لەگەڵ ئەوەی لێبوردەیی وەك مێژوو مێژوویەكی دێرینی هەیە و هەموو ئایینەكان بانگەشەیان بۆ كردووە، بەڵام وەك بەكارهێنانی ئەم چەمكە زیاتر پێوەندی بە سەردەمی رێنیسانس و رۆشنگەری ئەوروپاوە هەیە و دەكرێت لەمبارەوە نامەكانی جۆن لۆك و ڤۆلتیر بە پێناسەیەكی زانستیانە بۆ مانا و بەهاكانی لێبوردەیی دابنێین و لەو خاڵەوە بەدوای مانای لێبوردەیی بگەڕێین،كە چۆن توندرۆیی و نالێبوردەیی بە ئاستێك نائومێدمان دەكات كە بەدوای پێچەوانەكەی بگەڕێین كە ئەویش لێبوردەیی- یە، لەم چوارچێوەیەدا و لەگەڵ ئەوەی لێبوردەیی لەسەرچاوەی توندرۆیی ئایینی و كەنیسەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام لێبوردەیی تەنیا بۆ پێكەوە ژیانی ئایینە جیاوازەكان نییە، بەڵكو هەمان ئەو حاڵەتە دۆگمایەی توندرۆیی ئایینی كۆمەڵێك بەهاو نەریت دەكاتە تابۆ و وەك پیرۆزییەك لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگەی فەرزی دەكات، بەهەمان شێوە دۆگمایی شۆڤێنزمی نەتەوەییش هەمان تابۆ دروست دەكات و بوونی نەتەوەكانی دیكە رەتدەكاتەوە و هەوڵدەدات بە ناسنامەیەكی نەتەوەیی ناسنامەی نەتەوەیی بەرامبەر بسڕدرێتەوە، هەروەك بەدرێژایی مێژوو ئەم سیاسەتە لەدژی نەتەوەی كورد و كوردستانییەكان پیادەكراوە و هەوڵیان داوە كورد بوون و كوردستانی بوون بە ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی خۆیان بسڕنەوە و ئەگەر ئەم ئەقڵیەتە دۆگمایە و ئەو تابویانەی نەتەوەی سەردەست بەرامبەر نەتەوەی كورد دروستی كردبوون قبووڵنەكرابن، ئەوا نەك هەر پەنابراوەتە بەر سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمان، بەڵكو پەنا براوەتە بەر كۆمەڵكوژی و جینۆسایدكردنی نەتەوەی كورد، ئەم حاڵەتە لە مێژوودا تەنیا حاڵەتێكی تایبەتی نییە و دژ بەنەتەوەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پیادەكرابێت، بەڵكو حاڵەتێكە مێژوویەكی خوێناوی چەندین سەدەیی لە ئەوروپاو جیهان تۆماركردووە و هەندێك جار تا ئەو رووبارە خوێنە نەڕژابێت، نەتوانراوە سنوورێك بۆ شۆڤێنزم و توندرۆیی نەتەوەیی و ئایینی دابنرێت، هەر بۆیە كەلەم چوارچێوەیەدا سەیری مێژووی لێبوردەیی دەكەین دەبینین لێبوردەیی لەسەر مێژوویەكی خوێناوی و كاولكاری هاتۆتە بەرهەم و كاتێك هەموو لایەنەكان نەیانتوانیوە رابردوو بگۆڕن، بیریان لەوە كردۆتەوە داهاتوو لەسەر بنەمای لێبورەدەیی و پێكەوە ژیان و یەكتری قبووڵكردنەوە بونیاد بنێنەوە.

