راجەوی ئەسەد پڕۆفیسۆری كاروباری نێودەوڵەتیی لە سكوڵی هامفری بۆ كاروباری نێودەوڵەتیی لە زانكۆی مینێسۆتا، شارەزا و پسپۆڕی چەند بوارێكی گرینگە و لە هەمان كاتدا توێژینەوەشیان لەبارەوە دەكات، وەك بەرەوپێشچوونی ئابووریی نێودەوڵەتی، سیاسەت و ئابووری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا، و هەژاری لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا. وەك راوێژكاری بانكی نێودەوڵەتی و رێكخراوی نێودەوڵەتیی كار و یونیسێف-یشدا كاری كردووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پتر پەیوەست بوون بە دۆخی ئابووریی وڵاتانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كارلێكی نێوان گەشەی ئابووری و ناسەقامگیری یان توندوتیژیی سیاسی و سیاسەتی ئیدارەی ئێستای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە.

* هەروەك دەزانن ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرفتارە بە دەست توندوتیژیی سیاسی و سستبوونی ئابووری، ئێوە چۆن لە پەیوەندیی نێوان ئەم دوو لایەنە دەڕوانن؟
- لە راستیدا كێشەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە كە هەمیشە گرژییەكی هەڵكشاو هەیە لەنێوان گرووپە جیاوازەكاندا و هەڵكشانی ئەم گرژییانەش سەری كێشاوە بۆ سەرهەڵدان و دروستبوونی شەڕی ناوخۆ، هەروەك ئەوەی لە وڵاتی یەمەن و سوریادا بەدی دەكەین، ئەم شەڕە ناوخۆییانەش بوونەتە هۆی ئەوەی دەوڵەتەكە لاواز بێت، واتە دەسەڵاتە مەركەزییەكە لاواز بوو و لە دەرئەنجامدا ئێمە دەوڵەتی لاوازمان هەیە، بەم هۆیەشەوە خەڵكی گرووپی تایبەت بە خۆیان دروست دەكەن، بۆ خۆپاراستن و بەرگریكردن لە خێزان و منداڵ و پێكهاتەكەیان. لەلایەكی دیكەوە گرووپی وەك داعش و هاوشێوەیەكان دروست دەبن و چالاك دەبن، بە هەمان شێوەی رێكخراوی ئەلقاعیدە كە دەبینین چالاك بووەتەوە و دەستی بە جموجووڵ كردووەتەوە لە باكووری ئەفریقا و قۆچی ئەفریقی. كەواتە لە دۆخێكی لەم شێوەیەدا چۆن دەكرێت پێشبینیی گەشەكردنی ئابووری بكەین، لە دۆخێكدا كە خەڵكی لە شەڕەوە تێوەگلابن و یەكتر بكوژن، ناكرێت چاوەڕوانی بووژانەوەی ئابووری بكەین. لەلایەكی دیكەوە ئەوەی بەدی دەكەین، ئەوەیە كە گۆڕانكارییە ژینگەییەكانیش بوونەتە هۆی ئەوەی كە خەڵكێكی زۆر لە ناوخۆدا كۆچ بكەن، واتە لە چوارچێوەی وڵاتەكەی خۆیاندا و لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە، لە هەمان كاتدا خەڵكانێكیش هەن كە كۆچ بۆ دەرەوەی وڵات دەكەن، ئەمانەش هەموویان پێكەوە كێشەیەكی گەورەیان خوڵقاندووە، لێرەدا پرسیارە بنەڕەتییەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت مامەڵە لەگەڵ ئەم خەڵكانەدا بكرێت، كە دوچاری نائومێدی بوونەتەوە و تووشی دۆخێكی خراپی دەروونی هاتوون؟ هەروەها ئەم حاڵەتە لە ئەمریكای لاتینیش بەدی دەكرێت و لە وڵاتانی وەك هندۆراس و گواتیمالا و نیكاراگوا، هەموو ئەمانەش دەرئەنجامی بوونی حكومەتێكی خراپ و لاوازن، چونكە كێ پێی خۆشە وڵاتی خۆی جێبهڵێت و رووبكاتە وڵاتێكی دیكە، ئەگەر مەسەلەكە گەڕان نەبێت بە دوای سەلامەتی و ژیان و گوزەراندا؟ كەوابێ ئەمە دەرئەنجامی نائومێدیی ئەو خەڵكەیە و هەوڵیانە بۆ بەدیهێنانی ژیانێكی باشتر و گوزەرانێكی باشتر، بەتایبەتی كاتێك دەبینین لە وڵاتی خۆیاندا تەنیا كوشتار و توندوتیژی و كێشە هەن.

