راسـتگۆیی میدیا بڕبڕەی پشتی دیموكراتییە... "پرۆفیسۆر ئەگنەر فۆگ" – زانكۆی كۆپنهاگن

(( میدیای راستەقینە و راستگۆ، بڕبڕەی پشتی دیموكراتییە، ئەو چاوە ئێشكگرەیە كە هاووڵاتیان پشتی پێدەبەستن بۆ هەڵماڵینی پەردە لەسەر هەڵەكان و ئاشكراكردنی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات لەلایەن ئەو كەسانەی لە دەسەڵاتدان، میدیا پێناسەی كێشەكانی كۆمەڵگە دەكات و پلاتفۆرمێك دروست دەكات بۆ بەیەكگەیشتنی بیروبۆچوونە جیاوازەكان، هاندەری هاووڵاتیانە بۆ ئەوەی فێربن، هەڵبژێرن، لەپرۆسە سیاسییەكەدا بەشداربن، بەڵام بەداخەوە هەندێك جار نیگەرانییەك دروست دەبێت بەوەی ماس میدیا ناتوانێت ئەركەكانی بەشێوەیەكی راست و رەوان جێبەجێ بكات، لەبەرئەوەی دەكەونە ژێركاریگەری هەندێك هێز و لایەنەوە، بەمەش دەبنە فاكتەرێكی ئەنتی دیموكراتی بۆ ئەوەی بارودۆخەكە وەك خۆی بمێنێتەوە و گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، ئەو جۆرە میدیایانە هەواڵەكانیان ئەوەندە گاڵتەجارین، هێندە سەرچاوەی زانیاری نین، هەربۆیە دەبنە سەرچاوەی بڵاوكردنەوەی توندوتیژی، هەواڵەكانیان هێندەی لەسەر ژیانی تایبەتی سیاسەتمەدارەكانە، هێندە لەسەر بەرنامەو بیروبۆچوونە سیاسییەكانیان نین، ئەمجۆرە میدیایانە وادەكەن لە كۆمەڵگەدا وتووێژێكی جددی بوونی نەبێت، كە وتووێژی جددیش بوونی نەبوو، هاووڵاتیان بەدیار دروشمە سیاسییە بێماناكانەوە بەجێدەمێنن و لە پرۆسە سیاسییەكە دووردەكەونەوە، ئەمەش واتە میدیا لەبری ئەوەی چاوی ئێشكگر بێت و راستییەكانمان پیشانبدات، دەبێتە ئەو چاوەی هەڵەكانمان لەبری راستی پیشاندەدات)).




میدیای ئازاد سەرچاوەی زانیاری راستە بۆ هاووڵاتیان و دروستكردنی رای گشتی، بەشێوەیەكی گشتی میدیا تا ئەو كاتە كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە و بونیادی دیموكراتی دەبێت كە لەرووماڵكردنی رووداوەكان و گەیاندنی هەواڵەكان سەرچاوەی زانیاری راست و دروست بێت بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بتوانن لەبەر رۆشنایی راستییەكاندا هەڵوێستی خۆیان دیاری بكەن، بەڵام زۆرجار ئەو رۆڵەی لەمیدیا چاوەرێ دەكرێت، ناتوانێت بیگرێت یان لەپێناوی راگرتنی تیراژ یان دابینكردنی داهات بۆ بەردەوامی میدیاكە ناچار دەبێت بكەوێتە ژێر گوشاری لایەنی دەرەكی، ئەوجا ئەو لایەنە دەرەكییە رێكخراوە نێودەوڵەتیاكان بن كە بەمەرج هاریكاری بۆ میدیای وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان پۆست كۆمۆنیست دابین دەكەن، یاخود لایەنی دەرەكی ئەو هێز و لایەنە سیاسییانە