بونیادی دیدیكی ئەقڵانی
بۆ بەهای لێبوردەیی
یەكێك لەو مەسەلە گرنگانەی كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی مرۆڤ لە مانا راستەقینەكانی بەهای مرۆڤایەتی تێبگات، ئەو پرسیارەیە چۆن و بەچ شێوەیەك دیدێكی ئەقلانی بۆ مانای لێبوردەیی بونیاد دەنرێت، بەمانایەكی دیكە ئایا چۆن دەتوانین بەهاكانی مرۆڤایەتی لەچوارچێوەیەكدا كۆبكەینەوە، بەو ئاستەی چۆن نەتەوە یان ئایینی سەردەست ئەو مافە بۆ نەتەوە و ئایینی خۆی بە رەوا دەزانێت و ئاوا بۆ نەتەوە و ئایینی بەرامبەریش بە رەوا بزانێت؟ ئایا چۆن ئەم هاوسەنگیە دروست دەبێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا ناتوانین بڵێین كە ئەم مەسەلە گرنگە بە بڕیارێك یان بە كۆبوونەوەیەك یان بەگرێدانی كۆنفرانسێك دروست دەبێت، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە تێگەیشتن لە لێبوردەیی وەك بونیادێك بۆ پێكەوەژیانی ئەقلانە لەكۆمەڵگەیەكدا، یان لەو پێگە جوگرافییەی كۆمەڵێك نەتەوە و ئایینی جیاواز پێكەوە كۆدەكاتەوە، تەنیا ئەوەندە نییە كە بەبڕیاریك دەستی پێبكرێت، بەڵكو لێبوردەیی بریتییە لە كەڵەكەبوونێكی بەردەوامی بەهاكان وەك سیستمێك كە بەشێوەیەكی تەواو تاكەكانی كۆمەڵگە بڕوای تەواویان پێی بێت و گەیشتبنە ئەو قەناعەتەی ئەوەی بۆ خۆیان رەوایە بۆ بەرامبەریش رەوایە، ئەم دیاردەیە بۆ كۆمەڵگەیەكی فرەحزبیش بەهەمان شێوەیە و ئەگەر دیاردەی لێبوردەیی و یەكتری قبووڵكردن نەبێت، ناتوانرێت فرەیی سیاسیی و ئازادی رادەبڕین لەنێو كۆمەڵگە فەراهەمبكرێت و دایەلۆگێكی راستەقینە لەنێو پێكهاتە جیاوازەكاندا دروست ببێت، راشكاوانەتر ناتوانرێت كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی بونیاد بنرێت، لەم راستەوە ئەگەر سەبارەت بە شاهیدی دان بۆ بەرزی بەهاكانی لێبوردەیی قسەیەك بكەین، ئەوا دەبینین هیچ جۆرە كێشەیەك لەنێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكاندا نییە و هەموویان لێبوردەیی وەك یەكێك لە بەها بەرزەكان دەنرخێن و زۆرجاریش لێبوردەیی وەك شیوازێك بۆ پیادەكردنی نالێبوردەیی و توندوتیژی بەكاردەهێنن، ئەمەش لەمیانەی بەرهەمهێنانی ئەو تابویانەی كەپێشتر ئاماژەمان پێكرد، بۆیە ئیشكالیەت و كێشمەكێش لەسەر چۆنییەتی پیادەكردنی ئەم چەمكە و چۆنییەتی گەیشتنە بەو بەها بەرزانەی كە لەئاكامی پیادەكردنی چەمكی لێبوردەیی بەرهەمی دەهێنێت، لێرەدا جێگەی خۆیەتی وەك نموونە ئاماژە بە هەڵوێستە بەرزەكەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2002 لەكۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە لەندەن بكەین، كە راشكاوانە ئاماژەی بەوەكرد عێراقی داهاتوو بە لێبوردەیی بونیاد دەنرێتەوە، بارزانی مەبەستی ئەوەبوو مێژووی خوێناوی رابردووی عێراق ناگۆڕێت، بەڵكو دەتوانرێت بەلێبوردەیی مێژوویەكی گەش بۆ عێراقی داهاتوو بنووسرێتەوە، ئەگەر سەرنج لە قسەكانی بەڕێز مسعود بارزانی بدەین كە چۆن سەیری داهاتووی عێراقی كردووە، دەبینین هەموو كۆنگرەكە و هەروەها پاش ئەوەی ئەم هەڵوێستە بەرزە لەمیدیاكانی جیهانیش بڵاوبۆوە، هیچ كەسێك نەبووە كە شاهیدی دروستی و بەرزی ئەم هەڵوێستە نەدات، بەڵام لە چۆنییەتی پیادەكردن و گەیشتن بە بەها بەرزەكانی لێبوردەیی ئەوە ماوەی نزیكەی هەشت ساڵە لایەنە عەرەبییەكانی عێراق نەیانتوانیووە ئەم چەمكە بەو شێوازە پیادەبكەن كە گەلانی عێراق هەست بە بەها بەرزەكانی لێبوردەیی بكەن و كۆتایی بەمێژووی خوێناوی عێراق بهێنن و مێژوویەكی نوێ بنووسنەوە، لێرەدا ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین ئایا سەركردە عەرەبەكانی عێراق نەیانتوانی بڕیاری پیادەكردنی لێبوردەیی بدەن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین نەك سەركردە عەرەبەكانی عێراق، بەڵكو دەوڵەتانی هاوپەیمان بەگشتی و ئیدارەی ئەمریكاش بەتایبەتی پشتگیری ئەو هەوڵانەبوون كە لێبوردەیی بكرێتە بنەمای بونیادنانەوەی عێراق، بەڵام لەبەر ئەوەی زەمینەی بونیادنانی لێبوردەیەكی ئەقلانی لەعێراقدا بوونی نەبوو، دەبینین لە گەرمەی هەوڵەكاندا بۆ بونیادنانەوەی عێراق، خوێناوی ترین شەڕی ناوخۆیی لە نێوان هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە لەعێراقدا دروست بوو، تا ئێستا ئەو شەڕە كۆتایی نەهاتووە، سەبارەت بەم مێژووە خوێناوییە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لیزا شیركس ئوستادی بەڕێوەبردن و چارەسەركردنی تەنگژەكان لە زانكۆی مینۆنیتا كرد لەوەڵامدا بەم راپۆرتەی راگەیاند: (ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، ئەوا وڵاتگەلێكی وەك عێراق بەدی دەكەین كە كۆمەڵگەیەكی فرە نەتەوە و فرە ئایین و فرە ئیتنی هەیە، واتە هەمەچەشنییەكی گەورە هەیە لەم وڵاتەدا، كە هەندێ جار ئەم هەمەچەشنییە بۆتە سەرچاوەی ناكۆكیەكی توندوتیژ و خۆێناوی. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ جار توانراوە ئەم ناكۆكییە خۆێناویانە بگۆڕدرێن بۆ ناكۆكی ئاشتیانە، بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە وڵاتی سویسرا و چەندین وڵاتی دیكەی ئەوروپی بكەین كە هەندێكیان بۆ ماوەی چەند سەدەیەك لەشەڕ و ناكۆكیدا بوون لەگەڵ یەكتردا، بەڵام ئێستا پێوەندیگەلێكی ئاشتیانە هەیە لە نێوانیاندا. بە هەمان شێوە چەندین بارگرژی و ناكۆكی ئیتنی لە هەندێ لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین و وڵاتانی ئەفریقیا بەدی دەكەین كە هەوڵ و كۆششێكی زۆر دەدرێت بۆ یەكلاكردنەوە و چارەسەركردنیان، ئەمە كارێك و ئەركێكی ئاسان نییە و كاتێكی زۆریشی دەوێت، لەگەڵ ئەوەشدا چارەسەركردنیان مومكینە. لە لایەكی دیكەوە ئێمە لە لێكۆڵینەوەكانمانەوە گەیشتووینەتە ئەو راستیەی كە بەكارهێنانی توندوتیژی بۆ یەكلاكردنەوەی جیاوازییەكان تەنیا دەبێتەهۆی فراوانكردنی مەودای ناكۆكیەكە و درێژەپێدانی توندوتیژی. ئەوەی دەبێتەهۆی هێنانەدی ئاشتیەكی درێژخایەن هاوكاریكردنی رێكخراوە ناحكومییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییە لە هێنانەدی چارەسەرێكی هاوبەش بۆ ئەم كێشانە، ئەگەرچی ئەم پرۆسەیەش كاتێكی زۆر دەخایەنێت. هەر بۆیە كاتێك باسی عێراق دەكەین، دەكرێت ئاماژە بە چەند حاڵەتێكی سەركەوتووی ئاشتەوایی بكەین لە هەندێ ناوچەی عێراق لە نێوان هەندێ لە گرووپە ئایینی و ئیتنییە جیاوازەكاندایە، واتە لەم رووەوە هەندێ لە رێكخراوەكان لە چوارچێوەی مەودایەكی بچووكدا هەوڵەكانیان خستۆتەگەڕ و سەركەوتووش بوونە لە زەمینەخۆشكردن بۆ ئەوەی خەڵك و پێكهاتە جیاوازەكان پێكەوە گفتوگۆ بكەن، دواتر 7 ساڵ كاتێكی زۆر نییە بۆ هێنانەدی پرۆسەی ئاشتەوایی، بگرە كاتێكی زۆر كەمیشە. یەكێك لە رێساكانی ئاشتەوایی ئەوەیە كە پرۆسەی كۆتایی هێنان بە ناكۆكی كاتێكی زۆر دەخایەنێت بە چەشنی ئەوەی دروستبوونی ناكۆكیەش كاتێكی زۆری خایاندووە. كەواتە رەنگە ئەم پرۆسەیە پێویستی بە چەند دەیەیەك هەبێت كە دەكرێت سوود لەو ئەزموونە سەركەتووانە وەربگیرێت كە لەسەر ئاستی محەلی لە وڵاتەكەدا هەیە. كەواتە ئەمە ئامانجێكی مەحاڵ نییە و دەتوانرێت بهێنرێتەدی)).

