چەسپاندنی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتیی عێراق جگە لەوەی لە رووی دارایی و ئابوورییەوە بۆ بەدەستهێنانی شایستە داراییەكانی كوردستان گرنگە، لە رووی یاسایشەوە بۆ بەیاسایكردنی فرۆشتنی نەوت بایەخی تایبەتی خۆی هەیە، بۆ قسەكردن لەسەر گرنگیی تێپەڕبوونی بودجەكە و كاریگەرییەكانی و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار چەند پرسیارێكمان ئاراستەی مەسعود حەیدەر راوێژكاری سەرۆك بارزانی كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* پەسەندكردنی بودجەی گشتیی عێراق و چەسپاندنی پشكی هەرێم لە بودجەكەدا تاچەند بۆ هەرێمی كوردستان گرنگ بوو، بەتایبەتی كە پێشتر دەنگۆی ئەوە هەبوو كە ئەم رێككەوتنە ناكرێت؟
- رۆڵ و پێگەی سەرۆك مسعود بارزانی وەكو مەرجەعییەتێكی سیاسی لە عێراق و ناوچەكە و جیهاندا كاریگەریی زۆر گەورەی لە پاراستنی مافە دەستووری و یاساییەكانی گەلی كوردستان هەیە، سەرۆك ئەو پەیامە سیاسییەی كە لە رێگەی ناردنی شاندی پارتی بە سەرۆكایەتیی خوالێخۆشبوو دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس بۆ سەركردە شیعەكانی نارد، رۆڵێكی سەرەكی هەبوو بۆ ئەو رێككەوتنە، بێگومان پێگەی جەنابی سەرۆك بارزانی رۆڵی هەیە بۆ دیدگای ئایندەی دەوڵەتی عێراق و پرۆسەی سیاسی لەم وڵاتەدا. لەم رێككەوتنەدا رۆڵی رێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دیارو لەبەرچاوە كە راستەوخۆ سەرپەرشتیی گفتوگۆو دانوستانەكانی دەكردو بە بەردەوامی رێنمایی ئاراستەی تیمی حكومەت بۆ دانوستانەكان دەدا، كە بەڕێز قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت سەرپەرشتی دەكرد، بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو ماوەیەدا زۆرترین پەیوەندیی لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق و سەركردە عێراقییەكان ئەنجام داوە، هاوكات رۆڵی پێكهاتەو فراكسیۆنەكانیش دیارو لەبەرچاو بوون، هەربۆیە رێككەوتن و تێپەڕاندنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراق كارێكی دەستەجەمعی بوو، كە بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆڵی سەرەكی تێدا بینیوە، كە بە تێڕوانینێكی سیاسی و دەستووری و ستراتیژی توانی دیدگای خۆی بچەسپێنێت لە چوارچێوەی چەسپاندنی مافە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستان بەتایبەتی لەسەر دۆسێی نەوت كە مشتومڕێكی زۆری لەسەر هەبوو، بەوەی حكومەتی عێراقی و زۆرینەی شیعەكان دەیانویست دۆسێی نەوتی كوردستان بە مەركەزی بكرێت، بەپێچەوانەی دەستوور و تێڕوانینی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، لە كۆتاییدا توانرا دیدگای سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان و حكومەت بچەسپێندرێت، ئەمەش دەستكەوتێكی گەورە بوو بۆ خەڵكی كوردستان، لە پاش پەسەندكردنی یاساكە لە پەرلەمانی عێراق رێزدار سەرۆك بارزانی و رێزداران سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێشوازییان لە تێپەڕاندنی كردو رایانگەیاند ئەگەرچی یاسای بودجەی گشتیی عێراق هەموو خواستەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێمی تێدا نییە، بەڵام بەشێوەیەك لە شێوەكانی مافە دەستووری و یاساییەكانی خەڵكی كوردستانی تێدا جێگیر كراوە و بەو دیدگایەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان كردبووی بە ئامانج و توانرا بە سەركەوتوویی بچەسپێندرێت.
