەتوانێك یان هیچ قەوارەیەكی سیاسی ئەو شتانە رەتبكاتەوە و تەنانەت گەر رەتیشی كردەوە ئەوە ناڕەزاییبوونی بێسوود و بێنرخە. بۆ نموونە، كێشەی ماددەی 140، لەگەڵ مەسەلەی دابەشكردنی داهاتەكانی نەوت و دەركردنی بڕیاری نەوت و گاز، لەگەڵ چەندین ئەحكام و پێشنیاری دیكە كە بەشێوەیەكی تەواو و %100 بەپێی ئەحكامەكانی دەستوورە. هەربۆیە، پەسەندكردن یان رەتكردنەوەی هەركەسێك بۆ ئەو پێشنیارانە هیچ شتێك لە بارەكە ناگۆڕێت، لەبەرئەوەی ئەمانە بڕیارێكی دەستوورین و جێبەجێكردنیان پێویستە. هەركەسێ پێی خۆش بێت یان نا، رازی بوو یان نا، پەسەندی كرد یان پێی تووڕەبوو، بەڵام حوكمی كۆتایی ئاشكرایە. لەوانەیە هەندێ ئەحكام هەبێت كە مایەی ناكۆكی بێت، كە هاوكات تەنانەت «هاوپەیمانی كوردستانی»ش وتوویەتی دەكرێ ئەو خاڵانە ببن بەمایەی گفتوگۆ و دانوستان. بۆ نموونە: ژمارەی وەزارەتەكان، یان هەڵبژاردنی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیران لە «هاوپەیمانی كوردستانی»، یاخود هەڵوەشاندنەوەی وەزارەت لەكاتی ناڕەزاییبوونی «هاوپەیمانی كوردستانی»، ئەم لایەنانە مایەی دانوستان و وتووێژە. دەكرێ ئەم خاڵانە بەشێوەیەكی ناراستەوخۆ وەدەستبهێنرێن لەمیانی پڕۆسەكانی دانوستان و گفتوگۆ و وتووێژەكان كە ئەنجام دەدرێت بۆ مەبەستەكانی پێكهێنانی دەسەڵاتی سیاسیی نوێ. بەواتای، «هاوپەیمانی كوردستانی» داوای %25ی كردووە لە ژمارەی وەزارەتەكان، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە «هاوپەیمانی كوردستانی» رازی نابێت ئەگەر %20ی وەرگرت لەكۆی گشتی ژمارەی وەزارەتەكان. یان كە «هاوپەیمانی كوردستانی» داوای پۆستی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە، مانای ئەوە ناگەیەنێت كە «هاوپەیمانی كوردستانی» رازی نابێت ئەگەر نوێنەرێكی «هاوپەیمانی كوردستانی» نەكرا بە نوێنەری ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیران. یاخود لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی وەزارەت، بەڕای من ئەگەر هات و «هاوپەیمانی كوردستانی» هاوپەیمانێتیی لەگەڵ «دەوڵەتی یاسا» یان هەر قەوارەیەكی سیاسیی دیكە بەست و بەشداربوو لە پێكهێنانی حكومەت، ئەوكات مافی «هاوپەیمانی كوردستانی» دەكەوێت لەم داواكارییە. ئەحكامە دەستوورییەكان شتێكی نەگۆڕ و چەسپاوە و مایەی گفتوگۆ نییە، بەڵام تەنیا ئەحكام و یاسا نوێكان دەبن بەمایەی ناكۆكی و گفتوگۆ و وتووێژ. ئەگەر من ئەو پێشنیارانەم بنووسیبایە، ئەوە هەرگیز باسم لە وردەكارییەكان نەدەكرد، لەبەرئەوەی ئەگەر من و ئەگەر هەر یەكێك لە «هاوپەیمانی كوردستانی» یان لەهەر قەوارەیەكی دیكە، هەموومان پاپەندین بە دەستوور و ناكرێ شتێكی زیاد بنووسین كە لە دەرەوەی دەستوور بێت. دەبوایە لەسەر «هاوپەیمانی كوردستانی» تەنیا ئاماژەی بە ئەحكامەكانی دەستوور بكردایە و بە خاڵێك كۆتایی پێ بهێنایە، بەبێ روونكردنەوە و رۆیشتن لەسەر وردەكارییەكان. بەواتای: دەبوایە بنووسرایە: پاپەندبوون بە ئەحكامەكانی دەستوور لەبارەی ماددەی «فڵان» و «فیسار» وتاد.. بەبێ هیچ شتێكی دیكە، لەبەرئەوەی تەنیا ئاماژەكردن بەوەندە ئەحكامەكانی دەستوور دێنێتە بیر لایەنە سیاسییەكان كە بەهیچ شێوەیەك گفتوگۆی لەسەر نییە)).
