لەتێكڕای وڵاتانی دیموكراتی و بەتایبەتیش لەو وڵاتانەی كەهێشتا دیموكراتی نەگەیشتۆتە ئاستی كامڵبوون، هەموو كات هەست دەكرێت لەنێوان حزبە سیاسییەكان و هاووڵاتیان جۆرێك لە بۆشایی یان جاری واش هەیە بێمتمانەیی هەستی پێدەكرێت، هۆكاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەو وڵاتانەی لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدان، ئەركی حزب گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بەڵام نە حزبەكان راشكاوانە تەسلیمی ئەو گۆڕانكاریانە دەبن، نە هاووڵاتیانیش قۆناغی ئێستا لەقۆناغی پێشتر جیادەكەنەوە، پێشتر بۆ ئەو وڵاتانەی هاوشێوەی ئێمەی كورد، حزبە سیاسییەكان ئەركیان خەباتی رزگاریی نیشتمانی بووە، هەموو كات مامەڵە لەگەڵ حزب بەوجۆرە بووە كە حزب هەڵگری دروشمێكە و دەبێت هەوڵی هەمووان بۆ جێبەجێكردنی ئەو دروشمە بێت كە حزب لە پێناویدا خەبات دەكات، لەدوای قۆناغی رزگاری نیشتمانیش كە حزبە سیاسییەكان رزگاری و ئازادی كۆمەڵگە بەدەسكەوتی خۆیان دەزانن، دیسان ئامانجیان ئەوەیە بە بەرزكردنەوەی دروشمی دیموكراتی و هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادی دیموكراتی خەڵك وەك قۆناغی رزگاری نیشتمانی گوێرایەڵی دروشم و فەرمانەكانی حزب بێت و بێ موناقەشە جێبەجێیان بكات، بەڵام ئەم وەرچەرخانەی كە كۆمەڵگە لەدوای قۆناغی رزگاری نیشتمانی و دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی بەخۆیەوە دەبینێت، ئەرك و وەزیفەیەكی دیكە بۆ حزب لەناو كۆمەڵگە و پرۆسە دیموكراتییەكە دیاری دەكات، كە تاراددەیەكی زۆر حزبەكان بەئاسانی تەسلیمی ئەو واقیعە نابن و هاووڵاتیانیش لە تێڕوانیان بۆ باكگراوندی حزبەكان لەقۆناغی رزگاری نیشتمانی و بینینیان لەم ئەركە تازەیەدا، هەست دەكەن جۆرە هاودژییەك دروست دەبێ، دروستبوونی ئەم هاودژیەی نێوان دوو قۆناغی جیاوازیش وەك دیاردەی داكشانی متمانە بە حزبە سیاسییەكان دەردەكەوێت، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر مایكل كۆپیج ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نۆرس داما، لە توێژینەوەیەكی بەناونیشانی (پارتە سیاسییەكانی ئەمریكای لاتینی: سیاسەتی داروینیزم لە دەیەی رابردوودا) بەمجۆرە پێناسەی ئەم دیاردەی داكشانە دەكات و نووسیویەتی: ((ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین، ئایا متمانەی حزبە سیاسییەكان لە داكشاندایە؟ ئەمە وەك ئەوەیە بپرسین ئایا گوێگرانی مۆسیقای كلاسیكی لە داشكاندایە؟ ئەمە لەكاتێكدا پارتە سیاسییەكانی ئەوروپای رۆژئاوا لەرووی سەقامگیری و شەرعیەتەوە لەمۆسیقای كلاسیكی دەچێت، بەڵام دیسان وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئاسان نییە لەبەر مۆدیل و ئەركی حزبە سیاسییەكان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، هەر بۆیە كاتێك بمانەوێت هۆكاری داكشانی رۆڵی حزبە سیاسییەكان دەستنیشان بكات، پێموایە حزبە سیاسییە هاوچەرخەكان بەستایلی كۆن حكومڕانی دەكەن، هەر بۆیە كاتێك بمانەوێت باسی پارتە سیاسییەكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بكەین، ناتوانین لەگەڵ شاكارە موسیقییەكانی بیتهۆڤن و مۆزارت بەراوردیان بكەین، بەڵكو دەبێت لەبەر چەند هۆكارێك لەگەڵ موسیقای پۆپ ( Pop music) بەراوردیان بكەین)). ئەم بەراوردەی مایكل كۆپیج دوو راستی گرنگمان پیشان دەدا:
1- پارتە سیاسییەكانی ئەوروپای رۆژئاوا هاوشێوەی مۆسیقای كلاسیكی سەقامگیرن، لەمەشدا مەبەستی ئەوەیە رێژەی گوێگرانی شاكارەكانی بتهۆفن و مۆزارت رێژەیەكی تا ئاستێك سەقامگیرە و گۆڕانی كەمی بەسەردا دێت، پارتە سیاسییەكانیش لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكانی رۆژئاوا تاراددەیەك رێژەی دەنگیان سەقامگیرە و گۆڕانی كەمی بەسەردا دێت، ئەمەش بەو مانایەیە سیستمی پارتایەتی لەو وڵاتانە بەدامەزراوەیی كراوە و لە كۆمەڵگە رەگی داكوتاوە.
