ئەمساڵ زەنگی مەترسیی وشكەساڵی لێدرا، كە ئاشكرایە كاریگەری و دەرهاویشتەی خراپی لێ دەكەوێتەوە لەسەر كاری كشتوكاڵی و بەخێوكردنی مەڕوماڵات و چەند بوارێكی دیكە، كە هەموو ئەمانەش پێویست دەكات، رێكاری پێویست بگیرێتەبەر، بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییە خراپەكانی، ئەم پرسانە بوونە تەوەری راپۆرتێكی گوڵان لە رێگەی ئەنجامدانی چاوپێكەوتن و گفتوگۆ لەگەڵ كەسانی پەیوەندیدار لەم بوارە.

دكتۆر سەمەد سۆفی عومەر
بەڕێوەبەری گشتیی سەرچاوەكانی ئاو بە وەكالەت:

وشكەساڵی كاریگەریی خراپی لەسەر كشتوكاڵ كردووە و ئاوی ژێرزەویش كەم بووەتەوە

بەشدار پوشۆ سابیر
سەرۆكی بەشێ كاروباری ئاوی ژێرزەوی لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەكانی ئاو:

لە كوردستان كێشەی كەمیی ئاومان نییە، كێشەی ئیدارەدانی ئاومان هەیە


سەرەتا دكتۆر سەمەد سۆفی عومەر بەڕێوەبەری گشتیی سەرچاوەكانی ئاو بە وەكالەت، لە میانەی وەڵامدانەوەی چەند پرسیارێكدا تیشكی خستەسەر ئەم پرسانە:
لە بارەی ئەوەی كە رووبارەكانی كوردستان بەشێكیان سەرچاوەكانیان لە وڵاتانی دراوسێیە، ئەو ساڵانەش كە وشكەساڵی بێت، دەوڵەتانی دراوسێ، ئاوەكە گل دەدەنەوە و، رێگە نادەن بێتە وڵاتی ئێمە، بەتایبەتیش لە رووباری سیروان، ئایا ئەم پرسە بۆ ئەم ساڵیش مەترسیی دەبێت؟ لە وەڵامدا رایگەیاندا: «لە راستیدا هەر لە ئێستاوە كاریگەری و مەترسییەكانی كەمبوونەوەی ئەم رووبارە دەركەوتوون، بە چەشنێك لە ئێستادا و لە سەعاتێكدا (400)مەتر سێجا ئاوی ئەم رووبارە دێتە هەرێمی كوردستانەوە، لە كاتێكدا ساڵی پار و ئەم كاتانە ئەم رێژەیە زۆر زیاتر بوو. هەروەها كەمیی ئاوی سیروان كاریگەریی راستەوخۆ لەسەر ئەو شوێن و ناوچانە دەكات كە كاری كشتوكاڵی لەسەر دەكەن و، كاریگەریی راستەوخۆی وشكەساڵی لەسەر ناوچە دەشت و پێدەشتەكانی سنووری گەرمیان دەركەوتووە. لە هەمان كاتدا كاریگەری لەسەر ئاستی دابەزینی ئاوی ژێرزەویش دروست دەكات، هەر بەهۆی ئەو وشكەساڵییەوە رۆژانە بیری ئاومان هەیە، وشك دەكات. ساڵی رابردوو وڵاتی ئێران هەر وەك ئەمساڵ ئاوی لەسەر زێی سیروان گل دایەوە، بەڵام پاشان لەلایەن وەزارەت و لایەنی پەیوەندیدار گفتوگۆ لەگەڵ كونسوڵی وڵاتی ئێران لە هەرێمی كوردستان كرا و، لە ئەنجامدا ئاوەكەیان بەردایەوە، بۆ ئەمساڵیش گفتوگۆ لەگەڵ كونسوڵی ئێران دەكەین، تا ئەو بڕە ئاوەی كە پێویستە لە سەرچاوەكەوە بڕژێتە ناو ئاوی سیروان، بەری بدەنەوە، بەمەش تا راددەیەك ئەو وشكەساڵییەی لەو سنوورە هەیە، كەم دەبێتەوە و جووتیاران دەتوانن درێژە بە كارەكانی خۆیان بدەن.
