((لەساڵی 1952 كە دواهەمین ساڵی سەرۆكایەتییەكەی بوو، ترۆمان گەیشتە ئەو راستییەی كە سەركەوتن بەو شێوازەی ئەمریكا ئومێدی بۆ دەخوازێت، لە كۆریادا مومكین نییە، هێزەكانی ئەمریكا لەم شەڕەدا نادۆڕێن، بەڵام براوەش نابن، ئەوكات 3/2 رای گشتی ئەمریكا دژی شەڕی كۆریا بوون، بۆیە ترۆمان ئومێدی وابوو ئەو پرۆسە ئاشتییەی لەساڵی 1951ـەوە دەستی پێكردبوو بگاتە ئاكامێك، بەڵام تیمی ئەمریكا لەو پرۆسەیەدا لەژێر كۆمەڵێك گوشاردا بوون، كۆمارییەكان رەخنەیان ئاراستەی دیموكراتییەكان دەكرد بەوەی نەرمی بەرامبەر بەرەی كۆمۆنیست دەنوێنن، بەڵام دیموكراتەكان پێیانوابوو چۆن پاكانە بۆ كوشتنی 50 هەزار سەربازی ئەمریكا بدۆزنەوە لەكاتێكدا ئاكامی بردنەوەی ئەو شەڕە دیار نییە، هەروەها بیركردنەوەش لەوەی كۆریا بەیەكگرتوویی هاوپەیمانی ئەمریكا بێت بۆ دژایەتی بەرەی كۆمۆنیست ئەویش لە خەوێك زیاتر شتێكی دیكە نییە، بۆیە كاتێك دوای ترۆمان، كاتێك داوید ئایزنهاوەر هات وەك سەركردەیەكی ئەفسانەیی تەواوی سەربەستی دایە شاندی وتووێژەكانی ئەمریكا، لەهەمانكاتدا هەڕەشەی بە بەكارهێنانی بۆمی ئەتۆمی كرد هەتا رێككەوتنی ئاشتی لە ساڵی 1953 ئیمزاكرا، هەموو لایەنەكانی نێو ئەم رێككەوتنە بێجگە لەكۆریای باشوور، خۆیان لەم پرۆسەیەدا بەدۆڕاو دەزانی، راستە ئەمریكییەكان لە شەڕی كۆریادا نەدۆڕان، بەڵام براوەش نەبوون، بارودۆخی ئێستای عێراقیش بەهەمان شێوەیە، پێویستە ئەمریكا ستراتیژیەتی خۆی بگۆڕێت بۆئەوەی بتوانێت رۆڵی سەركردایەتی خۆی لە جیهاندا پیادە بكات، بەڵام ئەمە چ كاتێك روودەدات؟ بێگومان وەك ئەو عێراقەی ئێستا هەیە سەیری عێراق بكەین نەك ئەو عێراقەی ئێمە ئومێدمان بۆ دەخواست، ئەگەر وەك سەرۆك بوش پێناسەی سەركەوتن دەكات، ئەو كاتە سەردەكەوین كە هەموو كارەكان لە عێراقدا تەواو بكەین، ئەوا ئەو دەوڵەتەی بیری لێدەكەینەوە دەوڵەتی خەیاڵە نەك ئەو دەوڵەتی ئێستا بە واقیعی هەیە)).
فەرید زەكەریا - نۆڤەمبەری 2006

مەبەست لە نووسینی ئەو پەرەگرافەی بیرمەند و رۆژنامەنووس لەم راپۆرتە، ئاماژەكردنە بۆ ئەو گۆڕانكارییە جیۆسیاسییەی لەئاكامی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق، لە ناوچەكەدا روودەدات، پێگەی هەرێمی كوردستانە لەو جوگرافیا تازیەیەدا، ئەمەش خوێندنەوەی واقیعیانەیە بۆ پێگەی هەرێمی كوردستان لەژێر سایەی سەرۆكایەتی بەڕێز مسعود بارزانی دا، خوێندنەوەی پێگەی هەرێمی كوردستانە لەو ستراتیژەیە تازەیەی كە ئیدارەی سەرۆك ئۆباما بۆ كۆتایی هاتنی شەڕی عێراق و كشانەوەی هێزەكانی لە عێراقدا پیادەی دەكات، كەواتە وەك فەرید زەكەریا بیرمەندی لاو و سەرنووسەری گۆڤاری نیوزویك لە نۆڤەمبەری 2006 لە وتارێكدا بە ناونیشانی دووبارە بیركردنەوە لەعێراق: هەنگاوەكان بۆ پێشەوە(Rethinking Iraq: The Way Forward)، ئاماژەی پێكردووە، پێویستە شەڕی عێراقیش هاوشێوەی شەڕی كۆریا كۆتایی پێبێت، بێگومان بەراوردكاری نێوان كۆتاییهاتنی شەڕی كۆریا و دابەشكردنی كۆریا بۆ كۆریای باكوور و كۆریای باشوور، مەبەست لێی دابەشكردنی عێراق یان جیابوونەوەی كوردستان لە عێراق نییە، بەڵكو مەبەست پیادەكردنی سیستمێكی فیدراڵییە كە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی سنووردار بێت و دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوان بێت، ئەمەش واتە:
1- ئەو بەراوردەی كە زەكەریا لەوتارەكەیدا لە نێوان شەڕی كۆریا و عێراق كردویەتی ئەوەیە، كە پێویستە ئیدارەی ئەمریكی واز لەو پێناسەكردنەی بۆ سەركەوتن لە عێراقدا هەیەتی بهێنێت و نابێت عێراق بە رەش و سپی سەیر بكرێت، بەڵكو پێویستە بەدوای چارەسەرێكی خۆڵەمێشیدا بگەڕێت (ئەمەش واتە نە رەش بێت، نە سپی).