2- بەڵام سەبارەت بە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، شێوازی سیستمی پارتایەتی زیاتر لەگەڵ باندە مۆسیقیەكانی پۆپ بەراورد دەكرێت، لەبەر ئەوەی ماوەیەك جەماوەرێكی زۆریان دەبێت و دوای ماوەیەكی كەم ئەو جەماوەریبوونە دێتە خوارەوە، بۆ ئەوەی ئەم ئاراستەیە بەرەو سەقامگیری بڕوات پێویستە سیستمی پارتایەتی بەدامەزراوەیی بكرێت.

بەدامەزراوەیی كردنی سیستمی پارتایەتی
پارتە سیاسییەكان لە ئۆپۆزسیۆندا بن یان لە حكومەتدا، ئەركیان پێشخستن و پشتگیری بەهاكانی دیموكراتی و مافەكانی مرۆڤ و پاراستنی ئەو بەهایانەیە لەناو خودی حزبەكانی خۆیاندا، كەواتە كاتێك باسی بەدامەزراوەیی كردنی سیستمی پارتایەتی دەكەین، باس لە بوونی فرەیی سیاسیی دەكەین، بەڵام كاری پارتە سیاسییەكان و دامەزراندنی پارتی نوێ بەشێوەی دامەزراوەیی دەبێت، لەوڵاتانی رۆژئاوا لەبەر ئەوەی كەمتر رووبەڕووی ئەو تەحددیانە دەبنەوە كە لەكۆمەڵگەی تازە پێگەیشتوو رووبەڕووی دەبنەوە، بۆیە رۆڵی ئۆپۆزسیۆن رۆڵێكی هێجگار كاریگەر دەبێت و دەتوانێت لە رووبەڕووبوونەوەی ئەو تەحددیانە لە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو بوونیان هەیە، رۆڵێكی كاریگەر بگێڕێت. لەوانە:
1- لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو پابەندبوون بە یاساكان و جێبەجێكردنی یاساوە تاراددەیەك لاوازە، ئەمەش هۆكاری ئەوەیە پیادەكردنی سەروەریی یاسا زەمینە رەخساندنی دەوێت، ئۆپۆزسیۆن دەتوانێت لەم زەمینە رەخساندنە رۆلێكی ئیجابیانە بگێڕێت.
2- لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، لێپرسینەوە لەبەرپرسەكان نەبۆتە مۆدیلێك لە حكومڕانیدا، بە تایبەتی هەندێك جار لێپرسینەوە لە بەرپرسان لەوانەیە بۆ روونكردنەوە یان پرسیاركردن بێت، نەك لێپرسینەوە بەمانای سزادان، لەم بوارەشدا ئۆپۆزسیۆن ئەگەر پابەند بێت بە پاراستن و چەسپاندنی بەهاكانی دیموكراتی لەكۆمەڵگە، ئەم دیاردەیەش دەكاتە مۆدیلێك لە حكومڕانی وڵاتدا.
3- لەو وڵاتانەی تازە پێگەیشتووە، پرۆسەی جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵاتی ( یاسادانان و راپەڕاندن و دادوەری) پێویستی بە كاتێك و هەروەها پێویستی بەراهاتن هەیە، مەبەست لەمە ئەوە نییە كاتێك پەرلەمان و حكومەت وەك دوو دامەزراوەی سەربەخۆ دامەزران، ئیدی ئەمە مانای ئەوەیە ئەو دەسەڵاتە لێكجیاكراونەتەوە، نەخێر بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی كارا ئەم دوو دەسەڵاتە لێكجیادەكاتەوە.