بەڵام ئەوەی لە وەڵامی خاتوو شیركس بۆ ئەم راپۆرتە بووە جێگەی سەرنج و پرسیارێكی دیكەی دروستكرد ئایا چۆن دەتوانرێت ئەو رێگەیە كورتبكرێتەوە و عێراق لەم بارودۆخە رزگار بكرێت؟ خاتوو شیركس لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوەو وتی: (لەوانەیە جیابوونەوەی پێكهاتەكانی عێراق لەیەكتری یەكێك بێت لەو رێگەیانەی بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە مومكین بێت، بەڵام بە حەزەرم لە روودانی هەر گۆڕانكارییەكی ریشەیی، چونكە ئەگەری ئەوە هەیە سەربكێشێت بۆ سەرهەڵدانی ناكۆكیی و توندوتیژی گەورەتر. لەوە تێدەگەم كوردەكان خواستی ئەوەیان هەیە لە مەودایەكی فراوانتردا مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنووس بكەن، هەروەها لەگەڵ ئەوەدام هەر گرووپێكی ئیتنی جیاواز ئاستێك لە دەسەڵاتی هەبێت بەسەر سیاسەتی پەروەردەیی و چاودێری تەندروستی لە ناوچەكەی خۆیدا. بەڵام پێشبینی ئەوە ناكرێت كە جیابوونەوە و سەربەخۆیی كوردستان چ ئەنجامێكی لێدەكەوێتەوە، رەنگە ببێتە مایەی سەقامگیری و رەنگە بارودۆخەكە پتر ئاڵۆز بكات، ناتوانم ئەمە یەكلا بكەمەوە. بۆیە باشترین رێگە چارە ئەوەیە بیر لە پێكەوە ژیان و دیموكراسی بكرێتەوە، بەڵام دەبێت دیموكراسی پەیوەست بكرێتەوە بە هەلومەرجە محەلییەكەوە، لێرەدا مەبەستم ئەوەیە دەبێت فراوانترین دەرفەتی بەشداری كردن بۆ هاووڵاتیان بڕەخسێنرێت بۆ ئەوەی كاریگەریان هەبێت لەسەر ئەو بڕیارانەی رەنگدانەوەیان دەبێت لەسەر ژیان و گوزەرانیان. واتە ئەو كاتەی خەڵكی كۆدەبنەوە كاریگەریان دەبێت لەسەر ئەو بڕیارانە، ئەوا ئەمە دەبێتەهۆی هێنانەدی تێگەیشتنێكی باشتر لەنێوان پێكهاتە ئیتنییە جیاوازەكاندا، كەواتە بەڵێ گفتوگۆ و بەشداری كردن بەشێكی پێویستن لە پرۆسەی ئاشتەوایی)).
كەواتە كە لێبوردەیی بریتی بێت لەپرۆسەی كەڵەكەبوونی بەردەوامی بەهاكان و رەنگدانەوەی ئەم بەهایانە لەناو تاكەكانی كۆمەڵگەدا، ئەوا ئەم پرۆسەیە ئاسان نییە و ناكرێت داوای ئەوەبكرێت ئەم بەهایانە لە كۆمەڵگەیەكدا كە بوونی نییە بەئاسانی دروست بن، لەم چوارچێوەیەدا خاتوو رینە ئەلیزابێس ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی جۆهانز هۆپكین بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەروو وتی: ((بەشێكی گرفتەكە لە چەمكی لێبوردەییدایە، بە لای كەمەوە لە زمانی ئینگلیزیدا ئەم چەمكە چەند مانایەكی سلبیش لە خۆدەگرێت، هەرچۆنێك بێت لێبوردەیی بریتییە لە قبووڵكردنی بوونی ئەوانی دیكە، بەڵام مەرج نییە تۆ بەم بوونە خۆشحاڵ بیت، مەرج نییە بە خۆشحاڵی و خۆشەویستییەوە لێیان بڕوانیت. لەلایەكی دیكەوە یەكترقبووڵكردن ئایدیایەكی جیاوازترە، بگرە ئایدیایەكی قوڵترە، لەبەر ئەوەی گریمانەی بوونی زیاد لە كولتوورێك لە خۆدەگرێت، لەبەر ئەوەی بانگەشەی ئەوە دەكات كە زیاتر لە رێگەیەكی هەیە بۆ گەیشتن بە خوا، ئەمەش بناغەیەكی گونجاوترە بۆ دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی ئازاد و