ئەگەر رۆژی 2ی ئابی 1990 كاتێك هێزەكانی عێراق هێڕشیان كردە سەر دەوڵەتی كوەیت و داگیریان كرد، سەرەتایەكی نوێ بێت لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و هاودەنگی نێوان یەكێتی سۆڤیەتی پێشان و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ رووبەڕووبوونەوەی كێشەیەكی نێودەوڵەتی و ناچاركردنی عێراق بەكشانەوە و گێڕانەوەی سەروەریی بۆ دەوڵەتی كوەیت، ئەوا لەگەڵ ئەوەی زۆر لە چاودێران هاودەنگی نێوان ئەمریكا و سۆڤیەتی پێشانیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی عێراق بە سەرەتای كۆتایی شەڕی سارد لەقەڵەم دەدەن، بەڵام داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە سەرەتای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد نەبوو، بەڵكو دەشێت بڵێین دەسپێكی جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانەی نەتەوەیەكگرتووەكان بوو كە پێشتر بەهۆی شەڕی ساردەوە نەدەتوانرا جێبەجێ بكرێن، كەواتە ئەو رۆژە شەڕی سارد كۆتاییهات، كە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی (بڕیاری 688) دەرچوو، بۆ رێگرتن لەوەی كورد لە ئاكامی كۆڕەوەكەی بەهاری 1991 رووبەڕووی كارەساتێكی مرۆیی ببێتەوە، ئەم بڕیارە دوا بزمار بوو لە تابوتی شەڕی سارد درا، دەرچوونی بڕیاری 688 لە 4ی نیسانی 1991 بۆ ئێمە وەك كورد تەنیا كۆتایی ئەو شەڕە نەبوو كە پێیان دەوت شەڕی سارد و لە دوای جەنگی جیهانی دوومەوە بە رووخانی كۆماری كوردستان لە كوردستانەوە دەستی پێكرد، بەڵكو ئێمە بەو جۆرە سەیری ئەو بڕیارەمان كرد، بەوەی ئەو بڕیارە كۆتایی ئەو شەڕەیە، كە دەیان ساڵە لەناو سنووری دەوڵەتە داخراوەكاندا یەخەی دەیان نەتەوەی هاوشێوەی نەتەوەی ئێمەی گرتووە، ئێمە وا سەیرمانكرد كە بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایش بیركردنەوەی نوێی جیهانە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەیەكی تازە كە تیایدا نەتەوە مەزڵوومەكان مافی بڕیاردانی چارەنووسیان هەبێت، ئەو سنوورانەی كەماوەی نیو سەدە بوو دەنگی نەتەوەكانی كپكردبوو، سیستەمی نوێی جیهان ئەو دەنگە كپكراوانە زیندوو دەكاتەوە، بەڵام وا نزیكەی 20 ساڵ بەسەر ئەو بڕیارە تێدەپەڕێت، بەڵام هێشتا ئەو كێشەیەی بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایش لە پێناودا دەرچووە چارەسەرنەكراوە، هێشتا هەرێمی كوردستان كێشەكەی لەعێراقدا چارەسەر نەكراوە، لەگەڵ ئەوەی بەپێی دەستووری عێراقی ساڵی 2005 كە زیاتر لە%80ی عێراقییەكان دەنگیان بۆداوە، میكانیزمی گونجاوی بۆ ئەو كێشانە داناوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا كاتێك كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دروشمی ئاشتی و سەقامگیری لە جیهاندا بەرزدەكاتەوە، هەست بەوە ناكات ئاشتی و سەقامگیری جیهان پێویستی بە چارەسەركردنی ئەو كێشە ئیتنی و نەتەوەییانە هەیە كە تا ئێستا چارەسەرنەكراون و دەرهاویشتەی جیهانی دووجەمسەری و شەڕی ساردن؟ ئایا بەبێ رەچاوكردنی چارەسەرێكی دادپەروەرانە بۆ ئەو كێشانە، ئاشتی و سەقامگیری لە جیهاندا بەرقەرار دەبێت؟
چارەسەری نیوەچڵی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان فتیلی ئاگری كێشەكانە بە بەردەوامی
پرۆفیسۆر ویلیام ئایەرس لە باسەكەیدا بەناونیشانی (جیابوونەوە یان پێكەوە ژیان)، كۆمەڵێك گریمانەی سیاسی بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە دەسنیشان دەكات، بەڵام ئەم گریمانانە لەسەر ئاستی تیۆری و واقیع پراكتزە دەكات و هەریەكەیان بە تێروتەسەلەیی ئاماژە پێدەكات، لەم رووە چوار گریمانە دەست نیشان دەكات كە بریتین لە:
• ئاستی توندوتیژی نێوان پێكهاتە پێكناكۆكەكان.
• جیاوازی هێز لەنێوان لایەنە پێكناكۆكەكاندا.