بن كە بۆ مەبەستی تایبەتی میدیا سەربەخۆكان دەكەنە سێبەر و پاشكۆی خۆیان، ئەم حاڵەتە بە تەنیا كێشەی وڵاتی ئێمە نییە، بەڵكو زۆربەی ئەو دەوڵەتانەی لە قۆناغی راگواستن بۆ دیموكراتی رووبەڕووی ئەو حاڵەتە دەبنەوە میدیا لەبری ئەوەی ببێتە سەرچاوەی راست بۆ گەیاندنی زانیاری وەك راپۆرتی ئاژانسی UNDPI لە راپۆرتێكیدا ئاماژە بە میدیای دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست دەكات و بەوجۆرە وەسفی دەكات (میدیا لەو وڵاتانە بۆتە گازی پێكەنین هێن و بازرگانیكردنی زانیارییەكان)، ئەو راپۆرتە كە ئاماژە بەوەدەكات میدیا بۆتە گازی پێكەنین هێن، واتە كاتێك هاووڵاتی هەواڵی ئەوجۆرە میدیایانە دەخوێنێتەوە پێكەنینی دێت لەبەر ئەوەی هەواڵەكان سەرچاوەی زانیاری دروست نین، بەڵكو سەرچاوەی گەڵتەجاڕین، هەروەها میدیاكان بوونە بازاڕی ساغكردنەوەی زانیارییەكان بە قاچاخ، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەو وڵاتانە یاسایەك نییە سەرچاوەی زانیاری ئازاد بكات، بۆیە ئەو زانیارییانەی دەگاتە دەستی میدیاكان، ئەو زانیارییانە بە قاچاخ دەگەن و بڵاو دەكرێنەوە و سەرچاوەی دەسكەوتنی زانیارییەكانیش دیارنییە، هەروەك چۆن ئێستا ئەم پەتایە رۆژنامەگەری كوردیشی گرتۆتەوە و هەموو پشت بەو زانیارییانە دەبەستن كە سەرچاوەكەی نەیویستوە ناوی ئاشكرا بكرێت، ئەوجا لەم رێگەیەوە چەندین زانیاری دیكەی بێبنەما بڵاو دەكرێنەوە و لەژێر پەردەی ئەوەی سەرچاوەكە نەیویستووە ناوی ئاشكرا بكرێت بڵاودەكرێتەوە، پرۆفیسۆر ئەگنەر فۆگ لە زانكۆی كۆپنهایگن لە دانیمارك و لە وۆرك پەیبەرێكدا بە ناونیشانی (رۆڵی راستەقینەی میدیا لە دیموكراتییە تازەكاندا) (the real role of mass media in modern democracy) مەترسی خۆی لەو میدیانەی رۆڵی راستەقینەی خۆیان لە بونیادی پرۆسەی دیموكراتی ون دەكەن بەم خاڵانە دیاریدەكات:
• میدیا كە رۆڵی راستەقینەی خۆی لە بونیادی دیموكراتی ونكرد، هەواڵەكانی دەبنە گاڵتەجاری و هاووڵاتیان نەك متمانەیان بە میدیا نامێنێ، بەڵكو متمانەیان بە پرۆسە سیاسییەكە نامێنێت و لێی دوور دەكەونەوە.
• كە میدیا رۆڵی راستەقینەی خۆی ونكرد لەبری ئەوەی پەردە لەسەر هەڵەكان هەڵماڵێ، راستییەكان دادەپۆشێت و هەڵەكانمان لەبری راستی پیشاندەدا.
• میدیا كە رۆڵی راستەقینەی خۆی ونكرد، ناتوانێت لەناو كۆمەڵگە ئەو پلاتفۆرمە دروست بكات كە هەموو بیروبۆچوونە جیاوازەكان كۆبكاتەوە، بەڵكو تەنیا بایەخ بەو دروشمانە دەدات كە خۆی كەوتۆتە ژێر كاریگەریانەوە، لای هاووڵاتیانیش ئەو دروشمانە بێمانان و هیچ بایەخێكیان نییە.