دادپەروەرانە. ئەگەر لێرەدا ئاماژە بەنموونەیەك بكەم، دەخوازم باسی ئەوەبكەم لە یەكێك لە كارەكانی _ئیدوارد ئیزار- دا باس لە بنیادنانی ئاشتی دەكات، ئەوە دەخاتەڕوو كە ئەمە پێویست بەوە دەكات ئەندامانی كۆمەڵگە هەست بە ئەمنییەت بكەن لە كۆمەڵگەدا و ئەمەش پێویستی بە یەكترقبووڵكردن هەیە، پێویستە یەكترقبووڵكردنیش بەشێك بێت لە یاساكان، لە هەمان كاتدا دەبێت یاساكان بە چەشنێك داڕیژرابێتن كە بەرژەوەندی تێكڕای ئەندامانی كۆمەڵگە بپارێزن. لەلایەكی دیكەوە پێویست بە بایەخدان بە پەروەردە دەكات، بە هەمان شێوە پێویست بە گرنگیدان بە پەرەپێدانی پێوەندییەكان دەكات لەنێوان گرووپەكانی كۆمەڵگەدا، لەبەر ئەوەی ئەو گرووپانە ناتوانن دوور لە یەكتر و بە دابڕاوی لە یەكتر بژین، بەڵكو دەبێت لە ژیانی رۆژانەیاندا تەفاعول لەگەڵ یەكتردا بكەن بۆ ئەوەی باشتر یەكتر بناسن، كەواتە ئەمە خاڵێكی گرنگە بۆ هێنانەدی ئاشتی لەو كۆمەڵگەیانەی كە فرەیی ئیتنی و ئایینیان تێدایە)). ئەوەی لێرەدا دەبێتە جێگەی پرسیار ئەوەیە كە یەكتری قبووڵكردن و پێكەوەژیان زۆرجار كە كاری ناچاری بێت و نەتەوەی سەردەست نەگەیشتبێتە ئەو قەناعەتە، ئایا چۆن ئەم پرۆسەیە لە ئەوروپا رەگی داكوتاوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا خاتوو رینە زۆر راشكاوانە وتی: ((هۆكاری سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە لە ئەوروپادا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە توانرا (ئەڵمانیا، ئیتاڵیا)بە تەواوەتی تێكبشكێنرێن، دەزانم هەوڵێك هەبوو بۆ ئەوەی عێراقیش بە چەشنی یابانی دوای شەڕ بنیاد بنرێتەوە، بەڵام هەندێ جار ئەم هەوڵانە سەركەوتن بەدەست ناهێنن و هەمان دەرئەنجامی ناوچەكانی دیكەیان لێناكەوێتەوە، واتە ئەگەری ئەوە هەیە لەم رووەوە دابەشبوون، یاخود جیابوونەوەیەكی نەرم رێگەچارەیەكی گونجاوەبێت، رەنگە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی یاخود نیمچە سەربەخۆیی چارەسەربێت، بۆ نموونە رەنگە لەم رووەوە باشتربێت كوردستان سەربەخۆییەكی زیاتری هەبێت. ئەوجا ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسیارەكە و بۆچی لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە لە ئەوروپا لێبوردەیی سەركەوتنی بەدەست هێنا، ئەوا لە وەڵامدا دەڵێم: ئەوەی پێوەندیی بە بنیادنانی ئاشتی و لێبوردەییەوە هەبێت لە ئەوروپای دوای جەنگی جیهانی دووەم، بۆ ئەو پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە گەورەیە دەگەڕێتەوە كە لەدوای وێرانبوونی تەواوەتی ئابووری ئەم نەتەوانە خرایەگەڕ، واتە ئەمە بووە پرۆسەیەكی ئابووری گەورە كە سەری كێشا بۆ ئاوێتەبوونی نەتەوەكان و رێگەی خۆشكرد بۆ دروستبوونی ئەوروپایەكی لێبوردە و ئاشتیخواز لەگەڵ یەكدا. ئایا دەكرێت هەمان ئەزموون دووبارە بكرێتەوە لە شوێنەكانی دیكە، دەڵێم رەنگە ئاوێتەبوونی ئابووری رێگەیەك بێت بۆ هێنانەدی ئەم ئامانجە، بەڵام زەمانەتی سەد دەر سەدی هێنانەدی ناكات)).
