گەڕانەوەی بارزانی نەمر لە سلێمانییەوە بۆ بارزان، لە زۆر رووەوە لە بزاوتی قوستەنتینی سەرۆكی گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیهان دەچێت لە رۆماوە بۆ بێزەنتیە، چۆن لەگەڵ بزاوتی قوستەنتین لە رۆماوە بۆ قوستەنتینیە هەموو شتێك دەستی بە وەرچەرخان كرد، بەهەمان شێوە لەگەڵ دەسپێكی بزاوتی بارزانی باوكیش لە سلێمانییەوە بۆ بارزان هەموو شتێك دەستی بەوەرچەرخانكرد.
قوستەنتین بە جووڵەی لە رۆماوە بۆ قوستەنتینیە، كەنیسە و دەوڵەتی لەیەكتری جیاكردەوە و حكومەتێكی مەدەنی دروستكرد كە بەیاسا كاروباری خەڵك بەرێوەبەرێت، بارزانییش بە جووڵەی لە سلێمانییەوە بۆ بارزان، ناوچەگەری بۆ تاهەتایە لە بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان داماڵی و بونیادی ناسنامەی كوردستانی نەك تەنیا بۆ كوردستانی عێراق بەڵكو بۆ هەموو كوردستان دروستكرد.یەكەم كاری بارزانی دوای گەڕانەوەی لە سلێمانی دروستكردنی لیژنەی ئازادی بوو كە سەركردایەتی شۆرشی دووەمی بارزانی دەكرد، كەواتە پێش ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر دەستی بارزانی نەمر دروست بێت، بارزانی سەرۆكی لیژنەی ئازادی بووە كە نوێنەرایەتی هەموو خەڵكی كوردستانی كردووە بۆ مقاوەمەت و رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی پادشایەتی، بەڵام پاش ئەوەی كۆماری كوردستان پێكهات، بارزانی و ئەندامانی لیژنەی ئازادی بوونە بەشێك لەو كۆمارە و بەرگرییان لە ئازادی كۆماری كوردستان كرد، ئەمە پێمان دەڵێت چەمكی ئازادی لای بارزانی نەمر بۆ هەموو كوردستانییەك و بۆ هەموو مرۆڤایەتی بووە، بارزانی لە نامەكەیدا كە لە ساڵی 1943 بۆ عەبدولرەحمان عەزام پاشای سەرۆكی پێشووی كۆمكاری عەرەبی ناردووە، ئازادی بۆ هەموو گەلان دەخوازێت، چۆن ئازادی بۆ نەتەوەی كورد داوا دەكات ئاواش ئازادی بۆ گەلی عەرەب بە مافی خۆیان دەزانێت، بەڵام ئازادی بەبێ دیموكراتی، لە ریشەوە هەڵكێشانی دیموكراتییە، هەر بۆیە بارزانی و هاوەڵانی لە لیژنەی ئازادی بیریان لەوەكردەوە بۆ ئەوەی ئامانجەكانی ئازادی بێتەدی و هەموو چین و توێژەكانی گەلی كوردستان بەشداری تێدا بكەن، دەبێت پارتێكی دیموكراتی دابمەزرێت و، هەر لەسەرەتاوە قوتابخانەیەك بێت بۆ فێربوونی دیموكراتی، بارزانی نەمر بۆ بونیادی ئەم هەنگاوە، دیموكراتی پێكەوە گونجان( الدیمقراگیە التوافقیە) و پێكەوە كاركردنی هەڵبژارد، ئەمەش واتە سەركردایەتی ئەم پارتە دیموكراتییەی دروست دەكرێت، پێویستە نوێنەرانی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی كوردستان لە خۆی بگرێت، ئەگەر لێرەدا بگەڕێینەوە بۆ مێژوو دەبینین سەركردایەتی پارتی لە ساڵی 1946 نوێنەرایەتی هەموو كوردستانی گەورەی كردووە، كەواتە ئازادی و دیموكراتی ئامانجی ئەو وەرچەرخانەیە كە دوای گەڕانەوەی بارزانی لە سلێمانیەوە بۆ بارزان دەستی پێكرد، بەڵام چۆن گەلی كوردستان ئامانجی ئاشتی و ئازادی بەدەست دەهێنێت، بێگومان بەرێگەی ئاشتی، كەواتە ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی كە ئامانجی سەرتاسەری هاووڵاتیانی كوردستانە، وەرچەرخانێكە دوو سەردەم لەیەكتری جیادەكاتەوە، سەردەمێك كە بزاڤە نەتەوەییەكانی كوردستان سنووری ناوچەگەری تێنەدەپەڕاند، سەردەمێكی دیكە كە لەناو ناسنامەی كوردستانی و بۆ ئامانجی ئاشتی و ئازادی ودیموكراتی خۆی بەرجەستە دەكاتەوە، هەر بۆیە لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت بڵێین، دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەو وەرچەرخانەیە كە قۆناخی رزگاری نیشتمانی كوردستانی وەرچەرخان بۆ قۆناخێكی پێشكەوتووتر و بەرگی ناوچەگەری داماڵی و ناسنامەی كوردستانی و شۆرشی سەرتاسەری بە بەری هەموو كوردستاندا كرد، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم وەرچەرخانە گەورەیە چۆن روویدا؟ بێگومان بە پیادەكردنی دروشمی ( ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی) راستە نەتەوەی كورد لە پێناوی ئازادی و رزگاربوون لە داگیركاران دەستی داوەتە مقاوەمەت و بەرخودان، بەڵام بەرخودان و مقاوەمەتی شۆرشی كوردستان بە رێبەرایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ بونیادی دیموكراتی و ئاشتی بووە، ئەم دروشمە تەنیا دروشمێك نەبووە بۆ رازاندنەوەی گوتاری سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەڵكو دروشمێك بووە بەكردەیی لە ناوچە ئازادكراوەكانی شۆرش و لەناو سەركردایەتی و رێكخستنەكانی پارتیدا رەنگدانەوەی هەبووە، ئەوانەی لە شۆرشی مەزنی ئەیلوول ( 1961-1975)بەشدارییان كردووە، تەنیا ئەندامان و هەوادارانی پارتی دیموكراتی كوردستان نەبوون، بەڵكو چەندین لایەنی سیاسیی دیكەش وەك حزبی شیوعی عێراق و كۆمەڵەی (ژیانەوەی كورد)، خەڵكانێكی زۆری بێ لایەن كە ئەندامی پارتی دیموكراتی كوردستان نەبوون، پێشمەرگە و فەرماندەی ئەو شۆرشە بوون، بەرێزانی سەركردایەتی حزبی شیوعی عێراق كە ئێستاش هەندێكیان لەژیاندا ماون ( خوا تەمەن درێژیان بكات) لە زۆر بۆنەدا ئەو راستیە دووبارە دەكەنەوە كە ئەوان وەك حزبی شیوعی پێشمەرگەی شۆرشی ئەیلوول بوون بە رێبەرایەتی بارزانی نەمر، بەڵام ئەندامی حزبی شیوعی بوون و كاریان بۆ حزبی خۆیان كردووە و دوور و نزیك پێوەندیان بە سیاسەتی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە نەبووە، ئەمە مانای ئەوەیە بارزانی نەمر پارتی دیموكراتی كوردستانی لەسەر بنەمای فرەیی ( لەبەر ئەوەی لە بنەڕەتدا دروست بوونی پارتی یەكگرتنی نێوان حزبە سیاسیەكانی ئەو سەردەمە و كەسایەتییە نیشتمانپەروەرەكان بووە) دامەزاندووە و ئامانجیش لە دامەزراندنی پارتی بۆ ئەوە نەبووە هەموو بیربۆچوونەكان لە ناو ئایدۆلۆژیەتێكدا بتوێنرێتەوە و ئەو ئایدۆلۆژیەتەش ئایدلۆژیەتی پارتی دیموكراتی كوردستان بێت، نەخێر پارتی پێچەوانەی هەموو حزبەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەراست تاكە حزب و تا ئێستاش تەنیا حزبە، كە بۆچوون و سیاسەت و بەرنامەكانی خۆی لەبەر رۆشنایی و فرەیی و هەمەرەنگی كوردستان دادەڕێژێت، ئەمەش واتە بڕوابوونی بارزانی نەمر بە فرەیی سیاسیی و لێبوردەیی نەتەوەیی و ئایینی، بناخەی كۆمەڵگەیەكی كراوەی لە كۆمەڵگەی كوردستاندا داڕشت، بێگومان دانانی بناخەش بۆ بونیادی كۆمەڵگەیەكی كراوە كە تیایدا هەموو دەنگ و رەنگە جیاوازەكان بەجیاوازی نەتەوەو ئایینەوە بتوانن خۆیانی تێدا بیننەوە دەبێت دوو هەنگاوی دیكەی بۆ هەڵبگیرێت، ئەو هەنگاوانەش بریتین لە:
1- بونیادی دامەزراوەی دادوەری و پیادەكردنی سەروەریی یاسا
بارزانی نەمر یەكەمین سەركردەی بزاڤی رزگاریخوازی جیهانە، كە لە ناو شۆرشی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستاندا هەنگاوی بۆ بونیادی دامەزراوەی دادوەری سەربەخۆ هەڵگرتووە، ئەم دامەزراوەیە لەگەڵ ئەوەی ناوی دادگای باڵای شۆرشی كوردستان بووە، كارەكانی دووربوون لەسیاسەت و بەپێی یاسا ژیانی خەڵكەكەی رێكخستووە و، لە پێناوی ئەوەشی یاسا بەبێلایەنانە جێبەجێ بكرێت، بارزانی نەمر بۆ سەرۆكایەتی ئەم دادگایە پارێزەرێكی كریستیانی هەڵبژاردبوو، بۆ ئەوەی بەهێزی یاسا كارەكان بەڕێوە بەرێت نەك بەهێزی شۆڕش یان سیاسەت، هەموومان بەیەكسانی لەژێر سەروەریی یاسادا سەیر بكات.