* كەواتە دەتوانین بڵێین گرنگترین دەستكەوتەكانی هەرێمی كوردستان جگە لە پاراستنی پشكی هەرێم و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستان پاراستنی قەوارەی سەربەخۆیی كوردستانیش بوو بەتایبەت لە دۆسێی نەوتدا؟
- تێپەڕاندنی پرۆژە یاسای بودجەی 2021 و رێككەوتن لەسەر زۆر دۆسێكان، ئەگەرچی هەموو ماددە و بڕگەكانی بەپێی هەموو داخوازی و ویستەكانی سەرۆكی حكومەت و خەڵكی كوردستان نەبوو، بەتایبەتی لە سەپاندنی مەرجی فرۆشتنی نەوت بە نرخی سۆمۆ و رادەستكردنی نیوەی داهاتە نانەوتییەكان، بەڵام سەركەوتنێكی سیاسی و ئابووری بوو، بەوەی سەربەخۆیی قەوارەی كوردستانی پاراست بەتایبەتی لە دۆسێی نەوت و دەرگای بە رووی هەموو ئەو گرووپ و كەسانەی ناو هەندێك لە حزبەكانیشی داخست كە ململانێكانی بەغدا لەگەڵ هەرێم و دۆسێی نەوت و پشكی هەرێمیان لە بودجە وەكو موزایەدەیەكی سیاسی بەكاردەهێنا، ئەوەتا رێككەوتنەكە و تێپەڕاندنی یاساكە سەلماندی بەوەی فرۆشتنی نەوت دەستووری و یاساییە و لەسەر بنەمای یاسای سامانە سرووشتییەكانە كە پەرلەمانی كوردستان تەشریعی كردووە و دەستووریش ئەو دەسەڵاتەی پێ داوە، ئێستا بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و گەورە كۆمپانیاكانی نەوتیش دەركەوتووە كە هەموو ئەو موزایەدات و دژایەتیكردنە هیچ بنەمایەكی دەستووری و یاسایی نەبووە و ناواقیعی بووە. بێگومان سەرۆك بارزانی و سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێگەی خۆیان بەكارهێنا لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لای هاوپەیمانەكانمان بەتایبەتی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا و لای زۆری دیكەی لەو وڵاتانەی مەبەستیانە سەقامگیریی سیاسی لە عێراقدا دروست بێت، لەبەر ئەوەی پێشتر شاندی پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتیی خوالێخۆشبوو دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس سەردانی لایەنە سیاسییەكانی لە بەغدا كردو بە لایەنە سیاسییەكانی بە روون و ئاشكرا وتبوو رێكنەكەوتن لەسەر بودجە ئاكامی خراپی دەبێت و جارێكی دیكە ئێمە وەكو گەلی كوردستان قبووڵی ئەوە ناكەین، تەنیا پێكهاتەیەك حوكمی عێراق قۆرخ بكات و دەبێت بنەماكانی هاوبەشی و هاوسەنگی و تەوافوق رەنگدانەوەی هەبێت لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، هەمووانیش دەزانن پێگە و دەسەڵاتی سیاسی و بڕیاری سیاسی لە دەست كێدایە، جەنابی سەرۆك بارزانی لە دەرئەنجامدا بڕیاری سیاسیی كوردستان یەكلا دەكاتەوە، ئەم هەوڵانە و ئەم پەیامانەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان و هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەتایبەتی لای ئەمریكییەكان گەیشتە لای كوتلە سیاسییەكان، هەرچەندە دەستكاریی زۆر ماددە و بڕگە كرا، بەڵام ئەو ماددەیەی پەیوەستە بە هەرێمی كوردستانەوە دواجار مافەكانی گەلی كوردستان لە یاسای بودجەدا جێگای رەزامەندیی جەنابی سەرۆك بارزانی وەكو مەرجەعیەتی سیاسیی گەلی كوردستان و سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت و حزب و لایەنە سیاسییەكانی دیكەی كوردستان و خەڵكی بوو، بەمەش گرژی و ئاڵۆزییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا كەم بووە.
* دوای ئەم رێككەوتنە ئایا دەكرێت بوترێت پەیوەندییەكانی نێوان ناوەند و هەرێمی كوردستان روو لە باشی دەكات؟
- لە ماوەی دانوستانەكاندا زۆر حزب و لایەنی سیاسی و گرووپ موزایەدەیان لەسەر ئەم گرژی و ئاڵۆزییانەی نێوان هەرێم و بەغدا دەكرد، ئەوەیان لەبیر كردبوو كە مەرجەعییەتی كورد خاوەنی چ پێگەیەكی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییە، ئێستا لەگەڵ تێپەڕبوونی یاساكە هەموو ئەو گرژییانە تا راددەیەكی زۆر كەمتر بووەتەوە و ئەوەش زەمینەسازی دروست دەكات بۆ پێكەوە كاركردن لەگەڵ كوتلە سیاسییەكانی عێراق، تەنانەت دەبێت هەوڵ بدرێت هەموو كێشەكانی دیكە لە چوارچێوەی دەستووردا بە قۆناغبەندی كاری لەسەر بكرێت و چارەسەر بكرێت، بەتایبەتی لەئێستادا هەرێم ناوچەیەكی سەقامگیر و بەهێزە لە رووی سیاسی و ئەمنییەوە، كۆبوونەوەكەی رێزدار نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ حزب و لایەنە كوردستانییەكان سەلمێنەری ئەو راستیەن كەچی دیكە گرەو لەسەر تێكچوونی نێوماڵی كوردو ئەو یەكڕیزییە ناكرێت كە سەركردە نیشتمانپەروەرو دڵسۆزو بەتواناكان دامەزرێنەرین و ناكەونە ژێر كاریگەریی و فشاری ئیقلیمی و بەرژەوەندی تایبەتی و رق و قین و موزایەدە و خۆدەرخستنەوە. ئەم یەكدەنگی و یەكهەڵوێستییە بۆ بەرژەوەندیی هەموو پارتە سیاسییەكانی كوردستان لە بەغدا گرنگە چونكە پێگەیەكی بەهێزی كوردستان وا دەكات هەموو پارتە كوردستانییەكان لە بەغدا رۆڵی زیاتریان هەبێت لەپێناو بەرژەوەندیی بەهێزبوونی كوردستاندا و كاری دەستەجەمعی زیاتر بكەن.