2- ئەمریكا هەتا ئێستا لە عێراقدا بەو ئاستە سەركەتوو نەبووە كە ئومێدی بۆ خواستووە، بەڵام شەڕەكەشی نەدۆڕاندووە، بۆیە دەبێت بەدوای چارەسەرێكدا بگەڕێت ئەگەر سەركەوتنیشی بۆ بەدەست نەیەت خۆی لە دۆڕاند دووربخاتەوە.
3- ئەو وتارەی زەكەریا لە ساڵی 2006 نووسراوە، واتە سەرۆك بوش لە دواین ساڵی سەرۆكایەتی نزیك دەبێتەوە، بۆیە گرنگە بوش وەك ترۆمان هەست بەوە بكات كە بردنەوەی شەڕەكە مومكین نییە و دەبێت بەدوای ئەوە بگەڕێت خۆی لە دۆڕاندن دووربخاتەوە، بۆ ئەوەی زەمینە خۆش بكات سەرۆكی دوای خۆی وەك ئایزنهاوەر بڕیارێكی مێژووی بدات و شەڕەكە كۆتایی پێبهێنێت.
4- هاتنی ئۆباما دوای بوش، لە زۆر رووەوە لە هاتنی ئایزنهاوەر دەچێت دوای ترۆمان، بەڵام جیاوازی لە نێوان سەركردەیی ئەفسانەیی ئایزنهاوەر و ئۆباما ئەوەیە، ئایزنهاوەر هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی كرد، بۆ ئەوەی لایەنەكانی كێشەكە (لایەنە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان) لەسەر كۆتایی هاتن بەو شەڕە بگەنە رێككەوتنێك، بەڵام ئەفسانەی سەرۆكایەتی ئۆباما بۆ كۆتاییهێنان بەشەڕی عێراق، بەكارهێنانی هێزی نەرم ( Soft Power) و هاندانی لایەنەكانی كێشەكەیە بۆ پیادەكردنی هێزی نەرم و دۆزینەوەی خاڵ و بەرژەوەندی هاوبەش و دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتیانە بۆ كێشەكانی ناوخۆیی عێراق و كێشەكانی عێراق و دەوڵەتانی ئیقلیمی و گەڕانەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ بۆ نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
5- بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج و هەڵوەستەی چاودێران و ناوەندەكانی توێژینەوە و تەنانەت سیاسەتمەدار و سەرۆكەكانی وڵاتانی دەوربەریش ئەوەیە، كە كلیلی سەركەوتنی ئەم ستراتیژیە تازەیە هەرێمی كوردستانە و نەخشەی تازە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ستراتیژیەتی تازەی ئەمریكا بۆ سەركردایەتی جیهان بە هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت، هەروەها لەمەش زیاتر پێوەندییە ئیقلیمییە سیاسی و ئابوورییەكانی عێراقیش لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێی و یەكێتی ئەوروپا بە هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت و ئەگەر ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و دەوڵەتانی ئیقلیمی خوازیاری ئەوەن شەڕی عێراق بە شێوەیەكی سەركەوتنانە كۆتایی پێبێت و عێراق ببێتەوە ئەو دەوڵەتەی كە لەنێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا پێگەی خۆی وەربگرێتەوە، ئەوا دەبێت پێش هەر شێونێك، عێراقە ئارام و دیموكراتیەكە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە هاوتای كۆمەڵگەی ئەندامی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قبوڵ بكرێت، ئەو عێراقە ئارام و دیموكراتیەش هەرێمی كوردستانە.