• سەرچیغی لایەنەكانی ناو كێشەكە و سەپاندنی بەهێز بەسەر بێهێزەكاندا.
• هاتنە ناوەوەی لایەنی سێیەم وەك میانگیر لەنێوان لایەنە پێكناكۆكەكاندا.
لەبەر چاوگرتنی ئەم چوارلایەنە گرنگە لەهەر كێشەیەكدا، تەوەری سەرەكی چۆنییەتی دیراسەتكردنی هەر كێشەیەكە لەسەر ئاستی تیۆری و هەروەها هەنگاو هەڵگرتنە بۆ چارەسەری كێشەكە لەسەر ئەرزی واقیع، بەڵام وێڕای ئەوەی ئەم چوار گریمانەیە هەریەكەیان بە شێوەیەك كاریگەری لەسەر سێ گریمانەكەی دیكە هەیە، بەڵام ئاستی توندوتیژی بەتەنیا كاریگەری راستەوخۆی لەسەر سێ گریمانەكەی دیكە هەیە، ئەمەش واتە ئەگەر ئاستی توندوتیژی نێوان گرووپە پێكناكۆكەكان لە ئاستێكی بەرزدا بێت، ئەوا ئەو كێشەیە بە جیابوونەوە نەبێت، چارەسەر ناكرێت. خۆ ئەگەر باڵانسی هێزی نێوان ئەو دوو لایەنە یان كاریگەری لایەنی سێیەم وەك میانگیر لەكێشەكەدا بەو ئاراستەیەبن، كە رێگە نەدەن ئەو نەتەوەیە جیابێتەوە، ئەوا پرۆفیسۆر ولیام ئایەرس راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كێشەكە چارەسەر نەكراوە، بەڵكو بۆ ماوەیەك سڕدەكرێت و پاشان سەرهەڵدەداتەوە، كەواتە ئەم راشكاوییەی پرۆفیسۆر ئایەرس ئەوەمان پیشاندەدا، زۆرجار كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە چارەسەری ریشەیی بەبیانووی ئەوەی ئاشتی و سەقامگیری جیهان نەكەوێتە مەترسییەوە خۆی دەدزێتەوە چارەنووسی ئیتنی یان نەتەوەیەكی دیاریكراو دەكاتە قوربانی، ئێمە سەبارەت بە كەمتەرخەمی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەماوەی 20 ساڵی رابردوو بۆ چارەسەركردنی ئەو جۆرە كێشانە و كێشەی كورد لەسەرووی هەموویانەوە لە پرۆفیسۆر تۆماس ئەمبرۆسۆی ئوستادی عەدالەی جنائی و زانستی سیاسەتمان لەزانكۆی نۆرس داكۆتا پرسی: پێشتر و لەسەردەمانی شەڕی سارددا،كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان وەك كێشەیەكی ناوخۆیی سەیر دەكرا، بەڵام لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی ساردەوە گۆڕانێكی گەورە بەسەر مەسەلە ئیتنی و نەتەوەییەكان هاتووە و بۆتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی، پرسیار ئەوەیە ئایا لەدوای شەڕی ساردەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تاچەند ئاسانكاری كردووە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە؟ بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە و وتی: ((ئەمەیان پرسیارێكی زۆر لەجێیە. پێموایە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە هەندێ رووەوە كارێكی زۆری ئەنجامداوە، بۆ نموونە «بۆسنە»، بەڵام لە هەندێ حاڵەتی دیكەدا، بەشێوەیەكی كارا و بەرچاو مامەڵەیان لەگەڵ كێشەكان نەكردووە، لەبەر هەندێ هۆكار یانیش لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ شتێكی لە دەستەڵاتدا نەبووە بیكات. هەروەها لەوانەشە هۆكارەكەی بۆ هەندێ لە ترس بگەڕێتەوە، بۆ نموونە پاش ئەو حاڵەتەی كە لە «سۆماڵ» روویدا كە بووە مایەی نەبوونی كاریگەری و دەستێوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە «رواندا». كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا راددەیەك كاریگەریی هەبووە لە چارەسەركردنی ئەم كێشانە، بەڵام زیاتر تەنیا چەند شوێنێكی هەڵبژاردووە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان و هەوڵی نەداوە بۆ چارەسەركردنی هەموو كەیسەكان. لەمەش زیاتر یاسایەكی نێودەوڵەتی هەیە كە پێی دەوترێت (ئوتی پۆزیدەیتس – Uti possidetis )، بەپێی ئەم پرەنسیپەدا دەڵێت سنوورەكان لەلایەنی هێزەكانی داگیركەرەوە دروستكراون و تەنانەت گەر نادروستیشن ئەوە پێویستە هەر وەكو خۆیان بهێڵرێنەوە و دەستیان لێنەدرێت. هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەگەر بێت و دەست بكەین بە گۆڕینی سنوورەكان ئەوە هەموو سنوورەكانی دیكە دەكەونە ژێر مەترسییەوە، لەئاكامیشدا سیستەمی نێودەوڵەتی دووچاری گێلەشێواوی دەبێتەوە. هەروەكو «رۆكۆم ڵارچ»ی سەركردەی پێشووی سوپای «بۆسنە- سڕبی» وتوویەتی: «سنوورەكان بە خوێن دەكێشرێن»، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دەیەوێ رێگە لە روودانی ئەو شتە بگرێت. لەكۆتاییدا، مەسەلەكە تەنیا پەیوەستە بە كێشەكانی ئاشتی و عەدالەت، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لەم بارەیەوە و بەشێوەیەكی گشتی لەهەموو حاڵەتەكاندا تەحەففوزی هەبووە، بەشێوەیەك كە زیاتر جەختی كردۆتە سەر سەپاندنی ئاشتی نەك سەپاندنی دادپەروەری)).