4- لە پرۆسەی بەدامەزراوەییكردنی سیستمی پارتە سیاسییەكاندا تەنگژەی نوێنەرایەتی سەر هەڵنادات، واتە كاتێك سیستمی پارتایەتی كەوتە سەر سكەی خۆی، پارتە سیاسییەكان وەك دامەزراوەیەكی شەرعی ناو سیستمی حكومڕانی سەیر دەكرێت، ئۆپۆزسیۆن با لە هەڵبژاردنیشدا دەنگی پێویستی نەهێنابێت، بەڵام لەناو پەرلەماندا رۆلێكی كاریگەری دەبێت، ئەمەش بەو مانایە دێت كە ئۆپۆزسیۆن دەبێتە دەنگی كەمینە لەناو پرۆسەكە و چاودێر بەسەر كارەكانی حكومەتەوە.

سەبارەت بە بایەخ و گرنگی رۆڵی ئۆپۆزسیۆن لە پرۆسەی دیموكراتی و ئەركی لەناو پرۆسەكەدا، بۆ ئەم راپۆرتە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ستیفن جۆنز ئوستادی دیراساتی روسیا و كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت لە زانكۆی ماوەنت هۆڵۆكا (Mount Holyoke) كرد سەبارەت بەوەی ئایا گرنگی ئۆپۆزسیۆن چییە لە كۆمەڵگەی دیموكراسیدا؟ لەوەڵامدا پرۆفیسۆر جۆنز بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوەو وتی: ((ئێمە دەزانین پرۆسەی بنیادنانی دیموكراسی یاخود پارتە سیاسییەكان مێژووییەكی دوورودرێژی هەیە لەوڵاتانی رۆژئاوادا، لەبەر ئەوە رەنگە ئەمە پرۆسەیەكی ئاسان بێت لەو كۆمەڵگەیانەدا، بەڵام ئەم پرۆسەیە-پرۆسەی بنیادنانی پارتە سیاسییەكان كە لەئاستی بەرپرسیارێتیدابن و گرێدراوی خەڵك و جەماوەر بن- لە وڵاتانی دیكەدا پرۆسەیەكی سەختە و پێویستی بەوە هەیە لە ماوەیەكی دوورودرێژدا ئەزموون بكرێت و پیادە بكرێت. هەروەها ئەم پرۆسەیە لەهەندێ كۆمەڵگەدا سەختترە، وەك كۆمەڵگەی عێراقی كە دەبێت لە پاڵ كۆششەكان لەم بوارەدا بایەخ بە رووبەڕووبوونەوەی هەژاری، نەبوونی كۆمەڵگەی مەدەنی و دۆخی دوای شەڕ بدرێت. هەروەها دڵسۆزییەكانی دیكە كە بەربەستن لەبەردەم پارتە سیاسییەكاندا وەك دڵسۆزی بۆ خێزان، بۆ خێڵ و بۆ ناوچە، لەبەر ئەوە دەبێت ئەم دڵسۆزی و وەلائە بگۆڕین بۆ پارتە سیاسییەكان، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبێت پارتە سیاسییەكانیش لە بەرامبەردا بتوانن كارێك بۆ ئەو خەڵكانە ئەنجام بدەن، ئەگەرنا چ پێویست دەكات دڵسۆزی و وەلائی خۆیان بدەن بە پارتە سیاسییەكان.