2- دامەزراندنی رێكخراوە مەدەنییەكان، وەك یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، یەكێتی قوتابیان و لاوانی كوردستان، یەكێتی مامۆستایان، یەكێتی نووسەران، یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی كوردستان، یەكێتی هونەرمەندان.تاد) هەموو ئەمانە لە پێناوی ئەوە بوون شۆرش بناخەی كۆمەڵگەیەكی كراوەی ئەوتۆ دابڕێژێت كە ئاشتی و ئازادی تێدا بەرقەرار بێت.
ئاماژەكردن بەو دووخاڵە گرنگەی سەرەوە كە هەمووی یەكێكە لەو هەنگاوانەی كە پێشتر هەنگاوی بۆ هەڵنەگیراوە و دوای ئەوەی پارتی دەستی پێكرد بوونە مۆركی رەسانەیەتی شۆرشی كوردستان .
پێكەوە گرێدانەوەی
ئاشتی و ئازادی
پارتی لەسەردەمێكدا دروست بوو، كە شەڕی دووەمی جیهانی؛ تازە كۆتایی هاتبوو، سەردەمی ئەو كاتە سەردەمی دامەزراندنی حزبی ئایدیۆلۆژی بوو بە تایبەتیش ئایدیۆلۆژیەتی چەپ و ماركسی، لێرەدا ناتوانین بڵێن پارتی لەسەرەتای دامەزراندنییەوە كاریگەری ئایدۆلۆژیەتی چەپ و ماركسی لەسەر نەبووە، بەڵكو دەتوانین بڵێین پارتی سوودی لە ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و زۆربەی بۆچوون و بیرەكانی دیكەش وەرگرتووە، بەڵام جیاوازی پارتی ئەوەیە كە هەموو ئەو بیربۆچوونانەی بۆ خزمەتی كێشەی رەوای گەلی كوردستان وەرگرتووە و هەوڵیدا تایبەتمەندی و قۆناخی مێژوویی گەلەكەی خۆی لەبیر نەكات، ئێمە لەم روانگەیەوە زیاتر هەڵوەستە لەسەر بایەخ و گرێدانەوەی ( ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی ) دەكەینەوە، لەبەر ئەوەی بۆ ئێستا و داهاتوومان لەهەموو كاتێكی دیكە گرنگترە، سەبارەت بە گرنگی ئەم لایەنە لە پرۆفیسۆر ڤینست واگن ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی ریچمۆند پرسیمان ئایا بایەخی پێكەوە گرێدانەوەی ئەم سێ چەمكە چییە؟ لەوەڵامدا پرۆفیسۆر واگن بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی:((ئەگەر ئێوە باسی پێوەندی نێوان ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی دەكەن، ئەوا من دەڵێم لەبەر ئەوەی لە دیموكراتیدا خەڵكی خۆیان خاوەن بڕیاری سیاسیین، ئەوا دەتوانین بڵێین دەتوانرێت دیموكراسی گرێبدرێتەوە بە ئازادیەوە، واتە لەبەر ئەوەی لە دیموكراسیدا خەڵكی خۆیان ئەرك و قورسایی دەركردنی بڕیارەكان لە ئەستۆ دەگرن، ئەو بڕیارانەی لە لایەن بەرپرسە هەڵبژێردراوەكانەوە دەردەكرێن، مەبەستم ئەوەیە خەڵكی باج دەدەن و ئەوان دەچن بۆ بەرەكانی شەڕ لە كاتی بەرپاكردنی شەڕدا، كەواتە دەوڵەتە دیموكراسیەكان دۆستی ئاشتین و هەر لەبەر ئەم هۆكارەشە كە دیموكراسی گرێدەدرێتەوە بە ئازادی و ئاشتیەوە.. ئەوجا ئەگەر لێرەدا پێناسەی ئاشتی بكەین، لە ڕاستیدا ئاشتی پێناسە و ئاستی جیاوازی هەیە، بۆ نموونە هەندێ جار هەوڵدەدرێت نزمترین ئاشتی بهێنرێتەدی، كە بریتیە لە وەستاندنی شەڕ یاخود وەستاندنی توندوتیژی، دەكرێت ئەمە لە ناوچەكەی ئێوەدا ڕووبدات، ئەمەش ئاشتییەكی ڕووكەش، ئاشتیەكی ئاست نزم و ئاشتیەكی ناسەقامگیرە. هەندێ جار ئاشتیەكی سەقامگیر و ئاست بەرز و درێژخایەن بنیات دەنرێت. بۆ نموونە پێویستە لەو وڵاتانەی بە شەڕێكی كاولكاردا تێپەڕیون لە نزمترین ئاستەوە دەست پێبكرێت- دەست بە بنیاتنانی ئاشتی بكرێت- هەر ئەمەش ئەوە دەخوازێت بە شێوەیەكی كاتی حكومەتێكی كارا پێكبهێنرێت بۆ ئەوەی سەقامگیری سیاسی بهێنێتەدی و هەر ئەمەشە وادەكات هەندێ جار دیموكراسی بكرێتە قوربانی هێنانەدی ئاشتی و سەقامگیری. هەرچەندە من پێم وایە لە كۆتاییدا سەقامگیرترین فۆرمی حكومەت بریتیە لە حكومەتی دیموكراسی. بۆ ئازادیش بە هەمان