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە خەفەكردنی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان لەسەردەمانی شەڕی سارد و پاراستنی سنوورەكان لەدوای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد لە پرۆفیسۆر بیڤیرلی كراوفۆد سەرۆكی بەشی دیراساتی ئەوروپیمان لە زانكۆی كالیفۆرنیا پرسی لەمبارەوە خاتوو لیڤیرلی بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: ((لە سەردەمی شەڕی سارددا كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان خەفەدەكران، یاخود بایەخ و گرنگی پێویستیان پێنەدەدار، واتە ئەو كاتە شەڕەكان پتر لە نێوان دەوڵەتەكاندا بوون، نەك لە نێو خودی دەوڵەتەكاندا یاخود پێكهاتەیەكی نێودەوڵەتی دیاریكراو، بەڵام لە دوای هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت و یۆگسلافیا، كێشە و ناكۆكی كەوتە نێوان پێكهاتەكانی ئەم وڵاتانە، هۆكاری ئەم كێشانەش هەوڵی دەست بەسەرداگرتنی خاكی وڵاتەكە بوو یاخود ناكۆكی بوو لەسەر ئەوەی دەبێت وڵاتەكە لە لایەن چ لایەكەوە كۆنتڕۆڵ بكرێت. لەم پرۆسەیەدا دەوڵەتەكان نەیانتوانی رووبەڕووی ئەم دۆخە ببنە و ئەو كاتە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گرتنەئەستۆی بەرپرسیارێتی لەم رووەوە بە پێویست زانی. یەكەم حاڵەت لەم رووەو بریتی بوو لە رواندا كە لەو وڵاتەدا و لە ساڵی 1994دا جینۆساید روویدا، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانی رێگەی لێبگرێت و هەر بەهۆیەشەوە رووبەڕووی رەخنە بۆوە، ئەوەی من لێرەدا دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نە دەسەڵات و نە ئیرادەی هەیە بۆ ئەوەی دەستێوەردان لەم دۆخانەدا بكات و هەوڵی چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بدات، لەم روانگەیەوە پێشبینی درێژەكێشانی ئەو ناكۆكی و كێشانە دەكەم. بێگومان سیستمی دەوڵەتەكان رابردوویەكی دووری هەیە و لە راستیدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم رۆژگارەدا لەم سیستمە تێدەگات و هەروەها نەتەوە یەكگرتووەكانیش لەسەر بنەمای ئەم سیستمە بنیادنراوە، لەبەر ئەوە ئاراستەی كۆششی كۆمەڵگی نێودەوڵەتی بە ئاقاری پاراستنی سنوورە جوگرافییەكانی ئێستادا دەڕوات، چونكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پتر بایەخ بە پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری دەدات و رەنگە ئەگەر لەم رووەوە پرسیاری ئەوەم لێبكەیت ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بایەخ بە عەدالەت دەدات، وەڵامی من ئەوەدەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پتر بایەخ بە پاراستنی سەقامگیری دەدات. لەبەر ئەوە پێشبینی ناكەم لەم رووەوە هیچ هەوڵێك بدات بۆ گۆڕینی ئەو سنوورانە. لەوەش زیاتر رەنگە بە چەشنێكی نامەنتیقیش پێداگیری لەسەر پاراستنیان بكات. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر ئێوە وەك كورد بەدوای دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ بەدواداچوون دەكەن و مەبەستانە بگەنە ئەوەی هەڵوێستی ئەمریكا و نەتەوەیەكگرتووەكان لەمبارەوە بزانن، ئەوا گومانی تێدا نییە، ئەم لایەنانە نایانەوێت دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ دروست بێت، چونكە ئەمە دەبێتەهۆی گۆڕانی جوگرافیای عێراق كە وڵاتێكی دراوسێی توركیایە، كەواتە روونە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری لە دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ ناكات. ئەوا بەڵێ ئەم لایەنانە نایانەوێت دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ دروست بێت، چونكە ئەمە دەبێتەهۆی گۆڕانی جوگرافیای عێراق كە وڵاتێكە دراوسێی توركیایە، كەواتە روونە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری لە دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ ناكات)).