لە بارەی ئەوەی ساڵانە چەندین كەسی شارەزاو پسپۆڕ لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەكانی ئاو خانەنشین دەبن و، ئایا ئەمە كاریگەری لەسەر كار و پڕۆژەكان نابێت، چونكە ئاشكرایە چەندین ساڵە بەهۆی قەیران و كەمیی بودجەوە دامەزراندن نییە و، ئایا تاچەند ئەو بودجەیەی تەرخان دەكرێت، بەشی ئەوە دەكات كارەكانیانی پێ جێبەجێ بكەن و، ئایا ئامێری پێویستیان بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەی راستەوخۆ هەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا باسی لەوە كرد كە «ساڵانە كەسانی كارمەند و پسپۆڕ و شارەزا لە بەڕێوەبەرایەتییەكەمان ماوەی تەمەنی یاساییان تەواو دەبێت و خانەنشین دەبن، ئەمەش كاریگەری لەسەر كارەكان دروست دەكات و، هەست بە كەلەنێك لەو بوارانە دەكرێت، دامەزراندنیش نییە، تا بتوانرێت ئەو شوێنانە بەپێی پێویست پڕ بكرێتەوە، بەڵام بۆ چارەسەری ئەمەش پێویستە حكومەتی كوردستان بودجەیەك تەرخان بكات، بۆ راهێنان و خولی تایبەت و پێویست بۆ ئامادەكردنی ستافی نوێ، تا بتوانن شوێنی ئەو فەرمانبەرانە بگرنەوە كە خانەنشین دەبن، بۆ هەندێ كار و پڕۆژەش دەتوانرێت توێژینە و دراسە لە رێگەی كەرتی تایبەتەوە ئەنجام بدرێت. لەلایەكی دیكەوە لەبەر كەمی و نەبوونی ئامێر ناتوانین راستەوخۆ پڕۆژە جێبەجێ بكەین و چەندین جۆری پڕۆژە لە رێگەی بەڕێوەبەرایەتیی پارێزگاكانەوە دەتوانرێت جێبەجێ بكرێن، بەڵام لەبەر رێنمایی وەزارەتی دارایی ئەگەر ئامێرەكانیشیان هەبێت، ناتوانن پڕۆژەكان جێبەجێ بكەن، بەڵكو پڕۆژەكان دەبێت بكرێتە تەندەر و كەرتی تایبەت جێبەجێیان بكات.»
دواتر پرسیاری ئەوەمان كرد، كە بڕیار بوو چەندین پڕۆژەی گەورە و ستراتیژیی ئاودێری لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكرێت، وەك پڕۆژەی ئاودێریی شەمامك لە سنووری پارێزگای هەولێر و كڵێسە لە شاری كۆیە، ئایا ئەم پڕۆژەیانە بەچی گەیشتوون كە سوودێكی یەكجار زۆری بۆ ئاودێریی ئەو دەڤەر و سنوورانە هەبوو؟ لەم رووەوە باسی لەوە كرد كە «چەندین پڕۆژەی گەورە و ستراتیژیی ئاودێری هەبوون، كە بڕیار بوو جێبەجێ بكرێن، یەكێك لەو پڕۆژە گرینگانە پڕۆژەی شەمامك بوو كە قۆناغی تەندەری تەواو ببوو و بەڵێندەر وەریگرتبوو، تەنیا ئەوە مابوو كە تێیدا دەست بە كار بكەن، بەڵام بە هۆی هاتنی شەڕی داعش و دروستبوونی قەیرانی داراییەوە پڕۆژەكە راوەستا، خۆ ئەگەر بێت و پڕۆژەی ئاودێریی شەمامك جێبەجێ بكرایە، ئەوا سوودی ئابووریی زۆری بۆ شاری هەولێر و هەموو هەرێمی كوردستان دەبوو، چونكە ئەو پڕۆژەیە ئاوی لە زێی گەورە وەردەگرت و درێژ دەبووەوە بۆ هەموو سنووری شەمامك كە نزیكەی 60 هەزار دۆنم زەویی بەراو دەكرد، هاوكات پڕۆژەی ئاودێری كڵێسە لە كۆیە هەبوو كە ئەویش بە هەمان هۆكاری قەیرانی دارایی، كاركردن تێیدا راوەستاوە و، چەندین پڕۆژەی دیكە لە سنووری گەرمیان و پارێزگاكانی دیكەی كوردستان هەبوون، هەر هەموویان بە هۆی قەیرانی دارایی و نەبوونی بودجەوە راوەستاون.
پاشان راوبۆچوونی بەشدار پوشۆ سابیر سەرۆكی بەشی كاروباری ئاوی ژێرزەوی لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەكانی ئاومان وەرگرت.