* بە تێڕوانینی ئێوە چۆن ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن دەتوانێت بە شێوەیەكی بەرپرس و بنیاتنەرانە مامەڵە لەگەڵ بارودۆخ و كێشەكانی ئەم ناوچەیەدا بكات، مەبەستمان لە كێشە و تەحەددییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بە دیاریكراوی؟
- بە تێڕوانینی من باشترین كارێك كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بتوانێت ئەنجامی بدات، بریتییە لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك و زەمینە بڕەخسێنێت بۆ ئەنجامدانی دیالۆگ، واتە ناكرێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گفتوگۆ لەگەڵ ئێراندا نەكات، تەنیا لەبەر ئەوەی ئیسرائیل خوازیاری كارێكی لەم چەشنە نییە. هەروەها ناكرێت ئێمە گفتوگۆ لەگەڵ عەرەبستانی سعودیەدا نەكەین تەنیا لەبەر ئەوەی ئەو وڵاتە چەند كارێكی هەڵە و ناڕاستی ئەنجام داوە. كەواتە بە رای من چارەسەرەكە لە درێژەداندایە بە گفتوگۆ و لەوەدایە ئامانجەكانمان بە جێگیری بهێڵینەوە. چونكە ناكرێت ئێمە فشار دروست بكەین و گفتوگۆ بكەین بۆ بەدیهێنانی بەرەوپێشچوونێك، یان دەستكەوتێك و دواتر لێی پاشگەز ببینەوە. ئەمە دەبێتە حاڵەتێكی دووڕوویی و زیانمان پێدەگەیەنێت، مەبەستم ئەوەیە ناكرێت ئیدارەیەك رێككەوتنێك ئەنجام بدات و ئیدارەی دواتر بێت و لێی بكشێتەوە و دەستی لێ هەڵگرێت، چونكە ئەگەر وا بكەین، ئەوا چۆن چاوەڕێی ئەوە دەكەین كە متمانەمان پێ بكەن؟

* ئەی پێت وایە ئاستەنگ و تەحەددیی بەردەم ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چین لەم رووەوە؟
- لە پەیوەندی بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ئەوەی بەدی دەكەین، ئەوەیە كە بەردەوامییەك نییە لە گرتنەبەری ئامانجەكانماندا و ئەمەش كێشەیەكە پەیوەستە بە دیموكراسییەوە، ئەمە بە مانای ئەوە نییە، وڵاتە تاكڕەو و دیكتاتۆرەكان كێشەیان نییە، بەڵام كێشەكەی ئەوان جیاوازە. بەڵام لە دەرئەنجامدا دیموكراسی رێڕەو و ئاڕاستە راستەكە دەگرێتەبەر، لە كاتێكدا وڵاتە دیكتاتۆری و تاكڕەوەكان دەسەڵات و بڕیاربەدەست كەسێكی دیاریكراو، یان گرووپێكی دیاریكراو لە خەڵكەوەیە.

* هەر لە پەیوەندی بە مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەتایبەتی لەگەڵ ئێراندا دەمانەوێت بپرسین: تا چەند ئەگەری گەیشتن بە رێككەوتن و زیندووكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەئارادایە، بەتایبەتی ئەگەر لێدوانەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەبەرچاو بگرین كە باسی لەوەكرد ئێران لەم رووەوە جددی نییە؟
- لە راستیدا تەنیا دەتوانم بە شێوەیەكی گشتی لەم بارەیەوە بدوێم، چونكە لە وردەكارییەكانی ئەم گفتوگۆیانە ئاگادار نیم، ئەمەش وا دەكات زەحمەت بێت بۆ من كە باس لە وردەكارییەكان بكەم. بە تێڕوانینی من لە روانگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ئێران بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ناوچەكە و بگرە هاووڵاتییانی وڵاتی خۆیشی لەبەرچاو ناگرێت و، دەیەوێت تا سەر پشتیوانی لە حزبوڵا و گرووپە هاوشێوەكانی بكات لە ناوچەكەدا. لێرەدا دەمەوێت سەرنج بۆ پرسێكی دیكە و كێشەیەكی دیكە رابكێشم، ئەویش ئەوەیە كە بە تێڕوانینی من كارێكی مەترسیدارە پرسی ئایینی و رەهەندی ئایینی بخزێندرێتە نێو كێشە و ناكۆكییەكانی ئەم ناوچەیەوە، وەك كێشە و ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە و لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە ئەگەر ئێران و سعودیە بیانەوێت بە نەفەسێكی تایفەگەری ئاگری ئەم ناكۆكییانە خۆش بكەن. چونكە توندڕەوی و ئوسوولگەرایی ئایینی مەترسییە، ئیدی لە هیندستان بێت، یان لە سریلانكا، یان لە هەر وڵاتێكی دیكەی ئەم ناوچەیە كە ئێمە لە واقیعدا دەرهاویشتە كارەساتبار و زیانبەخشەكانیمان بینیوە.