شێوەیە، تەئكیدكردنەوە لەسەر ئازادی لەسەر ئەو گریمانەیە بنیاتنراوە كە تاكەكەسەكان توانای ئەوەیان هەیە بە شێوەیەكی سەربەخۆ بڕیار بدەن، لەم ڕووەوە باشترین حكومەت ئەو حكومەتەیە ڕێگە بە تاكەكەسەكان دەدات بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بڕیاربدەن. كەواتە ئێمە باس لە بوونی حكومەتێك ناكەین ژیرتر بێت لە خەڵكی و لە هاووڵاتیان، باس لە بوونی حكومەتێك دەكەین كە لە خزمەتی هاووڵاتیاندا بێت. من پێم وایە باسكردن لە بوونی ئازادی لەسەر ئاستی نەتەوە یا لەسەر ئاستی كۆمەڵگە ڕاست و دروست نییە و بانگەشەیەكی بێ بنەمایە، ئەگەر هاتوو دەرفەت بە تاكەكەسەكان نەدرێت مومارەسەی ئازادی خۆیان بكەن)) كەواتە ئەو لایەنەی پرۆفیسۆر واگن ئاماژەی پێكرد، گرنگە هەنگاو هەڵگرتن بۆ ئاشتی لە خاڵێكەوە دەست پێبكات و لەو خاڵەوە هەوڵبدرێت زەمینەیەك بۆ دیموكراتی و ئازادی بخوڵقێنرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بەمێژووی پارتی دیموكراتی كوردستاندا بچینەوە دەبینن هەموو كات هەوڵی پارتی و سەركردایەتی بۆ ئەوەبووە كە دەرفەتی ئاشتی لەكیس نەدرێت و ئەگەر حكومەتەكانی عێراق هەنگاوێك بۆ ئاشتی و كۆتایی هێنان بەشەڕ هاتبنە پێشەوە، شۆرشی كوردستان بەسەركردایەتی پارتی و بارزانی دووهەنگاو لێی چۆتە پێشەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا بۆچی كە پارتی هێندە خوازیاری ئاشتی بووە، بەڵام لە پرۆسەی دانوستاندنەكانی لەگەڵ حكومەتە یەك لەدوایەكانی عێراق ئەم ئاشتییە نەهاتۆتەدی؟ بێگومان مێژوو پێمان دەڵێت لەبەر ئەوەی لای پارتی ئاشتی زەمینە رەخساندنە بۆ ئازادی و بونیادی دیموكراتی، بەڵام لای حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق بە مانای تەسلیم بوون بووە بۆ ئیرادەی ئەو حكومەتانە نەك بوونی عێراق بە عێراقێكی ئازاد و دیموكراتی، پارتی لەم پێناوەدا قوربانی بە ئازادی و دیموكراتی نەداوە واتە لە پێناوی ئاشتیدا، هەر بۆیە لەم چوارچێوەیەدا لە پرۆفیسۆر گاری ماكشۆرین ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی تێمبڵ و تایبەتمەند لەسەر مێژووی لیبرالیزممان پرسی، ئایا دەكرێت لە پێناوی ئاشتی قوربانی بە ئازادی و دیموكراتی بدرێت؟ لەوەڵامدا پرۆفیسۆر گاری بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی داینەوە و وتی: (ئەمە پرسیارێكی قورسە، لە ڕاستیدا زۆرجار خەڵكی پەنا بۆ خەبات و بۆ شەڕكردن دەبەن لە پێناو بەدەستهێنانی ئازادی و دیموكراتیدا، تەنانەت ئەگەر ئەم خەباتە ببێتەهۆی لە ناوبردنی ئاشتی، چونكە لەم حاڵەتەدا ئەو كەسانە ڕوبەڕووی هێزگەلێك دەبنەوە كە ئەو هێزانە هەوڵی زەوتكردنی ئازادی و دیموكراتی دەدەن. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێ جار ئەگەر خەڵكەكە هەست بكەن لاوازن و لەم هەوڵەیاندا ڕوبەڕووی مردن دەبنەوە ئەوا ڕەنگە ژیان لە سایەی ئاشتیدا هەڵبژێرن ئەگەرچی ئەمە لەسەر حسابی زەوتكردنی ئازادی و دیموكراتیش بێت، لەبەر ئەوە من دەڵێم ئەمە دۆخێكی سەختە و دەبێت هەر هەل و مەرجێك بە تەنیا وەربگرین. بەڵام ئەگەر ئێوە مەبەستتان ئەوەیە خەڵكانێك هەن ئامادەن دەست لە ئازادی هەڵبگرن و ئازادی بكەنە قوربانی ژیانێك لە سایەی ئاشتی و لە ڕژێمێكی دیموكراتیدا. ئەوا من دەڵێم زۆرێك لە خەڵكی لە نێویاندا خەڵكانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەو شێوەیە بیر لە دیموكراسی دەكەنەوە كە لە هەناوی خۆیدا چەند ئازادییەك لە خۆدەگرێت، واتە باوەڕیان وایە ئەگەر تۆ مومارەسەی چەند ئازادییەك نەكەیت، ئەوا ناتوانیت بانگەشەی ئەوە بكەیت