هەروەها گرنگە ئاماژە بەوە بكەین خەڵكی پێویستیان بە بەدیل هەیە، پێویستیان بە گۆڕینی حكومەت هەیە، لێرەدا مەبەستم لە حكومەتی نوێنەرایەتیە، لەبەر ئەوەی لەم رۆژگارەدا ناتوانرێت دیموكراسی راستەوخۆ پیادە بكرێت، چونكە خەڵكی پێویستیان بە پارتە سیاسییەكان هەیە بۆ ئەوەی حكومەتی نوێ هەڵبژێرن، كەواتە ئەگەر بانگەشەی دیموكراتی بوون بكەیت، دەبێت ئەو پارتە سیاسییانە لە ئارادابن كە دەتوانن ببنە بەدیلی پارتی حكومڕان، كەواتە بوونی پارتە سیاسییەكان بۆ حكومڕانێتی گرنگە، هەروەها بۆ خودی حكومەتیش گرنگە، لەبەر ئەوەی لە غیابی ئۆپۆزسیۆندا حكومەت بە ئارەزو و میزاجی خۆی رەفتار دەكات، كەواتە پێویستی بە پارتێكی موعارەزە هەیە بۆ ئەوەی سنوورێكی بۆ دابنێت.. با ئێمە لەم رووەوە هەر تەنیا باس لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان نەكەین، بەڵكو با لەئەزموونی وڵاتێكی گەشەكردووی وەك یابان بڕوانین، لەم وڵاتەدا سیستمی فرەحزبی هەیە، بەڵام لەرووی واقیعیەوە موعارەزە دەرفەتێكی كەمی لەبەردەمدایە بۆ ئەوەی دەسەڵات بگرێتەدەست. كەواتە تەنانەت لەو كۆمەڵگەیانەشدا كە پارتێكی دیاریكراو باڵادەستە، دەبێت دەرفەت بە خۆڕێكخستنی پارتەكانی دیكەش بڕەخسێنرێت، لەبەر ئەوەی لە كۆتاییدا هەر خەڵكی ناڕازی دەبن و لەم كاتەشدا دەبێت موعارەزە لە ئارادابێت، واتە دەبێت پارتەكانی دەرەوەی دەسەڵات دەرفەتی گرتنەدەستی دەسەڵاتیان هەبێت)).

ئەركی پارتە سیاسییەكان بەگشتی و
پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن بەتایبەتی
تیب ئۆنویل سەرۆكی پێشووی كۆنگرێسی ئەمریكا، زۆر جوان پێوەندی نێوان حزبی سیاسیی و دیموكراتی دیاریكردووە و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە بەبێ حزبی سیاسیی دیموكراتی بوونی نابێت، بەڵام بەبێ بوونی دیموكراتیش حزبی سیاسیی بوونی هەیە، كەواتە حزبی سیاسیی وەك زەرورەتێك لە هەموو كۆمەڵگەیەك بوونی هەیە، بەڵام مەرج نییە ئەو حزبانەی لەهەر كۆمەڵگەیەك هەبن دابەش بن بۆ حزبی حكومڕان و حزبی ئۆپۆزسیۆن، ئەمە دەروازەیەكمان بۆ دەكاتەوە كە هەر لەچوارچێوەی حزبی سیاسیدا بڵێین، دەشێت بەبێ دیموكراتی حزبی سیاسیی بوونی هەبێت، بەڵام بەبێ دیموكراتی حزبی ئۆپۆزسیۆن بوونی نییە، ئەمەش واتە یەكێك لەو دیاردانەی كە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی لەوی دیكە جیادەكاتەوە، بوونی دیاردەی ئۆپۆزسیۆنە كە سیستمە دیموكراتیەكە بواری پێدەدات، چاودێری بەسەر كارەكانی حكومەتەوە بكات، دەربارەی ئەم پرسە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دانیاڵا ریسكنس ئوستادی پەرەپێدانی ئابووری لە زانكۆی نەتەوەیەكگرتووەكان لەهلسنكی و تایبەتمەند لەسەر پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و ستراتیژی پۆپۆلیستەكان كرد، سەبارەت بەبایەخی ئۆپۆزسیۆن بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن و وتی: ((پرۆسەی بنیادنانی دیموكراسی پرۆسەیەكی سەخت و دژوارە، هەروەها دیاریكردن و دەستنیشانكردنی رۆڵی ئۆپۆزسیۆن لەم قۆناغەدا ئەركێكی سەختتر و زەحمەتترە، پێموایە ئەمە زیاتر دەوەستێتەسەر ئەو قۆناغەی كە پرۆسەی بنیادنانەكەی تێدا ئەنجامدەدرێت، بۆیە پێویستە یەكگرتووییەك هەبێت لەنێوان پارتی فەرمانڕەوا و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا، بەتایبەتی لەسەر ئامانجەكانی پرۆسەی گەشەپێدان، وەك ئامانجە ئابوورییەكان، دانانی بناغەیەكی پتەو بۆ دیموكراسی و بەشداری سیاسی. هەروەها پێویستە پارتی ئۆپۆزسیۆن بە بەرچاوڕوونیەوە رەفتار بكات، پێویستە ئەوە بخاتە روو چۆن دەبێت دامەزراوەكان بنیاد بنرێن و چۆن چاودێری دەسەڵاتەكان بكرێت و چۆن هاوسەنگی لە نێوانیاندا پێكبهێنرێت، ئایا چ سیستمێكی حكومڕانی گونجاوتر و شیاوترە پیادە بكرێت، سیستمی سەرۆكایەتی یاخود سیستمی پەرلەمانی، لەبەر ئەوەی ئێمە دەزانین هەمیشە ئەگەری ئەوە هەیە ئۆپۆزسیۆن ببێتە دەسەڵات و جڵەوی فەرمانڕەوایی بگرێتەدەست. كەواتە دەتوانین بڵێین رۆڵی ئۆپۆزسیۆن دوو لایەنی هەیە، لە لایەك هەڵدەستێت بە رەخنەگرتن لە پارتی فەرمانڕەوا و لەلایەكی دیكەوە هاوكاری پارتی دەسەڵاتدار دەكات لە هێنانەدی ئامانجە گشتییەكان و لە پرۆسەی پتەوكردنی دامەزراوەكانی حكومڕانی. ئەمەیە پێمان دەڵێت بێ بوونی پارتی بەرهەڵستكار ناتوانین بڵێین دیموكراسیەتێكی پتەو لە ئارادایە، بەڵام نابێت ئۆپۆزسیۆنیش هەر تەنیا لەپێناوی ئۆپۆزسیۆنبووندا لە ئارادابێت، مەبەستم ئەوەیە نابێت تەنیا مەبەستەكە بەرهەڵستیكردنی پارتی حكومڕان بێت، بەڵكو پێویستە ئۆپۆزسیۆن بەدیل یاخود پێشنیاز و پڕۆژەی بەدیل بخاتە بەردەم دەنگدەران كە ئەو پێشنیازانەش جێی میسداقیەت بن. كەواتە بوونی ئۆپۆزسیۆن گرنگە بۆ ئەوەی هەمیشە پارتی دەسەڵاتدار هەست بكات چاودێری دەكرێت و هەر هەڵەیەك بكات لەلایەن پارتی موعارەزەوە سوودی لێوەردەگیرێت بۆ پتەوكردنی پێگەی خۆی و ئەمەش سەردەكێشێت بۆ ئەوەی پارتی دەسەڵاتدار پتر بەدەم داواكارییەكانی بچێت و زیاتر لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بێت. بەڵام ئەگەر رەخنەی ئۆپۆزسیۆن هەر لەپێناوی رەخنەگرتندا بێت و بەس، ئەوا خزمەتێكی ئەوتۆ پێشكەش ناكات، بەڵام ئەگەر بەدیل پێشكەش بكات و رەخنەكانی لەسەر بنەمای لێكۆڵینەوە و دیراسەت بێت بە چەشنێك پارتی حكومڕانیش هەڵبستێت بە دووبارە ئاڕاستەكردنەوەی سیاسەتەكانی بەپێی ئەو رەخنانە، ئەوا بە دڵنیاییەوە پارتی موعارەزە رۆڵێكی ئیجابی دەبێت و كاریگەری دەبێت لەسەر باشتركردنی پرۆسەی حكومڕانی، بەڵام هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، نابێت موعارەزەبوون لەپێناوی موعارەزەبووندا بێت، نابێت تەنیا لەپێناوی رەخنەگرتن و بەرهەڵستیكردندا بێت)).