فیدرالیزم بەبێ دیموكراتی لیبرالی
سەركەوتوو نابێت
هەندێكجار باس لە فیدرالیزم وەك چارەسەرێك بۆ چارەسەركردنی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان ئاماژەی پێدەكرێت، هەر لەم چوارچێوەیەشدا، كورد لە عێراقدا لەهەموو وتووێژ و بۆنەیەكدا پێداگیری لەسەر ئەوە دەكات كە دەبێت عێراقی داهاتوو، عێراقیكی فیدرالی و پەرلەمانی و فرەیی و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە بێت، ئەم داوایە وەك دروشمێك بۆ داهاتووی دەوڵەتی عێراق داوایەكە هەموو كێشە و گیروگرفتەكانی عێراق چارەسەر دەكات، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن بونیادی دەوڵەتێكی فیدرالی بۆ چارەسەری كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكانی وڵاتێكی فرە نەتەوە و فرە ئایین و مەزهەبی وەك عێراق سەركەتوو دەبێت؟ ئایا لە وڵاتێكدا خواستی پێكەوە ژیان و لێبوردەیی نەبێت چۆن پێكەوە ژیانی ئاشتیانە دروست دەبێت؟ سەبارەت بەم پرسانە لە پرۆفیسۆر دینیس ماكگیلڤاری ئوستادی ئەنترۆپۆلۆژی لە زانكۆی كۆلۆرادۆ و تایبەتمەند لەسەر كێشە ئیتنییەكانی ئاسیا پرسی و بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە: ((ئەگەر باسی كێشەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكەین، ئەوا دەڵێم دۆخی كوردەكان زۆر هاوشێوەی تامیلەكانی وڵاتی سریلاناكایە، لەبەر ئەوەی كوردەكانیش زمانی تایبەتی خۆیان هەیە و گروپێكی ئیتنی جیاوازیان هەیە، هەروەها رووبەڕووی هەمان ئەو فشارانە بوونەتەوە كە رووبەڕووی تامیلەكان دەبۆوە، ئەویش لە پێناو مانەوەیان لە چوارچێوەی وڵاتەكەدا و هەنگاو هەڵنەگرتنیان بەرەو جیابوونەوە و سەربەخۆیی.، بەڵام ئەوەی كوردستان لە ناوچەی تامیلەكان جیا دەكاتەوە ئەوەیە كوردستان پێگەیەكی ستراتیجی هەیە و خاوەنی سەرچاوەگەلێكی سروشتی گەورەیە، بە تایبەتی نەوت، لە كاتێكدا ئەمە لە ناوچەی تامیلەكاندا بەدی ناكرێت. كەواتە لێكچوونێكی سیاسی بەدی دەكەم لە نێوان هەردوو حاڵەتەكەدا، ئەوجا ئەگەر لێرەوە باسی چارەسەری فیدرالیزم بكەین وەك چارەسەرێك بۆ كێشەی كورد، ئەگەر لە ئەزموونی وڵاتی هیندستان بڕوانین، ئەوا تا راددەیەكی بەرچاو ئەم وڵاتە سەركەوتووبووە لە پیادەكردنی سیستمی فیدراڵیزمدا كە زۆربەی هەرێمەكانی مومارەسەی ئاستێكی دیاریكراو لە ئۆتۆنۆمی دەكەن، كە تا راددەیەك هەر یەكە لەم هەرێم و ناوچانەش یەكێتیەكی زمانەوانی و ئیتنیان هەیە، رەنگە بكرێت هەمان ئەزموونیش لە عێراقدا دووبارە بكرێتەوە، كە كوردستان هەرێمی خۆی هەبێت بە هەمان شێوە شیعە و سوننەكانیش، بەڵام ئەوەی بە رێگری و كۆسپی دەزانم لەم رووەوە ئەوەیە لە عێراقدا بە هەمان شێوەی سریلانكا كولتوورێكی دوورودرێژی دەسەڵاتی مەركەزی توند هەیە كە ئاسان نییە بیرۆكەی فیدراڵیت قبوڵ بكرێت لەم وڵاتانەدا. مەبەستم ئەوەیە ئایا عێراقییەكان هەوڵی پێكهێنانی دەسەڵاتێكی مەركەزی دەدەن كە بوار نادات هەرێمەكان نوێنەرایەتی خۆیان هەبێت و بەشداری بكەن لە دەسەڵاتدا، یاخود كۆشش بۆ هێنانەدی ئیجماعێك دەكەن لەسەر ئەوەی دەبێت دەسەڵات و داهاتی وڵاتەكە بەپێی سیستمی فیدراڵی دابەش بكرێت، بە چەشنێك حكومەتە محەلییەكان هەلومەرجی گەشەكردن و پەرەپێدانی دامەزراوەكانی خۆیان هەبێت، ئەمەش كار و ئەركێكی زەحمەتە لە وڵاتێكی وەك عێراقدا كە رۆژگارێكی دوورودرێژ لە ژێر دەسەڵاتی مەركەزیەتێكی توند و دیكتاتۆریەتدا بووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەم چارەسەرە سیاسییە هەڵقوڵاوی هەلومەرجی ناوخۆیی وڵاتەكە بێت و ناكرێت لەدەرەوەڕا بەسەر عێراقدا بسەپێنرێت)).