كە لە سایەی سیستمێكی دیموكراسیدا دەژی. لەم ڕووەوە پرسیارەكەی ئێوە دژیەكییەكی تێدایە. لە لایەكی دیكەوە ئەمە دەوەستێتە سەر ئەوەی ئێوە مەبەستتان لە ئازادی چییە، چونكە دەكرێت ئێمە لە سایەی دیموكراسی و ئاشتیدا بژین و تاڕاددەیەكیش ئازادییەكان سنوورداربن، هەر لەم ڕووەوە دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین تەنانەت لە دیموكراسیشدا تۆ ئەوەندە ئازادیت نییە هەر كارێك ئەنجامبدەیت كە خواستت لەسەری بێت. ئەگەرچی لە ڕووی فەلسەفییەوە دیموكراسی هاوشانە بە دابینكردنی چەند ئازادییەك، بەڵام دووبارەی دەكەمەوە ئەوەی پەیوەست بێت بە پێوەندی نێوان دیموكراسی و ئاشتیەوە، ئەوا توێژەرەكان ئەوەیان خستۆتەڕوو كە دەوڵەتە دیموكراسییەكان پەنا بۆ شەڕكردن نابەن لەگەڵ یەكدا، ڕەنگە شەڕ لەگەڵ دەوڵەتە نادیموكراتیەكاندا بكەن، بەڵام ناكەونە دۆخی شەڕەوە لەگەڵ یەكدا، ڕەنگە هۆكارەكەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە سەركردەی دەوڵەتە دیموكراسیەكان لە بەردەم گەلەكانیاندا بەرپرسیارن و ئاشكراشە ئەو گەلانە بە شێوەیەكی گشتی خوازیاری ئەوەن بە هەر نرخێك بێت خۆیان لە شەڕ لابدەن. ئەوەی پێوەندی بە ئازادییەوە هەبێت، ئەوا ئێمە دەزانین دیموكراتی دەستەبەركردنی چەند ماف و ئازادییەك لە خۆدەگرێت كە حكومەت یا دەسەڵات ناتوانێت زەوتیان بكات. لەگەڵ بوونی حكومەتێكی سنووردار. هەروەها ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوی ئەوروپا ئەوا دیموكراسی لە سەدەكانی شانزدە و حەڤدەدا بریتی بوو لە خەباتكردن لە بری چینی ناوەند و بازرگان و خاوەنكارەكان، ئەوانەی كۆششیان بۆ بەدەستهێنانی ئازادی ئابووری دەكرد، دواتر ئەمە پەرەیسەند بەرەو ئازادییە شەخسییەكان و ئازادییەكانی دیكە، كەواتە ئەو بیرۆكەیەی دەڵێت دەبێت خەڵك بەرپرسەكان هەڵبژێرن و خەڵكی كۆنتڕۆڵی ئەم پرۆسەیە بكەن چەند ڕەگەزێكی ئازادی لە خۆدەگرێت، ئازادبوون لە كۆنتڕۆڵكردنی حكومەت، لەبەر ئەوەی تاكەكەسەكان چەند ماف و ئازادییەكیان هەیە كە نابێت حكومەت دەستێوەردانیان تێدا بكات)). لە هەمانكاتدا و هەر لەم چوارچێوەیەدا و بۆ ئەم راپۆرتە لە پرۆفیسۆر بیسنیك پۆلمان پرسی، ئوستادی سۆسیۆلۆژی لە زانكۆی میشیگان و تایبەتمەند و پسپۆر لە دەوڵەتانی روسیا و رۆژهەڵاتی ئەوروپا، لەوەڵامدا بەجۆرە ئەم باسەكەی خستەروو وتی : ((ئێوە پرسیارێكی ئاڵۆز دەكەن، لە ڕاستیدا دیموكراسی گرێدەدرێتەوە بە ئاشتی و ئازادییەوە، واتە دیموكراسی دەبێتەهۆی زیادبوونی ئاشتی، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی و هەم لەسەر ئاستی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان. ڕەنگە ئێوە فەیلەسۆفێكی وەك ئەمانۆیل كانتتان بیبستبێت كە باس لە ئاشتی دیموكراتی دەكات، مەبەست لەم دەستەواژەیە ئەوەیە دەوڵەتە دیموكراتییەكان پەنا بۆ شەڕكردن نابەن لەگەڵ یەكتر و ئاشتی و سەقامگیری زیاتر دەبێت لە نێوانیاندا، بۆ نموونە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا بكەین كە دوای ڕۆژگارێكی دورودرێژی شەڕ توانییان ئاشتییەكی درێژخایەن بەهۆی دیموكراسیەوە بهێننەدی. كەواتە ئەگەرچی هەمیشە دیموكراسی زەمانەتی هێنانەدی ئاشتی ناكات، بەڵام ئەوە بەدی دەكەین دیموكراسی بۆتەهۆی زیادبوونی ئەگەرەكانی هێنانەدی ئاشتی. بەڵام ئەوەش ئاشكرایە كە ئازادی چەمكێكی موجەڕڕەدە و بەمشێوەیە هەموو كەسێك بانگەشەی ئازادیخوازی دەكات، بەڵام من دەڵێم بۆ تێگەیشتن لەم مەسەلەیە دەبێت ئازادی گرێبدەینەوە بە واقیعە سیاسیە و یاساییەكەوە، بە دامەزراوە سیاسی و یاساییەكانەوە)).