ئەوەی خاتوو دانیاڵا وەك تایبەتمەندێك لەسەر ئەركی ئۆپۆزسیۆن ئاماژەی پێكرد، تاراددەیەكی زۆر ئەزموونی ئەو وڵاتانەیە كە لە دەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتیدا بوون و ئەو ئیشكالیەتانە هەبوون كە دیاردەی ئۆپۆزسیۆن تەنیا بۆ ئەوە بووە كە بڵێن ئۆپۆزسیۆن نەیانتوانیوە خزمەتی پرۆسە دیموكراتیەكە بكات، سەبارەت بە راهاتن و گۆڕینی شێوازی خەباتی پارتە سیاسییەكان لە پرۆسە دیموكراتیەكە ئەو پرسیارەمان رووبەڕووی پرۆفیسۆر جۆن ئەشیام ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نۆرس تەكساس كردەوە و لێمان پرسی ئایا لەقۆناغی دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدا دەبێت پارتە سیاسییەكان چۆن خۆیان ئامادە بكەن بۆ پرۆسەی بنیادنانی دیموكراسی؟ پرۆفیسۆر ئەشیام بەمجۆرە وەڵامی داینەوە و وتی: ((تەحەدداكە ئەوەیە ئەو پارتە موعارەزانەی بە كولتوورێكی شۆڕشگێڕی كار دەكەن یاخو خۆیان بزووتنەوەیەكی شۆڕشگێڕین، دەبێت بگۆڕدرێن بۆ پارتی سیاسی، ئەم پرۆسەیەش بێ یارمەتیدان ناگاتە ئەنجام، كە لەم رووەوە پێویستە مەشق بە سەركردەكان بكرێت بۆ ئەوەی بەرپرسیارانە رەفتار بكەن لە ئاستی بەشداریكردنیان لە پرۆسەكەدا، بەڵام گرنگ ئەوەیە بەچەشنێك بەكار بهێنرێت كە موعارەزە بە چەشنێك كاربكات ببێتەهۆی پەرەپێدانی دیموكراسی. هەر بۆیە زۆرجار باس لەو جۆرە ئۆپۆزسیۆنە دەكرێت كە هەندێك پێی دەڵێن ئۆپۆزسیۆنی سلبی، پێموایە ئەم جۆرە ئۆپۆزسیۆنە پەیوەستە بە گرتنەبەر و بەكارهێنانی ئامراز و شێوازە نادیموكراتییەكانەوە بۆ رووخاندنی رژێمێكی دیموكراتی. دەڵێم بۆ ئەوەی ئەم پارتانە بەشدارییەكی بنیادنەرانە بكەن، دەبێت دوو شت رووبدات: یەكەمیان ئاڵوگۆڕ و ئەنجامدانی گۆڕانكاریە لەسەركردەكانی پارتی ئۆپۆزسیۆن دا، دووەم دەبێت سیستمەكەش پتر كراوەبێت بەرووی پارتە موعارەزەكاندا و زیاتر دەرفەتیان بۆ بڕەخسێنێت)).
لەتێڕوانینی هەردوو پرۆفیسۆر ئەوە دەخەنە روو كە رۆڵی ئۆپۆزسیۆن گەوهەری و سەرەكییە، هەر بۆیە لەم چوارچێوەیەدا و بۆ زیاتر بەدواداچووونی رۆڵ و بایەخی ئۆپۆزسیۆن لە پرۆفیسۆر رۆسی كارۆڵ ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی رایسمان پرسی، ئایا چۆن لەناو كۆمەڵگەی دیموكراتیدا زەمینەی دەركەوتنی ئۆپۆزسیۆنێكی ئیجابی دەڕەخسێنرێت؟ لەوەڵامدا بەمجۆرە پرۆفیسۆر كارۆل رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: ((دەكرێت گرنگی موعارەزە لە چەند روویەكەوە باس بكەین، لەرووی ئەوەی هەڵدەستێت بە رەخنەگرتن لە حكومەت، هەروەها هەڵدەستێت بە خستنەڕووی بەدیل بۆ سیاسەت و بەرنامەكانی حكومەت و لەهەمان كاتدا دەبێتەهۆی ئەوەی چەند بیرۆكەیەكی دیكە لەبەرچاوبگیرێت لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاردا.. هەر بۆیە ئەگەر من باش لە پرسیارەكانی ئێوە تێگەیشتبم، ئەوا دەڵێم بوونی ئاست و مەودایەكی دیاریكراو لە بەردەم موعارەزەدا بۆ ئەوەی بتوانێت بەدیل بخاتەڕوو، یارمەتیدەر دەبێت لە خوڵقاندنی ئەو دۆخەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن. هەروەها دەبێت پارتە سیاسییەكان رۆڵیان هەبێت لە پرۆسەی بنیادنانی دامەزراوەكاندا و ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی گروپە كۆمەڵایەتییەكان پارتە سیاسییەكان بەكاربهێنن بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە سیاسییەكانیان. لە دیموكراسیدا بواری ململانێ دەڕەخسێنرێت، بەڵام لەهەمان كاتدا كار بۆ ئەوە دەكرێت سیستمەكە هەموولایەنەكان لەخۆبگرێت و زەمانەتی ئەوە بكرێت موعارەزەش كاریگەری و رۆڵی خۆی هەبێت، بواردان بۆ ئەوەی موعارەزە كاریگەری هەبێت لەسەر پرۆسەی بڕیاردان لەسەر هەندێ لە سیاسەت و بەرنامەكانی حكومەت. دەبێتەهۆی ئەوەی گیانی پێكەوەژیان و بەرژەوەندیە بنەڕەتییەكانی هێزە كۆمەڵایەتییەكان رووبەڕووی هەڕەشە نەبنەوە. هەروەها ناڵێم جۆری سیستمی حزبایەتیەكە كاریگەری نییە لەسەر ئەدای پارتە سیاسییەكان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە كاركردن بە سیستمی نوێنەرایەتیكردن لە چوارچێوەی خودی پارتە سیاسییەكاندا كاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی پارتە سیاسییەكان رۆڵێكی بەرهەمدارتر ببینن)).