لەلایەكی دیكە و یەكێك لەو ئەگەرانەی دیكە كە لەئاكامی پێكنەگەیشتنی لایەنە سیاسییەكانەوە باسی لێوە دەكرێت، مەسەلەی دووبارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنە، سەبارەت بەم پرسە و ئاستی یاساییبوونی ئەم پرسە، تاریق حەرب بەمجۆرە بۆ گوڵانی روونكردەوە و وتی: ((بەڵێ دروستە، دەكرێ هەڵبژاردنەكان دووبارە ئەنجام بدرێنەوە، بەڵام پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان و بەپێی ماددەی 64 لە دەستووری عێراقی پێویستە ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبوەشندرێتەوە. هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بە دوو رێگە ئەنجام دەدرێت: رێگەی یەكەم: بە رێگەچارەیەكی پەرلەمانی دەبێت (نیابی). رێگەچارەی دووەم: بە رێگەچارەیەكی جێبەجێكردن دەبێت. رێگەچارەی پەرلەمانی بەواتای پەسەندكردنی 163 ئەندام بۆ هەڵوەشاندنەوە، ئەمەش شتێكی مەحاڵە و ئەگەری روودانی زۆر لاوازە، لەبەرئەوەی ئەو ئەندامانەی كە گەیشتوونەتە ئەنجومەنی نوێنەران هەرگیز كورسییەكانیان لەدەست نادەن، لەبەرئەوەی دەترسن دووبارە دەنگ بەدەست نەهێننەوە. وێڕای ئەوەی كە هەڵبژاردنی نوێ مانای سەرفكردنی پارەی زیاتر و سەرلەنوێ ئەنجامدانی بانگەشە و هەڵمەتی هەڵبژاردنی دیكە بۆ وەدەستهێنانی دەنگ، هەربۆیە ئەمەیان رێگەچارەیەكی زەحمەتە و روودانی زۆر مەحاڵە. رێگەچارەی دووەم پێی دەوترێت رێگەچارەی جێبەجێكردن، بەپێی رێگەچارەی جێبەجێكردن: لە دەستووردا هاتووە كە سەرۆك وەزیران پێشنیارێك پێشكەش دەكات و لەگەڵ رەزامەندیی ئەنجومەنی سەرۆكایەتی. بەواتای، تەنانەت گەر سەرۆك وەزیرانیش خواستی هەبوو بۆ دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنەكان، بەڵام دوچاری پێكدادان دەبێت لەگەڵ ئەنجومەنی سەرۆكایەتی، بەواتایەكی دیكە پێویستە 3 كەس بە كۆدەنگی پێشنیارەكەی سەرۆك وەزیران پەسەند بكەن لەبارەی هەڵوەشاندنی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەو 3 كەسەش بریتییە لە: سەرۆك كۆمار بەڕێز «جەلال تاڵەبانی» كە نوێنەری «هاوپەیمانی كوردستانی»یە، جێگری یەكەم «عادل عەبدول مەهدی» كە نوێنەری «ئیئتیلافی نیشتمانی»یە، لەگەڵ جێگری دووەم «تارق ئەلهاشمی» كە نوێنەری لیستی «عێراقیە»یە. هەربۆیە، زۆر زەحمەتە ئەو 4 كەسە بە كۆدەنگی بڕیاربدەن لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران. هەرچەندە لەرووی واقیعییەوە ئەم ئەگەرە مایەی روودانە، بەڵام ئێمە بارودۆخی لەمە سەختترمان تێپەڕاندووە، ئەویش كە بریتییە لە پێكنەهێنانی حكومەتی داهاتوو. بەڵام وەكو چاودێرێك لەنزیكەوە لە بارودۆخەكان لە بەغدا و ئاگابوونم لە پێشهاتەكان، بەدڵنیاییەوە دەیڵێم كە زۆری نەماوە بگەینە ئەنجامێكی ئاسوودەبەخش، ئەویش كە بریتییە لەپێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، پێموایە كە بەلایەنی كەمەوە تاكو جەژن شتێك دەكرێت، یان هەر زۆرتر تەنیا بەچەند رۆژێك پاش جەژن. بەو شێوەیەش، نە پێویستیمان بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران دەبێت و نە پێویست دەكات دووبارە هەڵبژاردنەكان ئەنجام بدەینەوە)).