چۆن هەرێمی كوردستان لەم ستراتیژیەتە تازەیە
بووە خاوەنی ئەم پێگە گرنگە
هەتا ساڵی 2006 و پێش ئەوەی مەزاری هەردوو ئیمام عەلی هادی و حەسەن عەسكری لە سامەڕا بتەقێنرێنەوە و عێراق بگاتە ئەوەی رووبەڕووی شەڕێكی مەزهەبی توندبێتەوە، ئیدارەی ئەمریكی لەسەردەمی سەرۆك بوش بەو جۆرە بیری دەكردەوە، كە دەبێت عێراق ببێتە دەوڵەتێكی دیموكراتی و یەكپارچەیی خاكەكەشی بپارێزرێت و دەوڵەتێك بێت هاوپەیمانی دەستە راستی ئەمریكا بێت لەشەڕی دژە تیرۆردا، بەڵام كاتێك عێراق خۆی بووە گۆڕەپانی شەڕی تیرۆر دژی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا، ئەوەبوو زۆر لە چاودێرانی بارودۆخی ئەمریكا بە تایبەتی تۆژرە باڵاكانی ناوەندەكانی توێژینەوە و هەروەها هەندێك لە دیپلۆماتەكانی پێشووی ئیدارەی ئەمریكا، راشكاوانە رای گشتی ئەمریكایان ئاگادار كردەوە:
• عێراق كۆتایی هات و ئیدی وەك یوگسلافیای پێشوو دەوڵەتێك نییە ناوی عێراق بێت.
• بەغدا لە سایگۆن دەچێت و دەبێت چاوەڕێی ڤێتنامێكی دیكە بین.
• بوش لە عێراقدا پێنج رێگە چارەی خراپی لەبەردەمدایە.
• هەوڵدان بۆ دروستكردنی یەكێتی دەوڵەتەكانی عێراق بە هاوشێوەی یەكێتی ئەوروپا، ئەمەش واتە لەبەر ئەوەی عێراق بۆتە دەوڵەتێكی فاشیل، پێویستە سێ دەوڵەت دروست بكرێت و پاشان ئەم سێ دەوڵەتە وەك دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا لە فیدراسیۆنێكدا كۆبكرێنەوە.
ئەمانە هەموویان وتاری رۆژنامە و گۆڤار و بڵاوكراوەكانی سینك تانكسەكانی ئەمریكا بوون لەسەرەتای ساڵی 2006دا، پێش ئەوەی كۆشكی سپی لیژنەیەك لەهەردوو پارتی كۆماری و دیموكراتی دروست بكات و بە ناوی گروپی دیراسەتی عێراق (Iraq Study Group)، ئەم لیژنەیە كە لەلایەن سیناتۆری دیموكراتی لی هامیلتۆن و وەزیری دەرەوی پێشووی سەردەمی بوشی باوك جیمس بیكەر سەرۆكایەتی دەكرا، ناوەكەی گۆڕدرا بۆ راپۆرتی بیكەر – هامیلتۆن، ئەوانەی لەم راپۆرتە بەشداریان كرد، ئەمانە بوون:
1- هەموو ئەو سەرۆكانەی پێشتر سەرۆكی ئەمریكابوون و لە ژیاندا مابوون.
2- هەموو وەزیرانی پێشووی دەرەوە و بەرگری و راوێژكارانی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا كە لە ژیاندا مابوون.
3- هەموو ئەو تۆژەرانەی كە لە سینك تاكسەكانی ئەمریكا تۆژەرن و تایبەتمەندن لەسەر باری عێراق و سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی ئاسایش و بەرگری ئەمریكا.
4- هەموو ئەو كەسانەی لە حكومەتی عێراقدا پۆستی سەروەری و وەزراییان هەبوو.
5- ئەو رۆژنامەنووسانەی هەواڵەكانی عێراقیان رووماڵ كردبوو، یان ستوونووس بوون لە رۆژنامەكانی ئەمریكا.
6- بۆ كاری ئەم لیژنییە سەنتەری دیراساتی ستراتیژی ( CSIS) دەسنیشانكرا و نەنتۆنی كۆردسمان وەك سەرپەرشتیای نووسیینەوەی راپۆرتەكە راسپێردرا.
7- ئەم گروپە لە 15/3/2006 دەست بەكار بوون لە 6/12/2006 راپۆرتێكیان بەناوی راپۆرتی دیراسەتی عێراق (ISG) پێشكەش كرد.