بەڵام د.رۆبین تۆماس ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كینگستۆن لە لەندەن و تایبەتمەند لەسەر پارتە سیاسییەكان، كاتێك هەمان پرسیارمان ئاراستە كرد، ئەویش بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە و وتی: ((دیموكراسی پەیوەستە بە رەخساندنی دەرفەت بۆ ئەوەی هەموو بیروبۆچوونەكان گوزارشت لە خۆیان بكەن، هەروەها بوونی ئۆپۆزسیۆن بەو مانایە دێت تەنانەت دەنگی كەمینەش بیسترا و لەبەرچاودەگیرێت. ئێمە لە بەریتانیا باس لە موعارەزەی دڵسۆز دەكەین، مەبەست لێی ئەوەیە ئەگەرچی ئۆپۆزسیۆن هاوڕانەبێت لەگەڵ حكومەتدا، بەڵام هێشتا پشتگیری لە سیستمە سیاسییەكە دەكات و باوەڕی پێیەتی. لەبەر ئەوەی پێویستە بوار بە موعارەزە بدرێت بۆ ئەوەی رەخنە لە حكومەت بگرێت، لەبەر ئەوەی رەخنەگرتن یاخود بەرهەڵستیكردنی حكومەت جیاوازە لە بەرهەڵستیكردنی سیستمە دیموكراسیەكە، چونكە رەخنەگرتن لە حكومەت بە مانای رەتكردنەوەی سیستمە سیاسییەكە و بە مانای رەتكردنەوەی دەوڵەت نییە. كەواتە بەرای من ئۆپۆزسیۆن دوو ئەركی ئەساسی هەیە، یەكەمیان بریتییە لە تەحەدداكردنی حكومەت، مەبەستم ئەوەیە ئەگەرچی پارتی حكومڕان زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێناوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت كارەكانی لەژێر چاودێریدا بێت و ئاماژە بە هەڵەكانی بكرێت، واتە حكومەت ناچار بكرێت ئەوە روون بكاتەوە كە بۆچی بەشێوازێكی دیاریكراو كارەكانی ئەدا دەكات. خاڵێكی دیكە ئەوەیە لە دیموكراسیدا دەبێت لایەنی دۆڕاو ئەنجامەكە قبوڵ بكات، لێرەدا ئەركی دووەمی ئۆپۆزسیۆن دەردەكەوێت كە ئەویش كاركردنە بۆ ئەوەی لایەنی سەرنەكەوتوو دۆڕاویش رۆڵی هەبێت و دەنگی بیستراو بێت، بەڵام دەبێت ئەو راستیە بزانین لە سیستمی دیموكراسیدا ئازادی پارێزراو دەبێت، هەروەها رۆڵی ئۆپۆزسیۆن ئەوە دەبێت حكومەت ناچار بكات لە ئاست بەرپرسیارێتیەكانیدا بێت و كاتێكیش هەڵەیەكی كرد، بەسەریدا تێنەپەڕێت و كەموكوڕییەكانی بێ سەرنجدان تێنەپەڕن. لەلایەكی دیكەوە ئەمە پەیوەستە بەوەی ئەگەر تۆ لە هەڵبژاردنەكانیشدا شكست بهێنیت، ئەوا هێشتا دەتوانیت گوزارشت لە هەڵوێست و دەنگی خۆت بكەیت و دەرفەتی ئەوەشت بۆ دروست دەبێت كە دەنگت بیستراوبێت)).