دیموكراتی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی
زۆر لە بیرمەندان، ئازادی دەكەنە بنەما بۆ بونیادی دیموكراتی و سەقامگیری لە كۆمەڵگەدا، هەندێك بیرمەندی دیكەش پێیان وایە ئەگەر دادپەروەریی كۆمەڵایەتی هەبوو ئەوا دیموكراتی و ئازادی دروست دەبن، سەبارەت بەم لایەنە لە جارێكی دیكە لە پرۆفیسۆر گاری ماركۆشینمان پرسیەوە لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی : ((ئەوە ڕاستە، وڵاتانی ئەوروپا زیاتر جەخت لەسەر دابینكردنی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دەكەنەوە، كە بە مانای یەكسانییەكی زیاتر دێت، ئەمەش بە مانای ڕزگاربوونی خەڵك دێت لە هەژاری و لە ترس و نیگەرانی ڕوبەڕوبوونەوەی هەژاری، ئەگەرچی لە ئەمەریكادا پتر بایەخ بە ئازادیی ئابووری دەدرێت لەسەر حسابی یەكسانی كۆمەڵایەتی، واتە ئەم ئازادبوونە ئابوورییە، نایەكسانی ئابووری یا نایەكسانی دابەشبوونی داهاتی لێدەكەوێتەوە. دواتر من نازانم ئایا ئازادی سەردەكێشێت بۆ هێنانەدی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی یاخود بەپێچەوانەوە، من دەڵێم دەكرێت هەردوكیان هاوشان بە یەكتری بوونیان هەبێت، ئەگەرچی جۆرێك لە دژیەكی لە نێوانیاندا هەیە، واتە لە نێوان ئازادی و هێنانەدی كۆمەڵگەیەك كە یەكسانی كۆمەڵایەتی تێدا بەرقەرار بووبێت، ئەگەرچی ئێمە دەتوانین ئەم دژیەكییە كەم بكەینەوەو هاوسەنگیەك لەم ڕووەوە بهێنینەدی. ئەگەر لە ڕووی مێژوییەوە لەم مەسەلەیە بڕوانین، ئەوا ئەو ڕاستییە ڕوون دەبێتەوە كە دیموكراسی لە سەدەكانی شانزە و حەڤەدا لە ئەوروپا لە پێناو بەدیهێنانی ئازادی ئابووریدا بەرپاكرا، دواتر ئەم پرۆسەیە بەرەوپێشچوو، دوای ئەوەی مافی دەنگدان بە چینی كرێكار درا ئەم چینە دەنگدانەكەیان بۆ پێداگیری كردن لەسەر كۆنتڕۆڵكردنی سەرمایەداری و دابینكردنی عەدالەتی كۆمەڵایەتی و خۆشگوزەرانی كۆمەڵایەتی بەكارهێنا، لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین هەوڵدان بۆ بەرفراوانكردنی ئازادییە تاكەكەسیەكان سەردەكێشێت بۆ كەمكردنەوەی نایەكسانی كۆمەڵایەتی. هەروەها ئەگەر بە جیهاندا بڕوانین، ئەوا ئەوە بەدی دەكەین ئەو وڵاتانەی دیموكراسی پیادە دەكەن ئازادییەكی زیاتر بە هاوڵاتیان دەدەن، ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی تا ڕاددەیەك عەدالەتی كۆمەڵایەتی زیاتری بەرجەستەببێت. )) بەڵام پرۆفیسۆر بیسنیك پاول كە زیاتر شارەزای مێژووی ئەوروپا و بیرمەندانی ئەوروپایە، پاشخانی پێوەندی نێوان ئازادی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەگێڕێتەوە بۆ مێژووی سەرهەڵدانی رۆشنگەری لەم راوانگەیەشەوە بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەروو گووتی: ((ئەگەر ئێمە ئازادی لە ڕوانگەی لیبراڵیەتی تەقلیدییەوە پێناسە بكەین، لێرەدا مەبەستم لە تێڕوانینی كەسانی وەك جۆن لۆك و جۆن ستیوارت میلە، ئەوا ئەوان ئەولەویەتی ئازادی لەسەرووی دادپەروەریی كۆمەڵایەتییەوە دادەنێن و پێیان وایە دابینكردنی ئازادیی سەردەكێشێت بۆ دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، لە كاتێكدا ئەگەر لە دیموكراسیەتی لیبراڵیدا و لە ڕووی ئابوورییەوە پێناسەی ئازادی بكەین، ئەوا بریتیە لە ئازادی بەشداریكردن لە چالاكییەكانی بازاڕدا، كە مەرج نییە ئەم ئازادی ئابوورییە ببێتەهۆی هێنانەدی ئازادی سیاسی و عەدالەتی كۆمەڵایەتی. بۆ نموونە ئێمە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە وڵاتی چین بكەین كە سەرەڕای بوونی ڕاددەیەكی دیاریكراو لە ئازادی ئابووری، بەڵام ئازادیی