تید گەلن كارپنتەر تۆژەری ستراتیژیەتی ئاسایشی سیاسی ئەمریكا و شرۆڤەكار و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی ئەمریكا لەعێراقدا، یەكێكە لەو كەسانەی كە زۆرجار لەلایەن پێنتاگۆن و كۆشكی سپیەوە راوێژی پێدەكرێت و لەسەر پرسە گرنگە ستراتیژییەكانی ئاسایشی نیشتمانی رایەكانی لەبەر چاو دەگیرێن، ئەمە بێجگە لەوەی وەك یەكێك لە تۆژە بەناوبانگەكانی ئامۆژگای كاتۆ بەردەوام نووسینەكانی لە رۆژنامەكانی ئەمریكا بڵاودەبنەوە و لەلایەن كەناڵە تەلەفزیۆنەكانی ئەمریكاشەوە وەك CNN،CBS،CSPAN بەردەوام رای وەردەگیرێت، ئێمەش وەك گۆڤاری گوڵان سەبارەت بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و داهاتووی پرۆسەی سیاسی عێراق، بە پێویستمان زانی چەند پرسیارێكی ئاراستە بكەین و سەرەتا و سەبارەت بە كاریگەری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و كۆتایهێنان بەشەڕی ئەمریكا لەعێراقدا، پرۆفیسۆر كارپێنتەر بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەروو وتی: ((كورتترین وەڵام بۆ ئەو پرسیارە، نەخێر شەڕەكە كۆتایی نەهاتووە. تەنانەت ئەگەر سەرۆك «ئۆباما»ش ئاماژەی بەوە دابێت لاپەڕەیەكی نوێمان هەڵداوەتەوە، بەڵام لە وتەكەیدا بەهیچ شێوەیەك وشەی «كۆتایی هێنان بە كارەكان»ی بەكارنەهێناوە، كە سەرۆك «بوش» لەساڵی 2003دا بەكاریهێنا. هەندێ لە بەشەكانی عێراق لە بارودۆخێكی باشدان، بەتایبەتی هەرێمی كوردستان لە باكووری عێراق، كە زۆر سەقامگیر و ئارام و گەشە، بەڵام پارچەكانی دیكەی عێراق لەرووی سیاسییەوە ناجێگیرە و رەوشی ئاسایش لەبارێكی خراپدایە و ئاستەكانی توندوتیژی لە ئاستێكی بەرزدایە و سەقامگیریی وڵاتەكە نالەبارە. هاوكات زۆربەی وڵاتانی دراوسێ بەردەوام دەستێوەردانی كاروباری سیاسیی عێراق دەكەن. هەربۆیە، بە پشت بەستن بەو راستییانە، ئەمە دەسكەوتێكی گەورە نییە و بە سەركەوتنێكی مەزن دانانرێت)).