ئەوەی پرۆفیسۆر ماكگیلڤاری ئاماژەی پێكرد، سڕینەوەی ئاسەواری دەسەڵاتی سەنترالیزمە لە هزری سیاسەكانی عێراقدا، سڕینەوەی ئەم هزرەش بە كارێكی ئاسان نازانێت، هەربۆیە پرۆفیسۆر دۆشان سڤیتۆلیك سەرۆكی سەنتەری كۆسۆڤۆ بۆ دیراساتی زانستی كۆمەڵایەتی لەبەر ئەوەی ئەزموونی وڵاتی كۆسۆڤۆی لە یوگسلافیای پێشوو هەیە راشكاوانەتر دەست دەخاتە سەر كێشەی كورد لە عێراقدا و بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستە روو: ((رەنگە ئینساف نەبێت بڵێین هەرگیز ئەگەری ئەوە لە ئارادا نییە لە وڵاتێكی وەك عێراقدا دیموكراسی پیادە بكرێت، لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین ئەوە بخەینەڕوو كە هێشتا دیموكراسیەتی راستەقینە لە عێراقدا پیادە نەكراوە و باوەڕم وایە تاوەكو كێشەی كوردیش لەو وڵاتەدا چارەسەرنەكرێت، ئەوا رێگە بۆ پیادەكردنی دیموكراسی تەخت نابێت. كەواتە ئەگەر فیدراڵیزم هاوشان نەبێت بە دیموكراسی، ئەوا كارانابێت لەچارەسەركردنی كێشەكاندا، لەوەش زیاتر، رەنگە هەندێ جار فیدراڵیزم ببێتە پاساوێك یاخود چەترێك بۆ سیستمێكی تۆتالیتاری، بۆ نموونە یەكێتی سۆڤیەتی پێشو فیدراڵیزمی كردبووە بیانویەك بۆ باڵادەستی رووسەكان. ..ئەوجا لێرەوە ئەگەر بگەڕیێنەوە سەر تایبەتمەندی كێشەی كورد، ئەوا دەكرێت بڵێن كێشەی كوردەكان تەنیا كێشە نییە لە ناوچەكەدا، لەگەڵ ئەوەشدا، ئێمە دەتوانین ئاماژە بە چەند هۆكارێك بكەین بۆ چارەسەرنەبوونی ئەم كێشەیە، یەكەمیان بریتییە لە دابەشبوونی كوردەكان بەسەر چەند وڵاتێكدا، كە هێزە گەورەكانیش، جا یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو بێت، یاخود وڵاتە یەكگرتووەكان یان بەریتانیا هەوڵیانداوە كوردەكان وەك كارتێك بەكاربهێنن، بۆ نموونە ئەمریكا خوازیارە لە رێی گەمەكردن بە كێشەی كوردەوە جڵەوی چارەنووسی عێراق بكات لە بری ئەوەی هەوڵی چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بدات. لە لایەكی دیكەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مەترسی هەیە لە گۆڕین و دەستكاریكردنی سنوورەكان، بە تایبەتی سنووری عێراق، چونكە ئەمە دەبێتە مایەی دروستبوونی مەترسییەكی ئەمنی گەورە لە ناوچەكەدا، بەڵام دەكرێت هەوڵی پاراستنی كوردەكان بدرێت لە چوارچێوەی عێراقدا، بۆ نموونە هەوڵبدرێت كوردەكان بەردەوام بن لەسەر مومارەسەكردنی ئەو ئۆتۆنۆمیەی كە لە هەرێمەكەیاندا پیادەی دەكەن. ئەمە لەزۆر شوێنی دیكەش بەهەمان شێوەیەو دەكرێت، بڵێین رێسای گشتی گەمەكەیە، بۆ نموونە بڕوانن كە هێشتا رۆژئاوا هیچ هەوڵێكی جددی نەخستۆتەگەڕ بۆ هێنانەدی ئاشتەوایی لە نێوان ئەلبانی و سربەكاندا، لەلایەكی دیكەوە دەتوانین ئەوە بڵێین كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم رووەوە پێوەری جیاواز پیادە دەكات، یاخود بڵێین ئیزدواجیانە رەفتار دەكات، بۆ نموونە ئەگەر گرووپێكی ئیتنی بەرژەوەندییەكانی لەگەڵ هێزێكی جیهانی گەورەدا یەكبگرێتەوە ئەوا براوە دەبێت، بەڵام ئەگەر نەبێتە ئەولەویەتی ئەو هێزە گەورانە بە تایبەتی جیهانی رۆژئاوا، ئەوا چارەنووسی شكست دەبێت. هەروەها رەنگە یەكێك لە هۆكارەكانی دیكە ئەوەبێت كە