* كورد ئەزموونێكی تاڵی لەگەڵ بەغدا و لە پاشگەزبوونەوەی رێككەوتن و دانوستانەكان لەگەڵ حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان هەیە، بەتایبەتی ئەم رێككەوتنە لە رووی تەكنیكی و جێبەجێكردنەوە ئاڵۆزە و مەرجی قورسی تێدایە، ئایا لە كاتێكدا بەغدا پابەند نەبێت بە رێككەوتنەكە، یان فشار و پاساو بهێنێتەوە لە جێبەجێكردنی، كورد ئۆپشنی دیكەی چی دەبێت؟
- سەرەتا نابێت زۆر بە رەشبینییەوە بڕوانینە داهاتوو؛ هەرچی وردەكاریی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە هەیە، كاری هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵییە لە بەغدا،
1- لە ماددەی 10 دا ئاماژە بەوە كراوە پشكی هەرێمی كوردستان بەپێی رێژەی دانیشتووان و لەسەر بنەمای داتاكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق و بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی خۆمان 14% دەكات، نەك 12.67% ئەم خاڵە دەبێت یەكلا بكرێتەوە.
2- هەرێمی كوردستان پابەند كراوە بەنرخی سۆمۆ رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بكات، كە وا پێویست دەكات لەگەڵ حكومەتی عێراق لەسەر میكانیزمێكی تێكڕای مانگانە، یان ساڵانە و بە نرخێكی دیاریكراوی رۆژانە، یان مانگانە یان ساڵانە رێككەوتن و حیساب بكرێت و شی بكرێتەوە.
3- لە 50%ی داهاتی نانەوتی بدرێتە بەغدا.
4- تەسویەكردنی بانكی TPI.
ئەگەر هەموو ئەم خاڵانە روون كرایەوە، ئەو كات ئیلتزاماتی دارایی سەر هەرێم و بەغدا دیار دەبێت، بەپێی ئەزموون بەردەوام خەرجی راستەقینە كەمترە لەوەی لە یاسای بودجەكەدا هەیە، سەبارەت بە هەرێمی كوردستان هێندە چەسپاندنی مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان لە یاساكە گرنگ بوو، كەمتر تەركیز خرایە سەر ئەم لایەنە دارایییە كە پێویست ناكات پەلە بكەین لە خستنەڕووی ژمارە و دەبێت چاوەڕوانی دانوستانی فەننی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی بین، چونكە وردەكاریی زۆری تێدایە، ئەمە جگە لەوەی ئایا میكانیزمی مامەڵەكردن لەنێون هەردوو دەزگای چاودێریی دارایی هەرێم و بەغدا بە چ شێوازێك دەبێت. لەلایەكی دیكەوە بەپێی یاسای سامانە سرووشتییەكان كە پەرلەمانی كوردستان وەكو دامەزراوەیەكی تەشریعی و بەشێك لە دەسەڵاتەكانی دەوڵەت پەسەندی كردووە، ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی نەوت كاری تێدا دەكەین، بەپێی ماددەی 112ی دەستوور، ئەمەش فاكتەرێكی باش بوو بەوەی وا لە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانی نەوت دەكات، زیاتر روو لە هەرێمی كوردستان بكەن و دڵنیا بن لەوەی عێراق و سۆمۆ كێشەیان بۆ دروست ناكات.