• میدیا كە رۆڵی راستەقینەی خۆی ونكرد، بەدوای بەرنامە و بیروبۆچوونە سیاسییەكان ناكەوێت، بەرپرسان لەسەر خراپی بەرنامە و بۆچوونەكانیان رووبەڕووی لێپرسینەوە ناكات، بەڵكو بەدوای دروستكردنی سكانداڵی كەسی خودی سیاسەتمەدار و خێزانەكەی دەكەوێت، ئەمجۆرە میدیایە وەك ماسی قرش دوای ئەوەی سیاسەتمەدارەكە بریندار دەكات، چێژ لەو حاڵەتی شێتبوونەی خۆی وەردەگرێت كە ئەو كارەی تێدا ئەنجامداوە.
لەبەرامبەر ئەم مەترسیانە رۆڵی میدیای راستەقینە، بەمجۆرە دیاری دەكات:
1- میدیای راستەقینە بڕبڕەی پشتی دیموكراتی و بونیادی دیموكراتییە.
2- میدیای راستەقینە سەرچاوەی ئەو زانیارییە راستانەیە كە هاووڵاتیان ئەو زانیارییانە دەكەنە بنەما بۆ هەڵوێست وەرگرتن لەسەر بنەمای ئەو زانیارییانە بڕیاری خۆیان دەدەن.
3- میدیای راستەقینە كێشەكان وەك خۆی پێناسەدەكات و ئامادەی دەكات بۆ ئەوەی لە ناو رای گشتی وتووێژی لەسەر بكرێت، ئەو چاودێرەیە پەردە لە رووی هەڵەكان هەڵدەماڵێت و ئەو كەسانە ئاشكرا دەكات كە خراپ دەسەڵات بەكاردەهێنن.


4- ئەركی میدیای راستەقینە لە ئەركی حزبە سیاسییەكان لە بونیادی دیموكراتی گرنگترە.
سەبارەت بەم لایەنە گرنگەی كە راستگۆیی كاری میدیا لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی، بۆ ئەم راپۆرتە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لاری فولی ئوستادی رۆژنامەنووسی لە زانكۆی ئەركانساس بۆ رۆژنامەوانی كرد بەوەی ئەگەر گرنگترین ئەركی راگەیاندن لە كۆمەڵگەی دیموكراسی بریتی بێت لە گەیاندنی زانیاریی راست و دروست بۆ هاووڵاتیان. بۆ ئەوەی هاووڵاتیان راستەوخۆ بەشداری لە پرۆسەی سیاسیدا بكەن. ئایا تا چەند گرنگە راگەیاندن ببێتە پردێك بۆ گەیاندنی هاووڵاتیان بە دەسەڵات؟ بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی گوڵانی دایەوە ((ئەركی میدیا ئەوەیە كە تا پێیدەكرێت راستگۆ بێت و زانیارییەكان بە وردی و دروستی بگوازێتەوە. پێویستە بەشێوەیەكی بێلایەنانە و بەرپرسانە هەواڵەكان بگوازێتەوە و تاپێی دەكرێ هەوڵبدات رووداوەكان وەكو خۆی بڵاوبكاتەوە. لێرە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا میدیا سەرچاوەی سەرەكییە بۆ وەرگرتنی زانیارییەكان. ئەركی رۆژنامەنووس بریتییە لە وەرگرتنی زانیارییەكان و گواستنەوەیان بەشێوەیەكی دروست و بە راستگۆیانە و وەكو خۆی. لەكۆلێژەكانی راگەیاندنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژنامەنووسەكان فێر دەكرێن بێلایەن بن لە گواستنەوەی