هێشتا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئامادەیی تێدانییە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ هەلومەرجی نوێدا، بۆ نموونە ئەو وڵاتانەی پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتێكی كۆمۆنیستیدا بوون، ئێستا بە قۆناغی ئینتیقالیدا دەڕۆن و بازاڕی كراوە و بەدیموكراتیكردن و سیستمی فرەحزبیان قبووڵە، بەڵام هێشتا نەیانتوانیوە بە چەشنی وڵاتە دیموكراسییەكان ئەم بنەمایانە بچەسپێنن. لە لایەكی دیكەوە فەلسەفەی رێكخراو و دەزگا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئیدارەدانی قەیران و ناكۆكییەكان بنیادنراوە، واتە ئامانجەكە بریتییە لە بەڕێوەبردنی ئەو قەیرانانە بە چەشنێك كە نەبنە مایەی مەترسی بۆ سەقامگیری، واتە ئامانجەكە بریتی نییە لە كۆتاییهێنان و یەكلاكردنەوەی ناكۆكیەكە، بەڵكو رووبەڕووبوونەوەیەتی بۆ ئەوەی كەمتر مایەی مەترسی بن)).
هەموو ئەو پرۆفیسۆرانەی بەشداری ئەم راپۆرتەیان لەگەڵدا كردووین، بێجگە لە فاكتەرە نێودەوڵەتی و ئیقلیمیەكان جەخت لەسەر فاكتەری دیموكراتی بۆ سەركەوتنی دیموكراتی لەعێراقدا دەكەنەوەوە، وەك پرۆفیسۆر دۆشان سڤیتۆلیكیش ئاماژەی بەدەوڵەتانی پۆست كۆمونیست كرد بەوەی لە قۆناغی ئینتیقالیدان بۆ دیموكراتی، ئێستا هەرێمی كوردستانیش لەعێراقدا بەهەمان قۆناغدا تێدەپەڕێت و هەنگاوی باشی لەم بوارەدا بڕیوە، بەڵام پرسیاری ئێمە لە پرۆفیسۆر ئەمبرۆسۆی ئەوەبوو، ئایا ئەم ئەزموونەی هەرێمی كوردستان كاریگەری لەسەر بونیادی دیموكراتی لەعێراق دەبێت و سەرەنجامیش دەبێتە هۆكارێك بۆ سەرخستنی فیدرالیزم لە عێراقدا؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆر ئەمبرۆسۆی بەمجۆرە رای خۆی راشكاوانە بۆ ئەم راپۆرتە خستە روو: ((سەبارەت بە عێراق، پێویستە دیموكراسییەتێك بخوڵقێندرێت بەشێوەیەك كە هەموو لایەن و تاكەكانی كۆمەڵگەی عێراقی پاپەندی بن. هەروەها دەكرێ لە هەرێمی كوردستاندا پرۆسەیەكی دیموكراسیی بەهێز و پتەو بونیاد بنرێت و هەوڵ بدرێت بۆئەوەی ئەم شەپۆلە دیموكراسییە پارچەكانی دیكەی عێراقیش بگرێتەوە. ئەویش وەدی دەهێنرێت لە رێگەی پاپەندبوون بە بەها دیموكراسییەكان و چەمكەكانی پێكەوەژیان، ئەو كات هەڵبەتە هزری دیموكراسی بڵاوەدەكاتەوە و تەواوی عێراق دەگرێتەوە. لەوانەیە بۆ ئەمڕۆمان دەرفەتەكانی بەردەم كوردەكان گونجاو و لەبار نەبن، بەڵام لەوە دڵنیام كە زۆر شت لەتوانای كوردەكاندا هەیە ئەنجامی بدەن لەپێناوی هاوكاریكردن و یارمەتیدانی پارچەكانی دیكەی عێراق و وڵاتەكە پێش بخەن و پەرەی پێبدەن. لەكۆتاییدا هەموو مەسەلەكە تەنیا پەیوەستە بە پەیڕەوكردنی چەمكەكانی دیموكراسییەت و قبووڵكردنی كەسانی بەرامبەر. لەبەرئەوەی بەپێچەوانەوە، دیموكراسییەت سەركەوتوو نابێت. ئەوەش كڕۆكی هەر وڵاتێكی دیموكراسییە لە جیهان، كە بریتییە لە بونیادنانی هزرەكانی پێكەوەژیان و قبووڵكردنی كەسانی بەرامبەر و رێزنواندن. لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەهەرێمی كوردستان گرنگترین شت ئەوەیە كە پێویستە لەسەر هەردوو لە پارتە سیاسییە سەرەكییەكانی كوردستان (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ئامادەباشییان