راپۆرتی بیكەر – هامیلتۆن و
هەڵوێستی سەرۆك بارزانی
ئەم گروپە كۆمەڵێك راسپاردەیان دابوو بە ئیدارەی بوش، ئەگەر هەڵوێستی سەرۆك بارزانی نەبوایە دژی ئەو راسپاردانە ئەوە ئەو راسپاردانە، بە تایبەتی ئەوانەی كە تایبەت بوون بە چۆنییەتی مانەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق و چۆنییەتی چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕاوەكان و پێوەندی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراق، ئەوا ئەو پێگەیەی ئێستای هەرێمی كوردستان وەك دەوڵەتێكی دیفاكتۆ بە هاوشێوەی تایوان لەگەڵ چین، ئێستا ئەم پێگەیە بوونی نەدەبوو.
گرنگترین خاڵ كە بەیەكێك لە دەسكەوتە مێژووییەكانی ماوەی سەرۆكایەتی بەڕێز مسعود بارزانی بۆ ئێستا و داهاتوو لە قەڵەم دەردێت، ئەم خاڵانەبوون:
1- سەرۆك بارزانی زوو لەوە تێگەیشت كە ئەم راپۆرتە بە ئەقڵیەتی سەردەمانی جیهانی جەمسەرگەری و شەڕی سارد نووسراوە و هەموو ئەوانەشی بەشداری سەرەكیان لەو راپۆرتە كردووە، سەرۆك و دیپلۆماتكاری سەردەمانی شەڕی سارد بوون و لەژێر كاریگەری ئەو سەردەمە ماونەتەوە، بۆیە قبوڵكردنی ئەو راپۆرتە واتە گێڕانەی باری كوردستان بۆ سەردەمانی شەڕی سارد، ئەمەش واتە پێش دروستبوونی هەرێمی كوردستان.
2- ئەم راپۆرتە پشتگوێخستن و پەراوێزكردنی كێشەی ناوچە دابڕاوەكانی وەك هۆكارێك بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری عێراق لەقەڵەم دابوو، لە كاتێكدا شەڕی مەزهەبی و تائیفی لەناو سامەرا و گەڕەكانی بەغدا و شارەكانی فەلوجە و رومادی بوو. بۆیە سەرۆكی كوردستان بە راشكاوانە لە بەغداوە بە هەموو جیهانی راگەیاند، پشتگوێخستن و خۆ دوورخستنەوە لەسەر كێشەی ناوچە دابڕاوەكان بەگشتی و كەركوك بە تایبەتی، هۆكاری ناسەقامگیری 100 ساڵی عێراقە و ئێمە ئامادەین لەسەر كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان قوربانی بەهەموو شتێك بدەین، دوای ئەم هەڵوێستە نیشتمانییەی سەرۆك بارزانی و تێگەیشتنی سەرۆك بوش لە ئاستی جددیەتی هەڵوێستەكەی سەرۆك بارزانی، بەتەلەفون پێوەندی بە بەڕێزیان كردوو پێی راگەیاندن، ئەمە راسپاردەی لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەیەو ئیدارەی ئەمریكی مولزم نییە پێوەی، ئەم هەڵوێستە نیشتمانییەی سەرۆك بارزانی جارێكی دیكە لە رۆژی 4/6/2010 و لە كۆنگرە رۆژنامەنووسیە هاوبەشەكەی لەگەڵ داود ئۆغلۆی وەزیری دەرەوەی توركیا جەختی لەسەر كردەوە و لە ئەنكەراوە بە جیهانی راگەیاندووە، چارەسەری كێشەی كەركوك و ناوچە دابڕاوەكان و جێبەجێكردنی ماددەی 140، جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە واتە چارەسەركردنی كێشەكان و دابینكردنی سەقامگیری لە هەرێمی كوردستان و عێراقدا.
3- سەرۆك بارزانی هەر زوو تێگەیشت كە دیپلۆمات و لۆبی دەوڵەتانی دراوسێ كاریگەریان لەسەر داڕشتنی راپۆرتەكە هەیە، لەبەر ئەوەی راپۆرتەكە داوای بونیادی حكومەتێكی سەنترالی بەهێزی بۆ بەغدا كردبوو، بۆیە بەڕێزی زۆر بەتوندی دژی ئەم راپۆرتە راوەستایەوەو رایگەیاند، دەستووری عێراق كە %80 ی زیاتری عێراقییەكان دەنگیان پێداوە، عێراقی تازەی وەك دەوڵەتێكی فیدراڵی و دیموكراتی و فرەیی و پەرلەمانی پێناسەكردووە و مانەوەی ئێمە لە عێراقدا بەندە بە جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەوە، ئەمەش راشكاوانە واتە ئەگەر عێراق فیدراڵی نەبێت و هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدراڵی دانپێنراو لەدەستووردا نەبێت، ئەوا هەرێمی كوردستان ناتوانێت بەشێك بێت لەو وڵاتە، یان جارێكی دیكە ببێتەوە بە بەشێك لە دەوڵەتێكی سەنترالی دیكتاتۆری.