هەواڵەكان، بەڵام نەك بە بڵاوكردنەوەی ئەو شتانەی كە خۆیان دەیانەوێ یان بەو شێوازەی كە خۆیان ئارەزوویانە. بەڵكو پێویستە رووداوەكە وەكو خۆی بگوازنەوە بەبێ كەموكوڕی یان زیادە، پاشان هاووڵاتیان خۆیان بڕیاردەدەن كە كام هەواڵ راستە و كامیان نادروستە)). پرۆفیسۆر فولی راشكاوانە و بەشێوەیەكی گشتی ئەوەی خستە روو كە پێویستە میدیا راستگۆیانە كاری خۆی ئەنجامبدات، بۆیە ئێمە رووبەڕووی ئەو پرسیارەمان كردەوە، ئایا چۆن ئەم راستگۆییە لەناو كاری میدیا دروست بێت و ئەگەر میدیاكار پابەند نەبوو بە راستگۆییەوە چەند زیان بەپیشەكەی و كۆمەڵگەش دەگەیەنێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر فولی بەم راپۆرتەی راگەیاند: (پێویستە ژوورێكی هەواڵ هەبێت كە ئازاد بێت و فشاری هێزی دەرەكیی لەسەردا نەبێت، تەنانەت ئەگەر هێزی حكومەت بێت یان پارتە سیاسییەكان، یانیش فشاری بزنسمانەكان. رۆژنامەنووس پێویستە پیشەگەرانە واتە رەچاوی راستگۆیی و وردی هەواڵەكان بگوازێتەوە،. ئەگەر هات و هێزێكی دەرەكی هەوڵیدا فشاربخاتە سەر ئەو ژوورە هەواڵە و دەستێوەردان بكات، لەو حاڵەتەدا رۆژنامەنووس خۆی دەفرۆشێت و لەئاكامدا هاووڵاتیان متمانەیان بە میدیا نامێنێت. كەس حەزناكات گومان و نامتمانەیی لەسەر میدیا دروست ببێت.. ئێمە وەك ئەمریكی هەموو كات سەبارەت بەرۆڵی میدیا دەگەڕێینەوە بۆ «تۆماس جێفرسۆن» كە وتەیەكی بەناوبانگی هەیە و دەڵێت: «هەڵبژاردنی حكومەتێك یان هەڵبژاردنی میدیایەكی ئازاد»؟ پێموایە كە ئەو زیاتر میدیای ئازادی پەسەند دەكرد. بەڕای من سەرۆك «تۆماس جێفرسۆن» دەیویست بڵێت كە لە هەر وڵاتێكی دیموكراسیدا، تاكە رێگە بۆ هاووڵاتیان بۆئەوەی بزانن چی روودەدات ئەوەیە كە میدیای ئازاد بوونی هەبێت. هەر بۆیە، بوونی میدیای ئازاد فاكتەرێكی زۆر گرنگ و پێویستە، بۆئەوەی هاووڵاتیان بەئاگابن لە رووداو و بەسەرهات و رەفتارەكانی حكومەت و پارتە سیاسییەكان. بەشێوەیەك كە هاووڵاتییەكی ئاسایی بتوانێت رۆژنامە لەدەست بگرێ و بیخوێنێتەوە، یان تەماشای تەلەفزیۆن بكات، یان لە ئێزگە گوێ لە هەواڵەكان بگرێ، لەهەمان كاتیشدا لەسەر ئینتەرنێت بەنێو ماڵپەڕەكاندا بگەڕێ، بۆئەوەی ئاگای لە رووداو و هەواڵەكان بێت. هەروەها پێویستە هاووڵاتی لەنێو ئەو هەموو هەڵبژاردنانەدا میدیایەك هەڵبژێرێت كە باوەڕی پێی هەیە راستگۆیە و زۆر گرنگە متمانەی بە میدیا هەبێت بۆئەوەی بزانێ راستییەكان چین و لە گۆڕەپانی واقیعدا چی روودەدات. ئەو شتەش لە كۆمەڵگەیەك روودەدات كە میدیای ئازادی تێدایە.))
كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر لاری فولی ئاماژەی پێكرد جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی ئەگەر میدیا كاری پیشگەرانەی خۆی لەدەست بدات و كەوتە ژێر كاریگەری هەر هێزێكی دەرەكی، ئەوا ئیدی ئەو میدیاكارە یان ئەو رۆژنامەنووسە ناتوانێت خۆی وەك رۆژنامەنووسێكی سەربەخۆ یان بڵاوكراوەكەی وەك میدیایەكی سەربەخۆ بناسێنێت، سەبارەت بەوەی چۆن رۆژنامەنووس پابەند دەبێت بە پیشەكەی خۆی و لەگەڵ پیشەكەی خۆی راستگۆدەبێت؟ لە پرۆفیسۆر پاتسی واكسن ئوستادی رۆژنامەوانی لە زانكۆی تەكساسمان پرسی، ئایا چۆن دەتوانرێت كارێك بكرێت كە رۆژنامەنووس لەگەڵ پیشەكەی راستگۆ بێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەی گوڵاندا خاتوو پاتسی بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: ((لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پاكتی ئاكاری كاری رۆژنامەگەری پرۆفیشناڵ هەیە، ئەو پاكتە لە كۆلێژەكاندا بۆ قوتابییەكانی راگەیاندن دەوترێتەوە، زۆر جەخت لەو دەكرێتەوە و فێریان دەكەن پابەند بە ئاكاری رۆژنامەنووسی پرۆفیشناڵەوە بن. ئەوەش مانای ئەوە دەگەیەنێت كە پێویستە لەسەر رۆژنامەنووسان كەسانێكی دادپەروەر و رەوا و وردبن و بێلایەنانە زانیارییەكان بگوازنەوە. مەرج نییە رۆژنامەنووس ئەو كارە بكات، بەڵكو گرنگترین شت ئەوەیە هانیان بدەین بۆئەوەی بە رەوشت بن، بەڵام لەناو رۆژنامەنووسەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا فشارێكی زۆر توند لەسەریان هەیە بۆئەوەی بەڕەوشتبن...ئەمە وایكردووە كە رۆڵی رۆژنامەگەری ئازاد لە دیموكراتیدا رۆڵێكی گرنگ بێت...خۆم هەموو ئەو توێژینەوە و لێكۆڵینەوانەی شارەزا و پسپۆرەكان كە تاكو ئێستا خوێندوومەتەوە، هەموویان هاوڕان و دەڵێن دیموكراتی بەبێ راگەیاندنی ئازاد مەحاڵە. پێویستە كۆمەڵگە میدیای ئازادی هەبێت و وەكو چاودێرێك بێت لەسەر حكومەت، بەشێوەیەك كە بتوانێت هاوكاریی هاووڵاتیان بكات لەبارەی رەفتارەكانی حكومەت و ئاگاداركردنەوەیان لە راستییەكان، هاوكات بۆئەوەی حكومەتیش شت لە هاووڵاتییان نەشارێتەوە و تا بكرێ راستگۆ و شەففاف بێت. ئەم قسانەم پەیوەستە بە هەموو ئەو لێكۆڵینەوە و توێژینەوانەی كە تاكو ئێستا خوێندوومەتەوە و ئەو قسانەی كە لەسەر زاری پسپۆرەكان بیستوومە. میدیای ئازاد لە كۆمەڵگەی دیموكراسیدا زۆر هەستیار و گرنگە)) .


هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە رۆڵی میدیا لە گۆڕینی رەفتاری سیاسی تاكەكانی كۆمەڵگە، پرۆفیسۆر دانیاڵ گۆردن سمیس پسپۆر لە ئەترۆبۆلۆژی لە زانكۆی براون بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە: ((بێگومان ئایین و میدیا كاریگەرییان هەیە، رۆڵی ئایین دیارنییە، لەبەرئەوەی ئایین دەتوانێ رۆڵێكی كاریگەر بگێڕێ لە پاڵپشتیكردنی پرۆسەی دیموكراتیزەكردن، لەهەمان كاتیشدا دەتوانێ رۆڵ بگێڕێت لە دژایەتیكردنی چەمكەكانی دیموكراسی. بەپێی سرووشتی ئایین، هەر ئایینێك لە ئایینێكی تر كەمتر یان زیاتر دیموكراسییە. هەربۆیە، بەڕای من خەڵك دەتوانن بە چەندین شێواز ئایین بەكاربێنن، بەشێوەیەك كە دەتوانن بەكاری بێنن لە پاڵپشتیكردنی دیموكراسییەت و هەروەها دەتوانن بەپێچەوانەوە بەكاری بێنن. ئەو شتەش تایبەت نییە بە ئایینێكی دیاریكراو و ناتوانین لەو بارەیەوە ئایینێك دەستنیشان بكەین، لەبەرئەوەی هەموو ئایینەكان لە چەند حاڵەتێكدا پاڵپشتیی دیموكراسییەتیان كردووە و لەحاڵەتی دیكەدا دژایەتییان كردووە. مەسەلەكە پەیوەست نییە بە خودی ئایینەكە، بەڵكو پەیوەستە بە چۆنییەتی بەكارهێنانی.. سەبارەت بە میدیای ئازادیش، پێموایە كە میدیا هاوشێوەیە لەگەڵ ئایین، هیچ خەمڵاندنێك ناكرێ لەبارەی رۆڵی میدیا لەبارەی كاریگەرییەكانی لەسەر رەفتاری سیاسی یان سەرخستنی پرۆسەی دیموكراتی، لەبەرئەوەی مەسەلەكە تەنیا پەیوەستە بە شێوازی بەكارهێنانی میدیا. میدیا دەكرێ پۆزەتیڤ بێت، بەشێوەیەك كە یاریدەدەر بێت لە پرۆسەی دیموكراتیزەكردن، لەهەمان كاتیشدا دەتوانێ نێگەتیڤانە بێت. مەسەلەكە پەیوەستە بەو لایەنانەی كە میدیاكە هەڵدەسوڕێنن و چۆنییەتی بەكارهێنانی میدیاكە لەلایەنی ئەو كەسانە.. ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەوەی بڵێین یەكێك لەو گرفتانەش كە دووچاری سیاسەت و پرۆگرام و دامەزراوە دیموكراسییەكان دەبێتەوە بریتییە لەو گۆڕانكارییانەی كە لە سیاسەتەكاندا روودەدات، لەبەرئەوەی لە خاڵێكدا سیاسەتەكان گۆڕانكارییان لەسەر روودەدات و ئەو شتەش مایەی روودانی گۆڕانە لە رەفتاری سیاسی. هەر بۆیە پێموایە كە كاتێك خەڵكی بڕیاردەدەن بەشێوەیەكی سیاسییانە رەفتاربكەن، ئەو كات تەماشای سیاسەتەكان ناكەن یاخود چاوەڕوان بن بزانن پرۆگرامی سیاسی چییە، بەڵكو زیاتر دەڕواننە ژیانی سیاسی لەسەر ئەرزی ئەو واقیعەی تیایدا دەژین و بەچاوی خۆیان دەیبینن، بۆیە دەبینین هەنگاونانیان بەرەو ئاراستەكانی دیموكراسییەت زۆر بەهێمنی بەڕێوەدەچێت،. زۆربەی شیكەرەوەكان پێیانوایە كە خەڵك زیاتر تەنیا بیر لە بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەكەنەوە و لەسەر ئەو بنەمایە رەفتاردەكەن، هەربۆیە زۆرجار