* ئێوە باسی كێشەی توندڕەویتان كرد، لێرەدا دەمانەوێت پرسی تیرۆر بورووژێنین كە چەند وڵاتێكی ئەم ناوچەیەی پێوە گرفتار بووە و، بگرە دەرئەنجامەكانیش رەهەندێكی جیهانییشیان وەرگرتووە، ئێوە چۆن لەم مەسەلەیە دەڕوانن، بەتایبەتی ئەگەر گرێی بدەینەوە بە بڕیاری ئیدارەی سەرۆك بایدن بۆ كشانەوە لە ئەفغانستان و مەترسییەكانی دووبارە بەهێزبوونەوەی تاڵیبان؟
- لە راستیدا بەهێزبوونەوەی تاڵیبان ئەگەرێكی بەهێزە لە حاڵەتی كشانەوەی هێزەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هێزەكانی وڵاتانی دیكە، چونكە دەبێت ئێمە ئەوەمان لە یاد بێت، كە كاتێك یەكێتیی سۆڤیەت ئەو وڵاتەی جێهێشت، ئەوا ئەفغانییەكان لە حاڵەتێكی بڕوابەخۆبوندا بوون و بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە ئێمە هێزێكی مەزن و گەورەمان تێكشكاندووە و، ئەم جارەش دەتوانن ئەو بانگەشەیە دووپات بكەنەوە و بڵێن سوپەر پاوەرێكی دیكەمان تێكشكاند و بە چۆكدا هێنا. خۆی كێشە بنەڕەتییەكە ئەوەیە كە هیچ وڵاتێك ناتوانێت وڵاتێكی دیكە داگیر بكات و بۆ هەمیشە ئیرادەی خۆی بەسەردا بسەپێنێت، ئەمە ئەزموون و مێژوو سەلماندوویەتی، ئەوەتا پێشتر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دوچاری دۆڕان بووە لە وڵاتی ڤێتنام، بە هەمان شێوە ئیسرائیل لە دۆڵی بیقاع و لە لوبنان شكستی هێنا، هەروەها یەكێتیی سۆڤیەتیش لە ئەفغانستاندا دوچاری شكست و پاشەكشە بوو، ئێستاش كە ئێمە پێیان وابێت ئەوان ئێمە قبووڵ دەكەن، ئەوا بە هەڵەدا چووین. كەواتە ئەگەر ئەمریكا بكشێتەوە، ئەوا تاڵیبان بانگەشەی ئەوە دەكات كە توانیویەتی ئەمریكا ناچار بە شكست و پاشەكشە بكات، ئەمەش دەبێتەهۆی زیادبوونی مەترسییەكانی تیرۆریزم. لەم كاتەشدا پرسیارە بنەڕەتییەكە ئەوە دەبێت ئایا تاڵیبان هەوڵ دەدات هێرش لەناو خاكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا- بە چەشنی رووداوەكانی 11ی ئەیلوولی ساڵی 2001- یان چەند وڵاتێكی ئەورووپی وەك ئەڵمانیا و فەڕەنسا ئەنجام بدات. هەرچۆنێك بێت هەر كاتێك تاڵیبان سەركەوتنی راگەیاند، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ئاستی كردارە تیرۆریستییەكان زیاتر بێت و، بە دڵنیاییەوە ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەگەرچی رەنگە ئەمریكا و وڵاتانی دیكەی ئەورووپا هێندەی وڵاتانی ئەم ناوچەیە ناكەونە ژێر كاریگەریی زیادبوونی ئەو كارە تیرۆریستییانەوە.