سیاسی دەستەبەر نەكراوە. كەواتە بیرۆكەی ئەوەی ئازادی سەردەكێشێت بۆ دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بیرۆكەیەكی هەڵەیە. من پێم وایە ئەمە پرسە پتر پەیوەستە بەوەی چۆن بتوانین دامەزراوەكان بە چەشنێك بنیات بنێین كە نایەكسانی گەورە لە كۆمەڵگەدا دروست نەبێت. هەر بۆیەشە تێڕوانینی لیبراڵی تەقلیدی كێشەی كۆمەڵگەی دابەشبوو و جەمسەرگیرەكانی چارەسەرنەكردووە، بۆ نموونە تۆ ناتوانیت بیرۆكەی لیبراڵیزم -كە جەخت لەسەر تاكگەرایی و مافە تاكەكەسیەكان دەكاتەوە- بهێنیت و لە كۆمەڵگەیەكدا پیادەی بكەیت كە فرەیی ئیتنی و ئایینی تێدایە، بێ ئەوەی ئەم هەمەچەشنی و فرەییانە لەبەرچاو بگیرێت. جارێكی دیكەش دووبارەی دەكەمەوە ئازادی بیرۆكەیەكی موجەڕەدە، بیرۆكەكەیە توانای جۆشدانی خەڵكی هەیە لەم ڕۆژگارەو لە داهاتووشدا، بەڵام مەسەلەكە ئەوەیە لە چ سیاقێكدا دەمانەوێت ئازادی بنیات بنێین، یا چۆن بتوانین ئەم ئازادییە لە ڕووی سیاسی، ئابووری و دامەزراوەییەوە بنیات بنێین. )) هەر سەبارەت بە ئیشكالیەتی نێوان ئازادی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی پرۆفیسۆر ڤینست وانگ بەشێوەیەكی دیكە سەیری دەكات و پێی وایە پێوەندییەكی دیالێكتیكی دووجەمسەری لە نێوان ئەم دوو چەمكەدا هەریەكەیان كاریگەری لەسەر ئەوی دیكەیان هەیە و لەمبارەیەوە بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو و وتی : ((من ئازادی بە ئۆكسجین دەشوبهێنم، كە تاوەكو هەوڵی زەوتكردن و بێبەشكردنت نەدرێت لێی هەستی پێناكەیت. لە لایەكی دیكەوە زۆرجار بانگەشەی ئەوە دەكرێت سروشتی وڵاتێك بە چەشنێكە ناتوانرێت دیموكراسی تێدا پیادە بكرێت، لەبەر ئەوە باس لەوە دەكەن دەبێت دیكتاتۆریەتێكی تاكەسەكەسی یاخود دیكتاتۆریەتی حزبێكی كۆمۆنیستی جڵەوی دەسەڵات بگرێتەدەست، هەروەكو دەوترێت ڕەنگە دیموكراسی خراپترین فۆرمی حكومڕانی بێت بەڵام تاوەكو ئێستا لە هەموو بەدیلەكانی دیكەی حكومڕانێتی باشترە. بەڵام دەبێت ئەو راستیەش لەبەرچاو بگرین كە جیاوازییەكی گرنگ هەیە لە نێوان دیموكراسی و دیموكراسی لیبراڵیدا، بۆ نموونە لە دیموكراسیدا ئەگەر هەڵبژاردن بكرێتە پێوەر، ئەوا دەتوانین بڵێین دوو لەسەر سێی وڵاتان دیموكراسین، بەڵام كێشەكە ئەوەیە هەندێ جار ئەم دیموكراسیانە كەموكوڕییان هەیە لە ڕووی پاراستن و دابینكردنی ئازادییە مەدەنییەكان و مافەكانی هاووڵاتیان، كەواتە ناتوانین پێیان بڵێین دیموكراسی لیبراڵی، بە پێچەوانەوە لە دیموكراسی لیبراڵیدا، بە چەشنی ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا ئەركی سەرەكی دەوڵەت پاراستن و پەرەپێدانی مافە تاكەكەسییەكانە، واتە ئەوان پێش ئەوەی دیموكراتی بن لیبراڵین، یا لیبراڵین لەبەرئەوەی دیموكراتین. هەر بۆیە من باوەڕم وانییە هێنانەدی ئازادی دەبێت لەسەر حسابی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بێت و بە پێچەوانەشەوە، هەروەها ئەو جیاوازیەی ئێوە لە نێوان دیموكراتیەتی سۆشیال و دیموكراتیەتی سەرمایەداری ئەمەریكا دەیكەن جیاوازییەكی گرنگە، بۆ نموونە دیموكراتییە سۆشیالەكان پتر تەئكید لەسەر دەوڵەتی خۆشگوزەران دەكەنەوە، وەك دەوڵەتە ئەسكەندەنافیەكان، لە ڕاستیدا هەردوو فۆرمەكە هەر دیموكراسین، بەڵام جیاوازییەكە لە ئاستی دەستێوەردانی دەوڵەت و ئاستی جەختكردنەوە لەسەر تاكەكەسدا بەدی دەكرێت. هەروەها من پێم وانییە ئەوە ڕاست بێت بڵێین لە ئەمەریكادا دادپەروەریی كۆمەڵایەتی فەرامۆش كراوە و لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواشدا جەخت لەسەر ئازادی تاكەكەس ناكرێتەوە.))