كەواتە لێرەدا ئاماژەیەكی گرنگ بۆ ئاوێتەبوونی نەتەوەكان و دروستبوونی لێبوردەیی دەگەڕێتەوە بۆ بنەماكانی ئەو ئابوورییەی كە پەرەپێدانی لە ئەوروپا دروستكرد، بەڵام ئایا لە عێراقیشدا دەكرێت هەمان پرۆسە دووبارە بكرێتەوە؟ ئایا میكانیزمی ئەم پرۆسەیە چۆن دەبێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارانەشدا خاتوو رینە وتی: ((رەنگە باشترین رێگەچارە بریتی بێت لە كاركردن لەگەڵ ئەو كەسانەی كە كاریگەریی و سەنگ و دەستڕۆیشتووییان هەیە لە كۆمەڵگەدا، كە ئەم سەنگ و كاریگەریە بەكار بهێنرێت بۆ ئەوەی زەمینەی گفتوگۆكردن لەنێو پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەدا ساز بكرێت. ئەمەش پرۆسەیەكی درێژخایەنە و رەنگە پێویستی بە پەروەردەكردن و گۆشكردنی نەوەیەك یان زیاتر لە نەوەیەك هەبێت بە بنەماكانی لێبوردەیی و یەكترقبووڵكردن. هیوادارم دیموكراسی ئەم ئامانجە بهێنێتەدی و ئەم ئەنجامەی لە عێراق، ئەفغانستان و پاكستاندا لێبكەوێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا باوەڕم وایە دیموكراسی تەنیا بەشێكی ستراتیژیەتەكەیە بۆ هێنانەدی ئەم ئامانجە، بۆ نموونە لە پاڵ بوونی دیموكراسیدا دەبێت حكومەتێك هەبێت كە مافی تێكڕای لایەنەكان بپارێزێت، دەبێت لە بواری پەروەردەدا بایەخ بە چاندنی بنەماكانی یەكترقبووڵكردن بدرێت لە نێو هزر و ناخی مناڵەكاندا، هەروەها دەبێت سیاسەتی حكومەت بە چەشنێك بێت كە دەرفەتی چارەسەركردنی ئاشتیانەی ناكۆكییەكان و دروستكردنی ئاشتی بخوڵقێنێت)).

ریشەكێشكردنی توندرۆیی و
نووسینەوەی مێژوویەكی نوێ
مێژوو پێمان دەڵیت، شەڕ و كاولكاری نەتەوەكان چەند درێژە بكێشێت نە نەتەوەكان دەسڕدرێنەوە و نە كێشەكانیش كۆتاییان دێت، هەربۆیە ئەوەی لەو وانە مێژووییە فێری دەبین ئەوەیە هەردەبێت سەرەنجام ئەو مێژووە كۆتایی پێبێت و مێژووی پێكەوە ژیان و یەكتری قبووڵكردن دەست پێبكات، ئەوروپا كە ئێستا خۆی بە شای كیشوەرەكانی جیهان لە رێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ و پێكەوە ژیان و یەكتری قبووڵكردن پێناسە دەكات، رۆژانێك شەڕە خوێناوییەكانی لاپەڕەكانی مێژووی ناشرین كردبوو سەبارەت بەم مێژووە خوێناوییە و چۆنییەتی كۆتایی هاتنی ئەو مێژووە خوێناوییە، پرۆفیسۆر ئان سزلازەك ئەندامی ماڵی چارەسەركردنی كێشەكـان(RESOUTION HOUSE ) لە كەندا بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو وتی: ((ئەمە پرسیارێكی بێئەندازە ئاڵۆزە، لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ مێژووی ئەو كۆمەڵگەیانە، گەڕانەوە بە مەبەستی تێگەیشتن لەوەی بۆچی پێكهاتە جیاوازەكان تێڕوانینێكی دیاریكراویان هەیە لە ئاست یەكتردا، بۆ نموونە روویداوە كە پێكهاتەیەك هەڵساوە بە ئەنجامدانی جینۆساید لە دژی پێكهاتەیەكی دیكە، ئەمەش بۆتە سەرچاوەی دروستكردن و خوڵقاندنی رق و قین لە نێو نەوەكانی داهاتوودا، بەڵام دەبێت ئەو راستیەمان لەبەرچاوبێت كە ئێمە ناتوانن رابردوو بگۆڕین، بەڵام درێژەپێدانی توندوتیژیش داهاتوویەكی باش بۆ هیچ لایەك ناهێنێتەدی. كەواتە نابێت تەنیا هەوڵی تێگەیشتن لە یەكتری بدەین، بەڵكو دەبێت ئەو راستیە رەچاو بكەین كە لێخۆشبوون یەكێكە لە هۆكارەكانی بەرەوپێشچوون. ئەم پرۆسەیە لە ئەوروپاش پرۆسەیەكی ئاسان نەبوو، هەروەها ناتوانین بڵێین ئەم كێشانە لە ئەوروپادا بوونیان نەماوە، لەبەر ئەوەی ئێستاش هەندێ بارگرژی هەن كە دەكرێت لە بەشێكیدا وەك بارگرژی ئیتنی لێكی بدەینەوە. لەبەر ئەوە پێویستە پێش ئەوەی هەر كۆمەڵگەیەك وەك مۆدێلێكی بێ كەموكوڕی لە ئەوروپا بڕوانێت، بگەڕێتەوە بۆ مێژووی خۆی و لە هەمان كاتدا دەست بە گفتوگۆ بكات لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكاندا. بۆ نموونەی ئەوەی پەیوەست بێت بە كوردستانەوە، ئەوا پێویستە كوردەكان گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی عێراق بگرە رەنگە پێویست بە گفتوگۆكردن لەگەڵ حكومەتی توركیاشدا بكات. هەروەها ئەوە راستە كە زۆربەی كوردەكان خوازیاری سەربەخۆیین، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە تا چ راددەیەك لەم رووەوە سازش دەكرێت. لە هەمان كاتدا پێكەوەژیان لەم ناوچەیەدا پێویستی بە گەیشتنە بە رێككەوتن لەسەر چۆنییەتی دابەشكردنی داهاتەكانی نەوت، بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاو و تاد هەیە. هەربۆیە بە شێوەیەكی گشتی دەتوانم ئەوە بڵێم كە جێی سەرسوڕمان نییە ئەم كێشانە بێنە بەردەممان و ببنە ئاستەنگ و بەربەست، بەڵام سەرنجی هەموو لایەك بۆ ئەو راستیە رادەكێشم كە بەدیلی چارەسەرنەكردنی ئەم كێشانە بریتی دەبێت لە شەڕكردن لەگەڵ یەكدا، خوێنڕێژی و پەنابردنەبەر توندوتیژی. كەواتە یەكلاكردنەوەی ئەم كێشە و ناكۆكیانە پێویستی بە بوونی سەركردایەتیەكی باش، ئیرادەی راستەقینە بۆ هەنگاونان بۆ پێشەوە هەیە، بوونی خواستی راستەقینە بۆ تێگەیشتن لە تێڕوانین و هەڵوێستی لایەنەكان دیكە. هەروەها ئەوەی زۆر فەرامۆش دەكرێت لە هەوڵەكانی بنیادنانی داهاتوو و دروستكردنی ئاشتی رۆڵی ئافرەتانە، كە پێموایە بێ بوونی ئەم رۆڵە ناتوانرێت منداڵان بە پەروەردەییەكی مرۆیی گۆشبكرێن)).
لەگەڵ ئەوەی پرۆفیسۆر ئەندریۆ وۆرد ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی هارڤارد لە روانگەی سیۆلۆژیای كۆمەڵگەوە تێڕوانینێكی دیكەی هەیە، بەڵام ئەویش پێیوایە گۆڕینی كەلچەری توندوتیژی بۆ كەلچەری لێبوردەیی كارێكی ئاسان نییە و پێویستی بەكاتی گونجاو هەیە لەم چوارچێوەیەدا ئەویش بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو وتی: ((هەندێجار دەبێت لە كاتی گونجاودا ئەمكارە ئەنجام بدرێت، بۆ نموونە رەنگە باشترین كات ئەوكاتە بێت كە لایەنەكان دوای ناكۆكییەكی درێژخایەن بگەنە ئەو قەناعەتەی كە چیتر بەرژەوەندیان لە درێژەپێدانی ناكۆكیەكەدا نییە و چیتر ناتوانن دەستكەوتی زیاتر لەم رووەوە بەدەست بهێنن، یاخود بگەنە ئەو قەناعەتەی كە هەنگاونان بەرەو چارەسەركردنی ناكۆكیەكە دەبێتەهۆی بنیادنانی داهاتوویەك كە باشتر بێت لە ئێستا. ئەوكاتە دەتوانن هەستی دژایەتی و دوژمنایەتی تیپەڕێنن و كار بۆ داهاتوو بكەن. لەوانەیە هەندێجار رەوشێكی خراپ هەلومەرجێكی باشی لێدەكەوێتەوە، بە تایبەتی ئەو كاتەی كە خەڵكی دەگەنە ئەو قەناعەتەی كە بەدیلی باشتر هەیە بۆ درێژەپێدانی ناكۆكیەك كە مایەی نەهامەتی و كارەساتە، لەو ساتەوەختەدا خەڵك بیر لە دۆزینەوەی چارەسەر و چۆنییەتی یەكلاكردنەوەی ئەو ناكۆكیانە دەكەن. هەربۆیە ئەگەر خەڵكی بگەنە ئەو تێڕوانین و قەناعەتەی كە سەرەڕای ئەوەی هەر یەكەیان گرووپێكی جیاواز پێكدەهێنن، بەڵام ئەوا چەندین خەسڵەت و تایبەتمەندی هاوبەشیان هەیە، ئەوا ئەمە زەمینەخۆش دەكات بۆ هێنانەدی ئاشتی لە كۆمەڵگەدا. مەبەستم ئەوەیە هەندێجار خەڵكی پێویستی بەوە هەیە كە خۆی گرێبداتەوە بە گروپێكی دیاریكراوەوە، بەڵام دەبێت لە هەمان كاتدا ئەو راستیەی لەبەرچاوبێت كە ئامانج و خواست و پێداویستی هاوبەشی هەیە لەگەڵ گروپەكانی دیكەدا، راگرتنی هاوسەنگی لەم رووەوە كارێكی پڕ لە تەحەدییە. ئەمەش بەوە دەكرێت كە خەڵكی بگەنە قەناعەت كە گرتنەبەری حكومڕانێتیەكی دیموكراتی، یاخود پیادەكردنی بنەما دیموكراتییەكان ژیانێكی باشتریان بۆ مسۆگەر دەكات، هەرچەندە خەڵكی بە ئاسانی ئەم قەناعەتەیان بۆ دروست نابێت و هەندێجار داوای ئەوە دەكەن بە ئەزموون و تاقیكردنەوە راستی و دروستی ئەم بانگەشەیەیان بۆ بسەلمێنرێت)).