لە دواجاردا تێڕوانینی حكومەتی هەرێم و سەرۆكی حكومەت دەستوورییە لەم رێككەوتنەدا و ئامانج لێی چەسپاندنی مافە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستان بوو، بەغدا پابەند بێت، یان پابەند نەبێت، هەرێمی كوردستان مافێكی دەستووری و یاسایی هەیە لە دەرهێنان و وەبەرهێنان و ناردنە دەرەوەو فرۆشتنی نەوت، ئەم مافەش بە یاسا سەلمێندراوە. راستە هەندێك بڕگە هەبوو وەكو ئەوەی لە كاتێكدا ئەگەر هەرێم بە ویستی خۆی نا و لەبەر هەر هۆكارێك بێت، نەتوانێت ئەو بڕە نەوتە بەرهەم بهێنێت، پێویستە تەنیا هێندەی ئەوە پارەی لێ ببڕدرێت و پشكەكەی دیكەی بۆ بنێردرێت، لەگەڵ ئەمەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیویست ئەم بڕگەیە بكاتە كێشەیەك و وەكو ئاماژەم پێ دا، هەندێك خەڵك و حزب لە ناوخۆی هەرێم و لە عێراقدا لە ئاوی مەنگ مەلە بكەن و دژی قەوارەی هەرێم بن و قووتی خەڵك بكەنە موزایەدەیەك و زیان بە بەرژەوەندیی گشتی بۆ مەرامی خۆیان بگەیەنن.
* بەشێوەیەكی گشتی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە بۆ بووژانەوەی بواری ئابووری لە ناوخۆی هەرێم و كاریگەریی لەسەر مووچەخۆران و ژیانی خەڵك چی دەبێت؟
- ئەم رێككەوتنە هەموو شایستە داراییەكانمان بۆ ناهێنێت، هەرێم لە 2014وە بودجەی بڕاوە و ناوبەناو بڕە پارەیەكی كەمی بۆ دەهات، حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر پشتی بەداهاتی نەوتی بەستووە، ئەم رێككەوتنە هاوكاتە لەگەڵ چاكسازی و هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم بۆ فرەچەشنكردنی ئابووری و داهاتەكانی و كەمكردنەوەی خەرجی و زیادكردنی داهات، هەرچۆنێك بێت، رێككەوتنەكە لەگەڵ بەغدا و تێپەڕاندنی بودجە ئومێدبەخشە و لایەنی ئەرێنیی زۆری تێدایە، بەوەی پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا دەچێتە ئاستێكی باشتر و بارودۆخی داراییمان باشتر دەبێت، رەنگە لەدوای هەڵبژاردنەكانی عێراقیش رێككەوتن و پەیوەندییەكان بچنە ئاستێكی دیكە، تا ئەو كاتەش حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای داهات خۆی لەگەڵ خەرجییەكانیدا دەگونجێنێت.
* بەردەوام عێراق لە بارودۆخێكی ناسەقامگیردایە و ئابوورییەكەی باش نییە، ماوەیەكی زۆر لە لێژنەی دارایی پەرلەمان بوویت لە بەغدا، چۆن دەڕوانیتە بارودۆخی ئابووریی عێراق و ئایندەكەی؟
- دەوڵەتی عێراق جگە لەوەی لە رووی دەوڵەتەوە ئیشكالیاتی قووڵی هەیە و كەموكورتی زۆری لە سیاسەتەكانیدا هەیە، بەردەوامیش كەوتووەتە ژێر كاریگەریی دەستێوەردانی دەرەكی و فشاری مەزهەبگەریی و میلیشیاتە چەكدارەكانەوە، میلیشیاتەكانی عێراق ساڵانە 4 تریلیۆن دینار لە بودجەی دەوڵەت دەبەن و لەدژی دەوڵەت بەكاری دەهێنن و خۆیان پڕچەك دەكەن و دەیدەنە مووشەك و چەك و لە دژی دامەزراوەكانی دەوڵەت و هاوپەیمانەكان و كوردستان بەكاری دەهێنن، ئەوان نایانەوێت یاسا و دەوڵەت و دامەزراوەیی هەبێت، بۆ ئەوەی عێراق بەردەوام لە ناسەقامگیریدا بێت، لەم روانگەیەوە ئێمە نابێت چاوەڕوانی پێشبینی و پێشهاتی باش بكەین لەم بارودۆخەدا، لەگەڵ ئەوەشدا بۆ ئەوەی دەوڵەتی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهێز بێت و پەیوەندییەكان لەسەر بنەمای دەستوور و یاسا بۆ بەرژەوەندیی هەموو گەلانی عێراق و گەلی كوردستانیش بێت، دەبێت كورد بەغدا بۆ ئەو میلیشیاتانە چۆڵ نەكات، راستە هەرێمی كوردستان جیاوازە لە عێراق لە رووی سیاسی و سەربازی و ئەمنییەوە، بە پاڵپشتی سەرۆك مسعود بارزانی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان و دەزگا ئەمنییەكان، بەڵام دەبێت لە بەغداوە كار بۆ پاراستنی ئەم سەقامگیرییەش بكرێت و، ستراتیژیەتێكی دوورمەودا و قووڵمان هەبێت، بەوەی لە چوارچێوەی دەستووردا چارەسەری كێشەكانمان لەگەڵ عێراق بكەین و، لە دانوستان و گفتوگۆكانمان پشوودرێژ بین.