گرێدانەوەی ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی بۆ ئێستاو داهاتوومان
پارتی دیموكراتی كوردستان كە پێدەنێتە شەست و چوارەمین ساڵی تەمەنی و خۆی ئامادەدەكات بەم نزیكانە كۆنگرەی خۆی گرێبدات، خۆی لەبەردەم گۆڕانكاری نێوان دوو كۆنگرەكەدا دەبینێتەوە، كە گۆڕانكاریەكی زۆر لە بارودۆخی سیاسیی و كۆمەڵایەتی نێوان هەردوو كۆنگرەكە روویداوە، لەم راستە دەكرێت بڵێین دەبێت خوێندنەوەی پارتی و خۆ ئامادەكردنەوەی بۆ باری سیاسیی و كۆمەڵایەتی ئەم قۆناخەو تێروانینی بۆ ئاییندە تێروانێكی نوێ بێت و لەبەر رۆشنایی باری سیاسیی و كۆمەڵایەتی جارێكی دیكە پێناسەی ئاشتی و ئازادی و دیموكراسی بكاتەوەو، هاوسەنگی هاوكێشەكە لەسەر ئاستی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و ئازادییەكان بەگرنگی رابگرێت، ئێمە لەم راپۆرتە بەشێكی گرنگمان تەرخان كرد بۆ ئیشكالیەتی نێوان ئازادی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی، بۆیە نە ئازادی دەتوانێت جێگەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بگرێتەوەو نە بەپێچەوانەشەوە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دەتوانێت جێگە ئازادی بگرێتەوە، گەلی كوردستان ئەمڕۆ پێویستی بەهەردووكیانە و دەخوازێت هەم ئازاد بێت و هەمیش یەكسانی كۆمەڵایەتی فەراهەم بكرێت و دیموكراتی لە كوردستاندا زیاتر هەنگاو هەڵبگرێت و بەرەو پێشەوە بچێت، لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت ئاماژە بە كۆنگرەی پێشتری پارتی دیموكراتی كوردستان بكەین، كە یەكێك لە بڕیارە گرنگەكانی بەدامەزراوەیی كردنی پارتی و بەدامەرزاوەیی كردنی دامەزراوەكانی كوردستان بوو، ئێستا كە پارتی لە كوردستان پارتی یەكەمە و بە هاوبەشی لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا حكومڕانی ئەم وڵاتە بەرێوە دەبات، مەسەلەی سەرەكی كە رووبەرووی دەبێتەوە چۆنیەتی بەهێزكردنی دامەزراوەكانی ناو پارتی و پشتگیری پارتییە بۆ بەهێزكردنی سەرجەم دامەزراوە دەوڵەتیەكانی هەرێمی كوردستان، لەبەر ئەوەی بەهێزكردنی دامەزراوەكان هەنگاوێكی گرنگ دەبێت بۆ رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی و كەمكردنەوەی نادادپەروەریی كۆمەڵایەتی، ئەم پرسە بۆ ئێستای هەرێمی كوردستان پرسێكی گرنگە و لە ئەولەویەتی خەمی خەڵكدایە و گرنگە پارتی وەڵامێكی جیددی ئەم مەسەلە گرنگەی لابێت، بۆ ئەوەی ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی هەمووكاتێك ئەو مانا بەرزەی لە ناخە هەر تاكێكی كوردستاندا كە بارزانی نەمر پارتی لە پێناویدا دامەزراندووە، خەڵكی كوردستانیش كە تا ئێستا پارتی بە ئومێد و پشت و پەنای بەدێهێنانی خەونەكانی خۆیان دەزانن و بڕوایان بەوەیە پارتی لەم پێناوەدا دریغی ناكات، ئومێدیان زۆرە كە هەنگاوەكانی پارتی،ئومێد بۆ ئێستا و ئاییندە زیندوو بكاتەوە.