تێدا هەبێت بۆ چاندن و بەهێزكردنی پێگەی ئۆپۆزسیۆن و بەهاكانی دیموكراتی لە هەرێمی كوردستاندا، هەروەها ئەگەر كوردستان دەیەوێ دیموكراسییەت لە عێراق-دا بونیاد بنرێت، پێویستە سەرەتا لە هەرێمەكەیەوە دەست بە بونیادنانی بكات. هاوكات هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە كوردستان دیموكراتیترین شوێنە، نەك تەنیا لەسەر ئاستی عێراق، بەڵكو لەسەر ئاستی تەواوی ناوچەكە، تەنانەت تا راددەیەك لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیموكراتیترە، بەڵام وێڕای ئەو راستییانەش، پێویستە تەحەممول و قبووڵكردنی هەبێت بۆ بوونی ئۆپۆزسیۆن. هەر بۆیە، باشترین رێگەچارە بۆ بونیادنانی دیموكراسییەت لە عێراق پەیوەستە بە بونیادنانی دیموكراسییەت لە كوردستان و پێویستە لە ماڵی خۆتانەوە دەست بەو پڕۆسەیە بكەن. لە عێراقدا مەسەلەی لێبوردەیی و پێكەوە ژیان مەسەلەیەكی ئەستەمە و كارێكی ئاسان نییە، ئەنجامدانی ئەمكارە زۆر زەحمەتە و یەكێكە لە ئەركە ئەستەمەكان. لەبەرئەوەی هەر كاتێك كە بێینە سەر باسی وڵاتەكان و پرسەكانی نیشتمانی، هەمیشە مەسەلەكان پەیوەستداردەبن بە كێشەكانی خاوەندێتی: «كە ئایا وڵاتەكە ببێت بە موڵكی كێ؟» بۆ نموونە لە حاڵەتەكەی عێراقدا، عەرەبە شیعەكانی باشوور جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە پێویستە دەسەڵاتەكان لە دەستیان و بێت و ئەوان حكومڕانیی وڵاتەكە بكەن لەبەرئەوەی ئەوان زۆرینەی پێكهاتەكانی عێراق-ن. هەر بۆیە ئەنجامدانی ئەو كارە زۆر زەحمەتە و بە بۆچوونی من باشترین رێگەچارە بۆ پەیڕەوكردنی، بریتییە لە سەربەخۆییەكی چڕ. لەبەرئەوەی چەمكی «مافی دەستنیشانكردنی چارەنووس» بەرێژەی 100% پێوەندیی بە سەربەخۆییەوە نەبووە، لە چەندین وڵاتدا ئەم چەمكە پەیوەست بووە بە دیموكراسییەت و پاراستنی ناوخۆیی. هەر بۆیە پێموایە كە ئەوە باشترین رێگەچارەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان. لەبەرئەوەی هەروەكو پێشتریش باسمكرد كە گۆڕینی سنوورەكان مایەی دروستبوونی گرفتە و هەرگیز پشتگیریی لێناكرێت و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەرگیز لەگەڵ ئەو رایە نییە، تەنیا لە چەند حاڵەتێكی تایبەتدا نەبێت وەكو حاڵەتەكەی «كۆسۆڤۆ»، بەڕای من ئەو بارە لەبری ئەوەی كێشەكان چارەسەربكات زیاتر كێشە و گرفتی دروستكرد، وەكو ئەو رووداوەی كە لە «جۆرجیا» روویدا لەساڵی 2008. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بگەڕیێنەوە بۆ چارەسەری فیدرالی لەعێراقدا، ئەوا دیسان دووپاتی دەكەمەوە، بەبێ دیموكراسییەت فیدراڵیزم دروست نابێت. هیچ وڵاتێكی فیدراڵیی راستەقینە نییە كە دیموكراسی نەبێت. سەبارەت بە كوردستان، ئەمەیان حاڵەتێكی هاوسەنگە و دەبینین كوردەكان وڵاتێكیان بۆ خۆیان بونیادناوە و هەوڵ دەدەن لەپێناوی پتەوكردن و بەهێزكردنی ناوچەكەیان. ئەوەش رێگەچارەیەكە بۆئەوەی گرووپە ئتنییەكانی دیكە دانی پێ بنێن و دژایەتیی نەكەن. لەلایەنێكی دیكەوە و سەبارەت بە پرۆسەی دیموكراسی لە عێراقیشدا، بێگومان هێشتا لە عێراق كولتووری دیموكراسی نییە، بەڵام ئەگەرێك هەیە كە رۆژێك بێت و ئەو كولتوورە لە عێراق-دا بونیادبنرێت)).