پرۆفیسۆر شیركس كە هەم ئەزموونی لەسەر عێراق و ئەوروپاش هەیە سەبارەت بەمێژووی خوێناوی ئەوروپا پێش دروستبوونی دیاردەی لێبوردەیی لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ ئەم راپۆرتە جەختی لەسەر ئەوەكردەوە بونیادی لێبوردەیی هەوڵێكی هەمەلایەنەیەو بەلایەك جێبەجێ ناكرێت، لەمبارەوە وتی: ((ئەمە هەوڵ و كۆششی كەسانێكی زۆری ویست، هەروەها چارەسەركردن و یەكلاكردنەوەی ئەم كێشانە پێوستی بە ئامادەیی لایەنە جیاوازەكان هەیە بۆ ئەوەی پێكەوە دابنیشن و گفتوگۆ و دانوستاندن لەگەڵ یەكدا بكەن، بۆ ئەوەی لە نزیكەوە لە تێڕوانین و بیروبۆچوونی یەكتر تێبگەن، واتە دەبێت ئامادەییت هەبێت بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەو كەسانەشدا كە بە خۆشەویستییەوە لێیان ناڕوانیت، تاوەكو لە كۆتاییدا بتوانن بگەنە چارەسەرێكی هاوبەش. واتە بەم شێوەیە دەكرێت رێگەیەك بۆ یەكلاكردنەوەی بارگرژییەكان بدۆزرێتەوە، بەڵام دەبێت لایەنەكان ئەو راستیەیان لەبەرچاوبێت كە ناكرێت سەد دەر سەدی داواكاریەكانیان بهێننەدی، بەڵكو ئەمە پرۆسەیەكە پێویست بەوە دەكات لایەنەكان سازش بكەن، بۆ نموونە دەكرێت لەم رووەوە ئاماژە بە یەكێتی ئەوروپا بكەین كە نەتەوەكانی چوارچێوەی ئەم یەكێتیە پێكەوە دانیشتن دەكەن و چارەسەری هاوبەش بۆ كێشەكانیان دەدۆزنەوە. لەم پرۆسەیەدا چەند فاكتەرێك رۆڵ دەبینن، واتە دەكرێت دەزگاكانی راگەیاندن، سەركردە ئایینییەكان، سەركردە حكومییەكان، سەركردە كۆمەڵایەتیەكان كاریگەریان هەبێت لەسەر ئەو ئاراستەیەی كە نەتەوەیەك دەیگرێتەبەر. كەواتە لە چەند سەرچاوەیەكەوە دەكرێت كاریگەری لەسەر رای گشتی دابنرێت و ئاراستە بكرێت، ئاراستە بكرێت بەرەو توندوتیژی یاخود بەرەو ئاشتەوایی. كەواتە گرنگە لە كۆمەڵگەدا سەركردەگەلێك هەبن كە كاربكەن و ئیلتیزامیان هەبێت بە كاركردن بۆ هێنانەدی ئاشتەوایی و یەكترقبووڵكردن، بۆ نموونە ئێمە دەتوانین لەم رووەوە ئاماژە بە وڵاتی ئەفریقیای باشوور بكەین كە چەندین سەركردە لە خەبات و تیكۆشانیاندا دژی سەركوتكاری بوونە قوربانی، لەگەڵ ئەوەشدا سەركردەكانی بواری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەركردەكانی دیكەی كۆمەڵگە درێژەیان بە خەبات و كۆششی خۆیان كرد و بۆ ماوەیەكی دورودرێژیش بەردەوام بوون لە هەوڵ و كۆششەكانیان تاوەكو لە كۆتاییدا توانیان ئامانجەكانیان بهێننەدی)).