هەموو ئەو بیروبۆچوونانەی كە لەم راپۆرتە خرانە روو ئەو بەڕێزانەشی تایبەت بۆ ئەم راپۆرتە هاتوونە ئاخاوتن و بەشداریانكردوین، ئەركی پارتەكانی فەرمانڕەوا و پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن لەچەند خاڵێكی جیاواز و هاوبەش پێكەوە كۆدەكەنەوە:
1- پارتە سیاسییەكان لە حكومەتدا بن یان لە ئۆپۆزسیۆن، پابەندن بەرێزگرتنی سیستمە سیاسییەكە و هەوڵدان بۆ چەسپاندنی دیموكراتی و رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ.
2- راستە لایەنی زۆرینە لە دیموكراتیدا حكومڕانی دەكات، بەڵام بوونی ئۆپۆزسیۆن مانای ئەوەیە كەمینەش دەنگی هەیە و رۆڵی لە پرۆسە سیاسییەكەدا فەرامۆش ناكرێت.
3- چاودێری ئۆپۆزسیۆن بۆ كارەكانی حكومەت، رۆڵی حكومەت كارا دەكات، بۆیە بەردەوام ئۆپۆزسیۆن چاودێری ئەوە دەكات لەدەسەڵاتی خۆی لانەدات و كارەكانی بە باشترین شێوە ئەنجامبدات.
4- لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا هیچ پارتێك تاسەر ئۆپۆزسیۆن نییە و هیچ پارتێكیش تاسەر حكومەتی بەدەستەوە نابێت، لەبەر ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە دەستاودەستكردنی ئاشتیانە جێگۆڕكێ بە پارتە سیاسییەكان دەكات، ئەوا ئەركی هەر دوولایەنی فەرمانڕەواو ئۆپۆزسیۆنە پابەند بن بە ئاكامەكانی هەڵبژاردن و رێز لەئیرادەی دەنگدەران بگرن، لەبەر ئەوەی پارتە سیاسییەكان دەنگ زۆر بێنن یان كەم، نوێنەرایەتی بەشێكی كۆمەڵگە دەكەن.

ئەو خاڵانەی بەكورتی ئاماژەمان پێكردن، بەشێكن لەو میكانیزمانەی كە سیستمی پارتایەتی لەوڵاتدا نێوانی پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن و فەرمانڕەوا رێكدەخات و بەردەوامی بە پرۆسە دیموكراتیەكە دەدات، بەڵام وەك پرۆفیسۆر رۆب سالمۆند لە زانكۆی میشیگان سەبارەت بە كاریگەری فرەلایەنی و بوونی ئۆپۆزسیۆن بەم راپۆرتەی راگەیاند باشیی فرەلایەنی ئەوەیە هەموو لایەك دەتوانێت رای خۆی دەربڕێت و لەمبارەوە وتی: ((دیموكراسیەكی كارا چەندین توخمی هەیە، لە نێویاندا متمانەی جەماوەری بە پرۆسە سیاسییەكە و بە درێژخایەنی پرۆسە سیاسیەكە. ئەو متمانەیەش لە شەو و رۆژێكدا دروست نەبووە، كەواتە نابێت پارتە سیاسییەكان پێشبینی ئەوە بكەن دیموكراسی لە كتوپڕێكدا وەك گوڵێك بپشكوێت. بنیادنانی دیموكراسی پرۆسەیەكی درێژخایەن و لەسەرخۆیە و دەبێت حكومەت و ئۆپۆزسیۆنیش لەكاتی بەڕێكردنی كاری رۆژانەیاندا ئەم راستیەیان لەبەرچاوبێت. هەروەها بوونی فرەحزبی بەلای كەمەوە دەبێتەهۆی دروستبوونی ململانێیەكی گشتی، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە هەمو پارتە سیاسییەكان (ئایا لە حكومەتدا بن یاخود لە موعارەزەدا) رۆڵێكی بەرهەمدارتر دەبینن لە داڕشتنی سیاسەتی باشدا كە سوودی بۆ خەڵك هەبێت)) .