بەڵام خاتوو بیرڤلی تەنیا دیموكراتی بوون و فیدرالیزم بە چارەسەركردنی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان نازانێت و جەخت لەسەر ئەوەدەكاتەوە كە زۆر فیدرالیزم شكست دێنێت و ناتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات، سەبارەت بەم پرسە و لەوەڵامی ئەم راپۆرتە پێی راگەیاندین: ((ئەمە قورسترین پرسیارێكە كە رووبەڕووم بكرێتەوە، ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، ئەوا ئەسڵی كێشە و ناكۆكیە ئیتنییەكان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەر یەكە لە پێكهاتە ئیتنییە جیاوازەكان هەوڵیداوە سنوورێكی جوگرافی بۆخۆی دروست بكات و تێیدا مومارەسەی ئۆتۆنۆمی بكات. هەروەها ئەگەر ئێمە بۆ دۆخی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕوانین ئەوا ئەو راستیە بەدی دەكەین كە لەم وڵاتەدا هەوڵ دەدرێت لە رێی یاساوە مافی گرووپە ئیتنییەكان بپارێزرێت، ئەویش بەهۆی زامنكردنی مامەڵەكردنی یەكسان و دادپەورەردانە لەگەڵ ئەم پێكهات و گرووپە ئیتنییە جیاوازانەدا، بەڵام بە داخەوە ئەوەی لە وڵاتانی دیكە بەدی دەكرێت پێچەوانەی ئەم حاڵەتەیە، بۆ نموونە ئەگەر ئێمە لە مێژووی سەدەی بیست بڕوانین، ئەوا هەر لە دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە ئەم كێشە و ناكۆكیانە درێژەیان هەبووە تاوەكو دوای جەنگی جیهانی دووەمیش كە گەورەترین پاكتاوی ئیتنی روویدا لەو سەردەمەدا و هەر ئەمەش هۆكاری دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل بوو، چونكە جولەكەكان هەوڵیاندا خاكێكی تایبەت بەخۆیان هەبێت، كە لەم رووەوە هەڵسان بە دەركردنی فەلەستینییەكانیش. كەواتە لەم رووەوە هیچ چارەسەرێك بەدی ناكەم جگە لە پێدانی مافی جیابوونەوە یاخود بەخشینی ئۆتۆنۆمی، سەبارەت بە ئەزموونی فیدرالیەتیش ئەگەر ئێمە لە ئەزموونی وڵاتی یوگسلافیا بڕوانین، ئەوا ئەزموونی شكستهێنانی وڵاتێك بەدی دەكەین كە فیدراڵی بوو، لە هەمان كاتدا وڵاتێكی وەك بەلجیكا لە ئارادایە كە لەسەر بنەمای دابەشبوونی ئیتنی فیدراڵیزم پیادە دەكات، مەبەستم ئەوەیە فیدراڵیزم و تەنانەت دیموكراسیش بەس نین و زامنی پاراستنی مافەكان نین، بۆ نموونە دەكرێت لە دیموكراسیدا زۆرینە دەنگ بۆ سەركوتكردنی كەمینە بدات. لەم رووەوە دەكرێت ئاماژە بە ئەزموونی سەركەوتووی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین كە سیستمی فیدراڵیزم پیادە دەكات، بەڵا ئەم سیستمە لەسەر بنەمای دابەشبوونی تائیفی بنیات نەنراوە. كەواتە دیموكراسی بوون و فیدراڵیزم بە تەنیا بەس نین، بەڵكو پێویستە هەوڵی چەسپاندنی دیموكراسی لیبراڵی بدرێت كە پاراستنی مافی كەمینەكان و سەروەریی یاسا لە خۆدەگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر پێكهات و گروپە ئیتنییەكانی وڵاتێك ئیرادە و خواستی پێكەوەژیانیان نەبێت، ئەوا ناكرێت هیچ یەكێك لەم سیستمانە سەركەوتن بەدەست بهێنن)).
ئەمەی لە كۆتایی ئەم راپۆرتە دەكرێت ئاماژەی پێبكەین ئەوەیە كە هەنگاوەكانی بونیادی دیموكراتی لەهەرێمی كوردستان تاراددەیەكی زۆر ئومێدی بۆ چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە عێراق و ناوچەكە دێنێتە ئاراوە و زەمینەیەكی ئەوتۆ لەعێراق و ناوچەكە دەخوڵقێنێ كە بتوانرێت زمانی چەك و هەڕەشە بگۆڕدرێت بۆ زمانی ئاشتی و پێكەوە ژیان و لێبوردەیی و سەرەنجامیش پەسەنكردنی فیدرالیزم وەك رێگە چارەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان لە عێراق و ناوچەكەدا.