4- ئەم هەڵوێستە نیشتمانییانەی سەرۆك بارزانی زوو راستییەكانی بۆ ئیدارەی ئەمریكی و پسپۆرانی ناوەندەكانی سینك تاكسەكانی ئەمریكا روونكردەوە، لە پێش هەمووانەوە ئەنتۆنی كۆردسمان سەرپەرشتیاری داڕشتنی راپۆرتەكە، ئەم راپۆرتەی بەوە وەسف كرد ( جیهان چاوەڕێی دەكرد فیل بزێت، مشكی بوو، The Elephant Gives Birth to a Mouse)، ئەم پەندە ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو لیژنەیە چەند گەورە بووە و راسپاردەكانی چەند بێمانا و بچووك بوون، ئەمە بێجگە لەو 5 كەسەی كە پێشنیاری دووبارە دیراسەتكردنەوەی بارودۆخی عێراقیان كردبوو وەك ( ستیفن بیدل، لاری دایمۆند، جیمس دۆبینز، لیسلی گلب، چیم كۆفمان) ئەم پێنج بەڕێزە ئێمە وەك گۆڤاری گوڵان بە تایبەت دوای راپۆرتەكە دیمانەمان لەگەڵ كردوون و هەموو پێیان راگەیاندین، كە ئەوان رایان لەگەڵ راسپاردەكانی ئەو راپۆرتە نییە و ئەوەی لەو راپۆرتە نووسراوە شتێكی تەوافوقی ئەو خەڵكانەیە كە راوێژیان پێكراوە، یان لە داڕشتنی راپۆرتەكە بەشداربوونە.
هەرێمی كوردستان لە عێراقی
دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا
بڕیاری ئیدارەی ئۆباما بۆ كشانەوەی هێزەكانی بە قۆناغ لە عێراق و كەمكرنەوەی لەمانگی ئابی دادێ، بڕیارێكە هەتا ئێستا ئیدارەی ئەمریكا سووربوونی خۆی لەسەر ئەم بڕیارە دووپاتدەكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدا هەتا ئێستاش دیار نییە ئایا هەتا مانگی ئابی دادێ حكومەتی نوێی عێراق پێكدەهێنرێت یان نە ؟ سەبارەت بەوەی تاچەند لە جێبەجێكردنی بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا كاریگەری رەوشی سیاسیی عێراق دەبێتە هۆی دواخستنی؟ پرۆفیسۆر ئاڵپەر كالیبەر ئوستادی زانستی سیاسەت و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان تایبەتمەند لە سیاسەتی توركیا و عێراق لە زانكۆی بیرنگهام لەبەریتانیا بەمجۆرە وەڵامی پرسیاری ئەم راپۆرتەی داینەوە و وتی: (سەرەتا و پێش هەموو شتێك، لەو بڕوایەدانیم كە رەوشی ئاسایش و سەقامگیریی عێراق یەكێك بێت لە ئەولەوییاتەكانی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا. پێویستە عێراقییەكان هەستن بە دامەزراندنی ئاسایش و پرۆسەیەكی دیموكراسیی جێگیر و تایبەت بەخۆیان، بۆئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و وڵاتانی ئەوروپی بگەنە ئەو راستییەی كە لەكۆتاییدا هەموو مەسەلەكان بە دەستی عێراقییەكانە لەبارەی درووستكردن و پاراستنی پرۆسەی دیموكراسی لە وڵاتەكەیان. هەرێمی كوردستان خاوەن ئەزموونێكی دیموكراسیی تایبەتە، هەروەها ئەمڕۆ خاوەن پێگەیەكی بەهێزە و دەرفەتی باشتری لەپێشە لە بونیاتنان و پەرەپێدانی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمەكەی، بەپێچەوانەی هەرێمەكانی دیكەی عێراق، جگە لەوەی كە هەرێمەكە گەشەسەندووە لە بوارەكانی سیاسی و پەرەپێدانی ئابووری و رەوشی ئاسایش و ئارامی. بەڵام هاوكات پێكهاتەكانی هەرێمی كوردەكان و هاوشێوە