خەڵكی وا هەست دەكەن كە دیموكراسییەت لە بەرژەوەندییان نییە. بۆیە ئەگەر هەوڵبدەین پێوەندیەك لە نێوان كولتووری سیاسی و رەفتاری سیاسی دروست بكەین، دەبینین پێوەندی لە نێوانی رەفتاری سیاسی و كولتووری سیاسی بریتییە لە دوو ئاراستە. لەلایەكەوە: رەفتاری سیاسی رەنگدانەوەیەكە بۆ رەفتاری كولتوورە سیاسییەكەی، لەلایەكی ترەوە رەفتاری سیاسی توانای هەیە بۆ گۆڕینی كولتووری سیاسیش...كەواتە راستە كولتووری سیاسی بایەخێكی یەكجار زۆری هەیە و زۆر گرنگە. بەپێی تێڕوانینی من جۆرە تێنەگەیشتنێك لە سیاسەتی جیهانیدا هەیە، كە دەڵێت دیموكراسییەت تەنیا پەیوەستە بە دامەزراوەكردنی، یان بە زامنكردنی جۆرە بنەمایەك بۆ ناو دامەزراوەكانی كۆمەڵگە. بەڵام لەراستیدا دیموكراسییەت زۆر لە بنەمای دامەزراوەكان زیاترە، هەروەها لە كولتووری سیاسیش زۆر فراوانترە، كە ئەویش لەخۆیدا پەیوەستە بە رەفتاری سیاسی)) . سەبارەت بە كاریگەری دەستەبژێری رۆشنبیریش كە زۆرجار وەك حزبە سیاسییەكان بیردەكەنەوە لەسەر رەفتاری سیاسیی و چەسپاندنی كولتووری سیاسیی دیموكراتی لە كۆمەڵگە، پرۆفیسۆر دانیاڵ بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی داینەوە: ((ئەو دیاردەیە نەك تەنیا لە كۆمەڵگە تازەپێگەیشتووەكاندا بوونی هەیە، بەڵكو لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش هەیە، رۆشنبیرانی كۆمەڵگەكان كە خۆیان بە رووناكبیر و تێگەیشتوو دەزانن، دەبینین دەبن بە زمانحاڵی پارت و لایەنە سیاسییەكانی كۆمەڵگە، هەروەكو پێشتریش ئاماژەم پێكرد كە ئەو دیاردەیە تەنیا لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا بوونی نییە، بەڵكو لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش بوونی هەیە. بەلای منەوە جیاوازی لەنێوان رۆشنبیری راستەقینە و ئەو كەسانەی كە خۆیان بە رۆشنبیر دەزانن و لەراستیدا نوێنەرایەتیی ئایدیۆلۆژیایەك دەكەن یان بۆ پارتێكی سیاسی كاردەكەن لەپێناوی بەرژەوەندیی كەسیی، جیاوازی لەنێوان ئەو دوو جۆرەدا بریتییە لە توانایان لەسەر هزری رەخنەگری سەربەخۆ، لەگەڵ دەرچوون لە بازنەی ئایدیۆلۆژیای ئەو لایەنەی كە نوێنەرایەتی دەكات و دووركەوێتەوە لە بەكارهێنانی ناوەكەی وەكو رۆشنبیر بۆ مەبەستی كەسی، هەروەها زیاتر بیربكاتەوە لەسەر پرۆسەی سیاسی و كولتووری سیاسی و بەشداریكردنی سیاسی بەشێوەیەكی سەربەخۆ و بێلایەنانە. بەو شێوەیە، لە كۆمەڵگەدا دووجۆر رۆشنبیرمان هەیە، یەكێكیان تەنیا بە ناو رۆشنبیرە كە بانگەشە بۆ ئایدیۆلۆژیایەكی دیاریكراودا دەكات، جۆری دووەم بە رای من رۆشنبیری راستەقینەیە كە بەشێوەیەكی ئازاد و سەربەخۆ و بێلایەنانە كاردەكات و لەناو كۆمەڵگەدا باشترین هەوڵ دەدات لەپێناوی پێشخستنی دیموكراسییەت)).


هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە كاریگەری حزب و لایەنە سیاسییەكان لەسەر رۆژنامەنووسان و رۆشنبیران، پرۆفیسۆر مایكل ئیدمۆند پرایس ئوستادی سایكۆلۆژی لە زانكۆی برونێڵ لە بەریتانیا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: ((رەفتاری سیاسیی تاك لە دوولایەنەوە كاریگەریی لەسەر هەیە، ئەویش كاریگەری كولتووری سیاسییە، لەم چوارچێوەیەدا، رۆشنبیر و رۆژنامەنووسانیش تاكێكی ناو كۆمەڵگەن، هەر بۆیە زۆر زەحمەتە كەسانێكی رۆشنبیر بدۆزینەوە كە بەشێوەیەكی تەواو و لە رووی سیاسییەوە عادیلانە بن، یان ئەجیندای كارەكانی پارتە سیاسییەكانیان كاریگەریی لەسەریان نەكردبێت. ئەم قسەیەم دروستە و لە هەموو سیستەمە دیموكراسییەكاندا بوونی هەیە. بەهەرحاڵ زۆر گرنگە رۆشنبیرەكان تاكو دەتوانن و تا پێیان دەكرێ خۆیان دووربخەنەوە لە ئایدۆلۆژییە سیاسییەكانیان، بۆئەوەی كەسایەتیی خۆیان بپارێزن و لە ململانێیە سیاسییەكاندا خۆیان بەرزتر راگرن و توانایان هەبێ بۆ دەستنیشانكردنی رێگەچارەكان بۆ كێشە سیاسییەكان بەشێوەیەكی دروست و ئاقڵانە و بەسوودتر بۆ تەواوی كۆمەڵگە. ئەو رۆشنبیرانەی كە هەمیشە هەوڵدەدەن بەشێوەیەكی سەربەخۆیانە بیربكەنەوە، باشترین كەسن و لە رووی زانستییەوە سەركەوتووترین كەسن. هەر بۆیە پێموایە هەرچەند رۆشنبیرەكان بەشێوەیەكی سەربەخۆتر بیر بكەنەوە، ئەوەندە زیاتر دەبن بە كەسانێكی زانا و ئابووریناس و سایكۆلۆژیستی ئاراستەكراو لە رووی جۆر و بەرهەم و زانستییەوە. لەم چوارچێوەیەدا رۆژنامەنووسانیش بەهەمان شێوە پێویستە سەربەخۆ بن، لەبەر ئەوەی میدیای ئازادیش رۆڵێكی گرنگی هەیە و تاكە سەرچاوەی زانیارییەكانە بۆ زۆربەی خەڵك، هەروەها توانایەكی بەهێزی هەیە لە دروستكردنی راوبۆچوون و تێڕوانینی خەڵك لەبارەی سیاسەت. لەپێناوی رێگرتن لە هەر كەسێك بۆ گەمەكردن و دەستێوەردان لەم هێزە گرنگەدا، زۆر گرنگە كۆمەڵگە چەندین میدیای ئازادی جۆراوجۆری تێدا هەبێت لە ئاژانس و نێت وۆرك و ئامرازەكانی میدیا كە ململانێ و كێبڕكێ لەنێوانیاندا هەبێت)).
ئەو رابۆچوونە جیاوازانەی لەم راپۆرتە سەبارەت بە بایەخ و گرنگی رۆڵی میدیای راستەقینە لە كۆمەڵگە خرانە روو، لەوانەیە بۆچوونەكان لەیەكتری نەچن و جیاواز بن، بەڵام هەموویان جەخت لەسەر خاڵێكی گرنگ دەكەنەوە كە میدیای ئازاد پێویستە پابەندی ئاكاری كاری رۆژنامەگەری پرۆفیشناڵ بێت، بۆ ئەوەی بتوانێت ببێتە سەرچاوەی زانیاری راست دروست بۆ هاووڵاتیان و لە پێناوی رێگرتن لەوەی كە گەمە بە هەستی هاووڵاتیان بكرێت و دووربخرێنەوە لە پرۆسە سیاسییەكە.