هەر سەبارەت بە وتارەكەی ئۆباما كە ئاماژەی بەوەكرد كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق كۆتایی بەكارە توندوتیژییەكان ناهێنێت و ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە مەترسی ئەوە هەیە كە توندوتیژی هەڵبكشێتەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر كارپێنتەر وتی: ((ئەمەیان پرسیارێكی زۆر لەجێیە، هەڵبەتە ئێوە پێشبینی ئەوە دەكەن كە پاش كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، ئاستەكانی توندوتیژی لە پارچەكانی دیكەی عێراق دەست بە هەڵكشان دەكات، بێگومان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەهیچ شێوەیەك نایەوێ توندوتیژیی باشووری عێراق بگاتە هەرێمی كوردستانی عێراق، هەروەها لەگەڵ ئەوەدا نییە كە خەڵك و حكومەتی كوردستان بەهۆیەوە دووچاری كێشە و گرفت بن. بەهەرحاڵ، لەرووی ناوخۆییەوە هیچ پشتگیرییەك نییە لەبارەی بەردەوامبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئەنجامدانی زیاتر بۆ ئەركی سەربازی لە عێراق، ئەو شتەش كارەكەی لەبەردەم سەرۆك «ئۆباما» زەحمەتكردووە سەبارەت بە دواخستنی كشانەوەی ئەو ژمارەیەی كە لەهێزەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراق-دا ماوە. تەنانەت لەتوانایشیدا نییە هێز بنێرێت بۆ یارمەتیدان و پاراستنی كوردستانی عێراق. بەو شێوەیە، پێموایە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاتر پێی باشە لەسەر خشتەی كشانەوە بەردەوام بێت، تەنانەت بە ئاگاداربوونیشی لەو راستییەی كە رەوشی ئاسایشی ئەمڕۆی زۆربەی پارچەكانی عێراق رووی لەخراپتر كردووە .هەربۆیە ئەگەر هات و بارودۆخی عێراق تێكبچێتەوە و وەكو ساڵانی 2006 و 2007دا دووبارە توندوتیژیی ناوخۆیی بەرپا بێت، ئەوە بێگومان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەست بە دڵگرانی و ناخۆشی دەكات. هەڵبەتە لە روودانی ئەو بارودۆخانەدا هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە رای گشتی و خەڵك داوا لە حكومەتی ئەمریكی دەكەن و فشار دەخەنە سەر سەرۆك «ئۆباما» بۆ دواخستنی كشانەوەی هێزەكان لە عێراق، تەنانەت لەوانەشە داوای مانەوەی هێزەكان بكەن لە عێراق. بەڵام راستییەكەی ئەوەیە كە گەلی ئەمریكا لەم شەڕەی عێراق بێزار و ماندوو بوونە، تەنانەت خودی سەرۆك «ئۆباما»ش دەیەوێ زیاتر جەخت بكاتە سەر شەڕەكەی «ئەفغانستان»، كە ئەمڕۆ «ئەفغانستان» بووەتە گەورەترین كێشە لەبەردەم ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. هەربۆیە، سەرۆك «ئۆباما» نایەوێ ببێت بە بەرپرسیاری پاراستنی ئاسایشی عێراق، بەڵكو زیاتر دەیەوێ كۆتایی بەم جەنگەی عێراق بێنێت و هێزەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە عێراق بكێشێتەوە، لەگەڵ هێشتنەوە و هەڵسوڕاندنی پێوەندییەكانی لەگەڵ بەغدا لەرێگەی وەزارەتی دەرەوە و باڵیۆزخانەكەمان لە بەغدا و 2 قونسوڵخانەی دیكە لەچەند شوێنێكی دیكەی وڵاتەكە)).
سەبارەت بە هاتنی بایدن و گەیتس لەم بارۆدۆخەدا، پرۆفیسۆر كارپینتەر وتی: ((بەڕای من 2 هۆكار لەپشت هاتنەكەیانەوە بوو، یەكەمیان: پێموایە كە دەیانەوێ جۆرە متمانەییەك بە عێراق ببەخشن سەبارەت كۆتایی هاتنی ئەركەكانی ئەمریكا لە عێراق. ئەمەش بەڕای من فاكتەرێكی سیاسییە كە ئیدارەی سەرۆك «ئۆباما» دەیەوێ جەختبكاتەوە لەسەر گەیاندنی ئەركەكانی ئەمریكا لەعێراق بۆ قۆناغی كۆتایی، كە هەڵبەتە لە كۆتایی ساڵی 2011دا ئەركەكان لە عێراق كۆتایی پێدێت. لەلایەنێكی دیكەوە، هەردووك لە جێگری سەرۆك «بایدن» و وەزیری بەرگری «گەیتس» دەیانەوێ لایەنە سیاسییەكان لە بەغدا هانبدەن بۆئەوەی ناكۆكییەكانیان چارەسەربكەن و حكومەتی نوێ پێكبهێنن، لەبەرئەوەی ئەوە نزیكەی 7 مانگ تێپەڕییە لەسەر هەڵبژاردنەكان لە عێراق و تاكو ئەمڕۆش حكومەتی نوێ پێكنەهێنراوە، لەڕاستیدا ئەمە مەترسیی گەورەی لێدەكەوێتەوە لەسەر داهاتووی سیاسیی وڵاتەكە)).