لەگەڵ پارچەكانی دیكەی عێراق، هەرێمێكی فرەنەتەوەیە، لە كورد و عەرەب و توركمان، ئەو خەسڵەتەش لە فرەنەتەوەیی پێوەندیی راستەوخۆی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی عێراق هەیە، وەكو توركیا و سوریا وڵاتە عەرەبەكانی دیكە. هەربۆیە، خوڵقاندنی هاوسەنگییەكی سیاسی بۆ بونیاتنانی پرۆسەی دیموكراسی تەحەددایەكی گەورەیە، لەبەرئەوەی پێكهاتەكانی عێراق بریتین لە چەند نەتەوەیەكی جیاواز و هاوكات لەنێوانی ئەو گروپانەدا دژایەتی و نەیاری هەیە. هەر بۆیە پێویستە لەسەر حكومەتی كوردی مامەڵە لەگەڵ كەمینەكان بكات، هەروەها ئەگەر بێت و هاوكاری لە وڵاتانی دراوسێ وەربگرێ، ئەوە كارەكان ئاسانتر دەبنەوە. وەدیهێنانی سەقامگیریی پرۆسەی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستان پێموایە كە چانسێكی بەهێزە بۆ تەواوی عێراق. لەبەرئەوەی ئەگەر هات و پرۆسەی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستان شكستی بەدەست هێنا، ئەوە لە هیچ شوێنێكی دیكەی عێراقدا دەرفەت ناڕەخسێت بۆ بونیاتبوونی)). كەواتە وەك پرۆفیسۆر ئالپەر ئاماژەی پێدەكات بونیادی سەقامگیری و دیموكراتی لە لایەن ئەمریكا و رۆژئاواوە لەبەرچاو دەگیرێت و ئەوەشی پێگەی هەرێمی كوردستانی لەم پرۆسەیەدا بەرزكردۆتەوە، ئەو بەرەو پێشەوەچوونەیە كە لەژێر سایەی سەرۆك بارزانی هەرێمەكە بەخۆیەوە بینیووە، سەبارەت بە مەترسی نەبوونی دیموكراسی و ئارمی لە عێراقی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، پرۆفیسۆر لوئەی بەحری ئوستادی زانستی سیاسەت لە زاكۆی تێنسی و تۆژەر لە ئامۆژگای ئەنجومەنی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن: (هێزەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەمووی لە عێراق دەرناچن. هەروەكو دانراوە، تا كۆتایی مانگی ئاب 50 هەزار سەربازی ئەمریكی عێراق جێدەهێڵن و دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەیان و تا كۆتایی ساڵی 2012 تەنیا 40 هەزار سەربازی ئەمریكی لە عێراق دەمێننەوە. لەوبارەیەوە نازانم عێراقییەكان چی دەكەن یان پێویستە چی بكەن. بەڵام سەبارەت بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەمریكا هیچی نەكرد، ئەمریكا لەڕووی دیموكراسییەت هیچی بۆ عێراق نەكردووە و یارمەتی عێراقییەكانی نەدا. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەڵێنی بە عێراقییەكان دا عێراق بكات بە وڵاتێكی دیموكراسی و لەڕووی دیموكراسییەتەوە هاوكارییان بكات، بەڵام ئێستا پرۆسەی دیموكراسی لە عێراق شكستی بەدەست هێناوە، ئەو شكستەش بۆ ئەمریكا ناگەڕێتەوە، بەڵكو تەنیا عێراقییەكان بوون كە زیانیان پێ گەیشت و لەڕووی دیموكراسیەتەوە شكستیان بەدەست هێنا، لەبەرئەوەی عێراقییەكان تاكو ئەمڕۆش ناتوانن پێكەوە بگونجێن و لەسەر شتێك رێككەون. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنیا چەند شتێكی سنوورداری پێدەكرێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت فشار بخاتە سەر عێراقییەكان و بە زۆرەملێ ناچاریان بكات بۆ ئەنجامدان یان ئەنجامنەدانی هەر شتێك یان لەبارەی هەر مەسەلەیەك. ئەمڕۆ عێراق خۆی خاوەن فەرمانڕەواییە لەسەر وڵاتەكە و هەموو بڕیارەكان لە دەستی عێراقییەكانە و ئازادن لە بڕیاردان، هاوكات كێشەیەك هەیە لە بەغدا لەبارەی پێكهێنانی حكومەت، بەڵام ئەمە هەڵەی عێراقییەكانە نەك ئەمریكا كە ناتوانن حكومەتی عێراقی پێكبهێنن. ئەمڕۆ عێراقی دوای هەڵبژاردنەكان خاوەن پەرلەمانێكی هەڵبژێردراوە و پارتی سیاسیی براوەی هەیە. هەر بۆیە، پێویستە پێكەوە دانیشن و بگونجێن و بگەنە ئاكامێكی ئاشتییانە بۆ پێكهێنانی حكومەت. ئەمەیە رای من كە هۆكاری شكستی پرۆسەی دیموكراسی لە عێراق بۆ ئەمریكا ناگەڕێتەوە، بەڵكو بۆ خودی عێراقییەكان. راستە ئەركی ئەمریكا بریتییە لە پاراستنی رەوشی ئارامی و سەقامگیری و ئاسایشی عێراق، لەهەمان كاتیشدا ئەوە ئەركی عێراقییەكانیشە نەك تەنیا ئەمریكا، بەڵام كێشەی عێراق ئەوەیە كە پارتە سیاسییەكان ناكۆكن و رێك ناكەون و لەنێوانیاندا رێكخستن نییە، بەشێوەیەك كە ناتوانن ئارامی و ئاسایشی وڵاتەكەیان بپارێزن. هەمووی هەڵەی ئەوانە). ئەگەر لە قسەكانی پرۆفیسۆر بەحری كە بۆ ئەم راپۆرتە كردوونی وردبینەوە، دەبینن هاوشێوەی هەمان ئەو قسانەیە كە فەرید زەكەریا لە ساڵی 2006 ئاماژەی پێكردوون، ئەمریكا نەیتوانی ئامانجەكانی لە عێراقدا بەدەست بهێنێت و دیموكراتی لەعێراقدا بچەسێنێت، بۆیە ئەو بەشەی دیكەی عێراق كە هەرێمی كوردستانە و بە شاهیدی دۆست و دوژمن هەرێمێكی سەقامگیر و ئارامە و هەنگاو بۆ بونیادی دیموكراتی هەڵدەگرێت، ئەوە فەزلەكەی دەگەڕێتەوە بۆ لۆژیكی سیاسەتی سەرۆك بارزانی نەك بوونی ئەمریكا لە عێراقدا، بەڵام بەردەوامی و پاراستنی ئەم هەرێمە حەتمەن پێویستی بەهاریكاری ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكەی یەكێتی ئەوروپا هەیە، دەربارەی ئەم پرسە و هۆكاری سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی و سەقامگیری لەكوردستان و سەرنەكەوتنی لە عێراقدا، پرۆفیسۆر كینس كاتزمان شرۆڤەكاری پێشووی دەزگای هەواڵگری ئەمریكا بۆ دەوڵەتانی كەنداو و عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تۆژەر لە سەنتەری دیراساتی ستراتیژی، وەڵامی پرسیاری ئەم راپۆرتەی بەمجۆرە دایەوە: (پێشبینی دەكرا ئەزموونی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستان ببێت بە نموونەیەك بۆ پارچەكانی دیكەی عێراقیش، بەڵام ئەو كاریگەرییەی نەبوو كە چاوەڕوان دەكرا و بەو شێوەیە نەبوو كە پێشبینیمان بۆی دەكرد، لەبەر ئەوەی توندوتیژی و نەبوونی سەقامگیری لەبەشەكانی دیكەی عێراق، پێموایە كە برەودان بە بواری وەبەرهێنان لەوانەیە هانی ناوچە عەرەب نشینەكان بدات بۆ پاپەندبوون بە رێگەچارەیەكی ئاشتییانە بۆ ئەو كێشە و ناكۆكییانەی كە لەنێوانی خۆیاندا بوونی هەیە، هەروەها هەوڵبدەن بۆ راكێشانی سەرنجی وەبەرهێنەرەكان لەپێناوی وەدیهێنانی پەرەپێدانی ئابووری).