سەرەتا پرسیاری ئەوەمان لێ كرد: ئایا ئێوە لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەكانی ئاو، بەرنامەو پلانتان بۆ رووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی چین؟ لە وەڵامدا ئاماژەی بەوە كرد كە «لە راستیدا بۆ ئەو مەبەستە كۆبوونەوە ئەنجام دراوە لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو و، بەرنامە و پلان دانراوە كە بۆ ئەمساڵ هەندێ كاری هەنوكەیی و ستراتیژی ئەنجام بدرێت، لەوانە چەندین رێنمایی گرینگ و پێویست دەركراون بۆ هەڵكەندنی بیر، تا كاریگەرییان زۆر نەبێت لەسەر ئاوی ژێرزەوی و، لەگەڵ پڕۆژەی دروستكردنی چەند پۆنتێك و بەربەستی خۆڵیی بۆ مەبەستی گلدانەوەی ئاو لە هەرێمی كوردستان كە سوودی زۆر دەبێت بۆ پاراستنی ئاوی ژێرزەوی، هاوكات ئەو پۆنت و بەربەستە خۆڵییانە سوودیان بۆ كاری كشتوكاڵی و بەخێوكردنی سامانی ماسی و كەرتی گەشتیاریش دەبێت، بۆ جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەی پۆنتانە داوای بڕی 13 ملیار دینارمان كردووە، كە بۆ هەر پارێزگایەك نزیكەی پێنج پۆنت و بەربەستی خاكی دروست بكرێت. هەر بۆ رووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی داوامان لە وەزارەت كردووە، دەسەڵاتی بیرلێدان بدرێتەوە بە ئێمە و، ئەو شوێن و گەڕەكانەی ئاویان نییە، یان كەمە، بیریان بۆ لێ بدرێت، تا ئاوی خواردنەوەیان بۆ دابین بكرێت و، بۆ جووتیارانیش بیری هاوبەشیان بۆ لێ بدرێت، نەك هەر یەكەو بەجیا بیرێكی هەبێت.
پاشان پرسیاری ئەوەمان كرد، كە ماوەی چەند ساڵێكە حكومەت بەرنامە و پلانی بۆ دروستكردنی بەنداوی قەوارە جیاواز هەیە و چەند بەنداوێكی تازەش دروست كراون، بۆچی پرۆسەی دروستكردنی بەنداو بە خاوی كاری تێدا دەكرێت؟ هاوكات چەند بەنداو پلانی بۆ دانراوە و چەندی جیبەجێ كراون؟ لەم بارەیەوە پوشۆ سابیر روونی كردەوە «دەبوو گرینگییەكی تایبەت بە ئاو و سەرچاوەكانی ئاو بدرێت، هەروەها دەبوو هەندێك بەنداوی گەورەو ستراتیژی دروست بكرایە، بۆ نموونە: پێویست بوو لەسەر زێی گەورە یەك تا دوو بەنداو دروست بكرایە، بەڵام بەهۆی ئەو قەیران و بارودۆخەی رووبەڕووی حكومەت بووەتەوە، چەندین ساڵە نەیتوانیوە ئەو بەرنامە و پلانانەی بۆ بەنداو دایناوە، جێبەجێی بكات، هەر بۆیە لێرەدا ئاماژە بەوە دەكەین. ئێستا شەڕی ئاو لە هەموو جیهان دەستی پێ كردووە، وەك ئەوەی دەبینین ئێران و توركیا چەندین بەنداوی گەورەیان دروست كردووە، بۆ گلدانەوە و گۆڕینی رێڕەوی ئاو، كە هەموو ئەمانە بەڵگەن بۆ ئەو كارت و فشارەی كە كاریگەریی خراپ لەسەر هەرێمی كوردستان دروست دەكات. بۆیە پێویستە حكومەتی كوردستان گرینگیی زیاتر بە ئیدارەدانی ئاو و سەرچاوەكانی ئاو بدات و، كار و پڕۆژەی بەنداوەكان جێبەجێ بكات، چونكە ئێمە لە كوردستان كێشەی كەمیی ئاومان نییە، بەڵكو كێشەی ئیدارەدانی ئاومان هەیە.
دواتر پرسیارمان لە بارەی دروستكردنی بەنداوی خۆڵ بۆ گلدانەوەی ئاوی باران كرد، كە ئەمەش كارێكی قورس نییە و لەوانەیە لە هەموو ناوچەكانی كوردستان بتواندرێت دروست بكرێت، ئایا بۆچی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، سلفەی قەرز ناداتە ئەو جووتیارانەی ئەم جۆرە بەنداوانە دروست دەكەن؟ بۆ ئەم مەبەستە باسی لەوە كرد، «ئەو كار و پڕۆژەیانە لە ساڵی 2014وە بە هۆی قەیرانی دارایی راوەستاوە، بەڵام لە ساڵانی پێشووەوە پڕۆژەكانی پۆنت و بەربەستی خاكی بە بەرنامە و پلان و لە چەندین شوێنی گونجاوی هەرێمی كوردستان جێبەجێ كراون، هاوكات چەند پۆنتێك لە ژێر جێبەجێكردندا بوون، ئەوانیش كاركردنیان لەگەڵ دەستپێكردنی قەیرانی دارایی تێیاندا راوەستاوە، لەو پرۆژانەی پۆنت هەیە 60%ی تەواو بووە و كاركردن تیدا راوەستاوە. بە هۆی نەبوونی بودجە پڕۆژە هەیە 75تا80%ی تەواو بووە و راوەستاوە، ئەمە نەك سستی و كەمتەرخەمی لە وەزارەت و سەرچاوەكانی ئاو بێت، بەڵكو كاریگەریی قەیرانەكەیە.
سەبارەت بەوەی ئایا هەڵكەندنی بیری ئاو تا چەند كاریگەریی لەسەر ئاوی ژێرزەوی هەیە و ئەو مەرج و رێنماییانە چین كە لە رووی یاساییەوە بۆ بیرلێدان و ژمارەی ئەو بیرانەی بە مۆڵەت لێدراون لە هەرێم چەندە و، ئایا بیر هەبووە لە دەرەوەی مۆڵەت لێ درابێت؟ لە وەڵامدا گوتی: «لە ساڵی 2018وە مۆڵەتدان بۆ هەڵكەندنی بیر لە دەسەڵاتی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەكانی ئاودا نەماوە، ئەو دەسەڵاتە دراوەتە ئەنجومەنی وەزیران. ئەو بڕیارەش كاریگەریی لەسەر لێدانی بیری ئاو هەبووە، ئەمەش وای كردووە بیرێكی زۆر بە نایاسایی هەڵبكەندرێت، چونكە لەساڵی 2018 تا ئێستا مۆڵەتێك بە كەرتی تایبەت و هیچ جووتیارێك نەدراوە بۆ بیرلێدان، ئەمەش وا دەكات جووتیاران بۆ لێدانی بیری ئاو پەنا بۆ رێگای نایاسایی ببەن. دووریی نێوان بیرێك لەگەڵ بیرێكی دیكە بەپێی حەوزەكانی ئاوی ژێرزەوی دەگۆڕێت، ناوچە هەیە، دووریی بیر لەگەڵ بیرێكی دیكە 450مەترە، هەشمانە 600 مەترە، ناوچەی دەشتایی دەبێت لە 20 دۆنم كەمتر نەبێت، ئینجا یەك بیری تێدا هەڵكەندرێت، لە ناوچەی شاخاوی دەبێت جووتیارەكە لە 10 دۆنم زەوی كەمتر نەبێت، ئینجا مۆڵەتی بیرلێدانی پێ دەدرێت، بەڵام لە سنووری پارێزگای سلێمانی جیاوازە، نابێت ئەو جووتیارەی بیر لێ دەدات، زەوییەكەی لە پێنج دۆنم كەمتر بێت. ئێستا لە هەموو هەرێمی كوردستان ئەو بیرانەی بە مۆڵەت هەڵكەندراون، تا ساڵی 2020 ژمارەیان 23715بیرە بووە، كە 12256بیری ئاوی خواردنەوەن و 10528بیری كشتوكاڵین و 931بیریش بۆ مەبەستی پیشەسازین و ژمارەیەكی زۆری بیریش بەبێ مۆڵەت هەڵكەندراون، كە هەموو ئەو بیرانە هۆكارێكی دیكەن بۆ كەمبوونەوەی ئاوی ژێرزەوی لە هەرێمی كوردستاندا. لەو بیرانەش ئەوانەی كۆنن، دیاردەی وشكەساڵییان لەسەر دەركەوتووە، بۆیە زۆربەیان وشك دەكەن و بیرە نایاساییەكان تا ئێستا رووپێویان بۆ نەكراوە كە ژمارەیان چەندە و بەردەوامیش بیری دیكە بە نایاسایی هەڵدەكەندرێت، كە ئەمە هۆكارێكی گەورە و راستەوخۆیە بۆ كەمبوونەوەی ئاستی ئاوی ژێرزەوی