لە دوماهیی ئەم وتووێژەدا پرسیاری كۆتاییمان ئەوە بوو ئایا چۆن داهاتووی عێراق دەبینێت و ئایا ئەگەر نەتوانرا حكومەت پێكبهێنرێت ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ كێشەكان چارەسەر دەكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا كارپینتەر بەم راشكاویە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی: ((هەڵبژاردنی نوێ بەهیچ شێوەیەك كێشەكانی عێراق چارەسەرناكات، تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێت كە ئەنجامەكانی لەگەڵ ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پێشوو بەشێوەیەكی بنەڕەتی جیاوازبێت. بەڵام گەورەترین كێشەی عێراق ئەوەیە كە كۆمەڵگەی عێراقی بەشێوەیەكی سەخت و ئاڵۆز جودا و جیاوازە، لەرووەكانی سیاسی و ئیتنی و ئایینی، پرۆسەكانی هەڵبژاردنیش رەنگدانەوەیەكە بۆ واقیع و راستییەكانی ئەو جیاوازاییە كە لەنێوانی پێكهاتەكانی عێراق-دا بوونی هەیە. زۆر گەشبین نیم لەوەی كە پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق لە دەرەوەی چوارچێوەی كوردستانی عێراق بتوانن جیاوازاییەكانیان چارەسەربكەن. چارەسەركردنی ئەم جۆرە ململانێیانە ماوەیەكی زۆر درێژ دەخایەنێت.هەربۆیە زۆر رەشبینم بە داهاتووی عێراق. پێموایە كە ئەگەر هەیە بۆ دابەشبوونی زیاتر لە وڵاتەكە. هاوكات ترسم هەیە لە دەستێوەردانەكانی ئێران لە كاروبارەكانی عێراق. كوردستانی عێراق بۆ حاڵی حازر «دوورگەیەكی ئارام و سەقامگیرە» لەچوارچێوەی عێراق، بەڵام لەهەمان كاتیشدا ئەگەرێك هەیە كە بكەوێتە ژێر فشار بەهۆی ئێران كە پێشوەختە و لەچەند جارێك زیاتر سنوورەكانی بەزاندووە. هەروەها لەلایەنی توركیا-شەوە كە لەماوەی ساڵانی رابردوودا سنووری هەرێمەكەی بەزاندووە. تەنانەت لەلایەن سوریا-شەوە. لەو بڕوایەدام كە كوردستانی عێراق بە بارودۆخێكی زۆر سەختدا تێدەپەڕێت بەهۆی كەوتنی هەرێمەكە لەنێو ژمارەیەك لە وڵاتان و لایەن و پارتی سیاسیی نەیار كە هەموویان دژایەتیی دەكەن. ئەمەش لەخۆیدا تەحەددایەكی زۆر گەورەیە لەپێش كوردەكان بۆئەوەی لەو جۆرە ژینگە هەرێمییەدا بتوانن ئەو دوورگە سەقامگیرە بپارێزن. سەبارەت بە پارچەكانی دیكە عێراق، نالەباری و گێلەشێواوی گەیشتۆتە ئەوپەڕی ئاستەكان. بەڕای من تاراددەیەك وەكو باكووری «ئێرلەندا»ی لێدێت لەنێوانی كۆتایی ساڵانی 1960ـەكان- تاكو سەرەتاكانی ساڵانی 1990ـەكان. هەروەها لەوانەشە بارەكە لەوە خراپتری لێبێت، هاوشێوە لەگەڵ ئەو بارودۆخانەی كە لە «لوبنان»دا هەبوو لەنێوانی ساڵانی 1970كان و – 1980كان. هەربۆیە، بەهیچ شێوەیەك گەشبین نیم لەوەی كە عێراق وەكو وڵاتێكی یەكگرتوو و دیموكرات و سەقامگیر بتوانێت یەكگرتوویی بپارێزێت)).