سەبارەت بە رۆڵی هەرێمی كوردستان بۆ گرێدانەوەی عێراق بە توركیا و یەكێتی ئەوروپاوە و بایەخی هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا، پرۆفیسۆر ئاڵپەر بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەشی داینەوە: (تاكو ئەمڕۆش یەكێتی ئەوروپا نەیتوانیوە رۆڵێكی كاریگەرانە لە عێراقدا بگێڕێت و بەتایبەتی لە هەرێمی كوردستانیشدا، هەروەكو هەموومان دەزانین كە فەڕەنسا و ئەڵمانیا و چەندین وڵاتی دیكە لە یەكێتی ئەوروپا، خۆشبەختانە، بەشدارییان لە داگیركردنی عێراق نەكرد. لەو بارەیەوە، دەكرێ توركیا وەكو پردێك بێت لەنێوانی سەركردە و وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ عێراقدا و لە رێگەی هەرێمی كوردستانەوە. بەڵام هەروەكو ئاشكرایە كە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا بەنیازن بەخۆیان و لەلایەنی خۆیانەوە هەنگاوەكان ئەنجامبدەن لە دروستكردنی پێوەندییەكان لەگەڵ عێراق. ئەگەر بێت و توركیا پێشكەوتنێك ئەنجامبدات، ئەوە لایەنە هەرێمییەكان دەتوانن جۆرە سەقامگیرییەك لە ناوچەكە دابین بكەن. هەر بۆیە و لەو بارەیەوە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا دەیانەوێ توركیا لە پردێك زیاتر بەكاربێنن بۆ دروستكردنی پێوەندییەكانیان لەگەڵ عێراق. بەڵام هەروەكو پێشتر ئاماژەتان پێكرد، كە ئەگەر هەرێمی كوردەكان سەقامگیر و ئارام و دیموكراسی نەبێت، ئەوە توركیا هیچ هاوبەشێك نادۆزێتەوە كە بتوانێ لەگەڵی گفتوگۆ و دانوستان ئەنجامبدات و پێوەندیی بازرگانی و ئابووریی لەگەڵ درووستبكات یان هەنگاو بنێت بەرەو ئاراستەكانی ئاشتیی هەرێمی لە ناوچەكە. بێگومان بوونی سەقامگیری و ئارامی و دیموكراسییەت لە هەرێمی كوردەكان و عێراق گرنگە، لەبەر ئەوەی بەبێ بوونی سەقامگیری و دیموكراسییەت لە هەرێمدا درووستكردنی پێوەندی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی كارێكی زەحمەت دەبێت.. لەبارەی داهاتووی دەسەڵاتی كوردی و هەرێمی كوردستان گەشبینم، لەبەرئەوەی بارودۆخی ئەم هەرێمە لە چەندین رووەوە جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ پارچەكانی دیكەی عێراق هەیە. هەروەها خۆشبەختانە ئەگەر پرۆسەیەكی دیموكراسیی بەهێز و پێگەیشتوو لە هەرێمی كوردستان بونیاتبنرێت، گەشبینم لەوەی كە ئەو ئەزموونە گەشەدەستێنێت و بۆ تەواوی عێراق بڵاوەدەكاتەوە. بەڕای من، پێویستە لەسەر كوردستانی عێراق هەوڵبدات بۆئەوەی لەناو چوارچێوەی عێراق داهاتووی هەرێمەكەی دەستنیشان بكات. وەدیهێنانی ئەم خاڵەش تەنیا لەپێناوی پێشكەوتنی و پەرەپێدانی ئابووریی عێراق نییە، بەڵكو دەبێتە بەمایەی خۆشگوزەرانی و گەشەسەندنی هەرێمی كوردستانیش، لەبەرئەوەی عێراق خاوەن نەریتێكی بەهێزە و ئێستاش دەرفەت و چانسی زۆرە بۆ سەركەوتن، هەربۆیە پێموایە كە مانەوەی كوردەكان لە چوارچێوەی عێراق پێگەكەیان بەهێزتر دەكات و چانسەكانیان زیاتر دەبێت. بەڵام لەبارەی عێراق، ئاستی گەشبینیم بە قەد ئەو گەشبینییەم نییەكە بۆ هەرێمی كوردستان لێی دەڕوانم، لەبەرئەوەی ئەمڕۆ عێراق دووچاری تەحەددایەكی گەورە بۆتەوە و گرژییەكی بەهێز لە نێو پێكهاتەكانی هەیە لە ناكۆكیی تایفەگەری و ناسەقامگیریی ئابووری و سیاسی و هتد.. هەربۆیە، لەوە دڵنیام كە ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە سەقامگیری و پرۆسە دیموكراسییەكەی كاریگەریی دەبێت لەسەر دروستكردنی داهاتووی عێراق).
هەموو ئەو لایەنانەی ئاماژەمان پێكردن و ئەو پسپۆرانە لێدوانی خۆیان بۆ ئەم راپۆرتە راگەیاند ئاماژە بە راستیەكی گرنگ دەدەن كە ئێستا هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەو بارە سەقامگیری و ئارامیەی كە دابینكردووە و بۆتە وێستگەیەكی گرنگی بارزرگانی و وەبەرهێنان و دەروازەیەك بۆ دەوڵەتانی دراوسێی و یەكێتی ئەوروپا، ئەمە وادەكات هەرێمی كوردستان پێگەیەكی گرنگ و سەرەكی لەداهاتوو بگێڕێت و راستە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراقدا دەبێت، بەڵام سەنگی ئەم هەرێمە وەك تایوان دەبێت لە رۆژهەڵاتی ئاسیادا.