جەیمس لێبۆفیج پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروباری نێودەوڵەتیی لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن بۆ گوڵان: ئیدارەی جۆ بایدن نە دەستێوەردانی سەربازی و نە دەستپێشخەریی گەورەی دیپلۆماسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاس

جەیمس لێبۆفیج  پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروباری نێودەوڵەتیی لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن بۆ گوڵان:  ئیدارەی جۆ بایدن نە دەستێوەردانی سەربازی و نە دەستپێشخەریی گەورەی دیپلۆماسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاس
جەیمس لێبۆفیج پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروباری نێودەوڵەتییە لە سكوڵی ئیلیۆت بۆ كاروبارە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن، لێبۆفیج وانەبێژی چەند بابەتێكی گرنگە وەك تیۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی، داڕشتنی سیاسەتی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی، ناكۆكیی نێودەوڵەتی و، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ دەدات بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ئاسایشی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە ئەدا و سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدنەوە لە پەیوەندی بە سەركردایەتیی ئەمریكا لە ئاست جیهان سەبارەت بە كێشە و ناكۆكییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
* چۆن لە پێكهاتە و ئەدای ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەڕوانیت؟
- لە راستیدا هەندێ ئاماژەی ئومێدبەخش بەدی دەكرێت، بەتایبەتی لەو كەسایەتییانەی كە پێگەیان هەیە لە نێو ئیدارەكەیدا، كە جۆ بایدن پاشخانی ئیتنیی كەسایەتییەكانی لە بەرچاو گرتووە، هەروەها ئافرەتانیش پێگەیەكی گرنگیان لەنێو ئیدارەكەیدا هەیە، خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە ئەم ئیدارەیە جەخت لەسەر دادپەروەریی ئابووری دەكاتەوە، هەرچەند رووبەڕووی تەحەددی دەبێتەوە لە پەیوەندی بە چاكسازیی ئابوورییەوە، كێشە و بەربەستێكی دیكەی بەردەم بووژاندنەوە و گەشەی ئابووری لە وڵاتەكەدا بریتییە لە بڵاوبوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا، كە پێشبینی دەكرێت تا ناوەڕاستی ئەم ساڵ بە شێوەیەكی بەرچاو كۆنتڕۆڵ بكرێت، بۆ ئەوەی وەك پێویست كار لەسەر بووژاندنەوەی ئابووری بكرێت و رێژەی بەرزی بێكاری كەم بكاتەوە. راستە ئیدارەی بایدن دەتوانێت و توانیویەتی هەندێ لە رێكارەكان لە رێی فەرمانەكانەوە بگرێتەبەر، بەڵام هەندێ پرسی دیكەی پەیوەست بە بودجە پێویستیان بە پشتیوانی و پەسەندكردنی لەلایەن كۆنگرێسەوە هەیە.

* وەك ئاشكرایە ئیدارەی پێشوی ئەمریكا (ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ) گومانی لەسەر دامەزراوە نێودەوڵەتی و فرەلایەنەكان دروست كردبوو و لە چەندین رێككەوتننامە و رێكخراوی نێودەوڵەتی كشایەوە، ئەمەش زیانی بە پێگە و توانای سەركردایەتی ئەمریكا گەیاند لەسەر ئاستی جیهان، ئایا پێت وایە هەنگاوەكانی ئیدارەی سەرۆك بایدن كاریگەریی خوازراویان لەسەر كەمكردنەوەی ئەو زیانانە و دووبارە بنیاتنانەوەی سەركردایەتی ئەمریكا هەبووە؟
- لە راستیدا ئەمە بوارێكە كە سەرۆك بایدن دەتوانێت كاری زۆری تێدا بكات، ئەوە راستە كە دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەسەڵاتی بە كۆنگرێس داوە بۆ پەسەندكردنی رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەسەڵاتی ئەوەی هەیە كە هەندێ رێككەوتن بكات كە زیاتر پابەندبوونی سیاسین، یان رێككەوتننامەی جێبەجێكارین، بۆ نموونە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا یەكێك بوو لەو رێككەوتنانە، واتە رێككەوتنێكی جێبەجێكاری بوو كە كۆنگرێس پەسەندی نەكردبوو و لەو كاتەشەدا بە هیچ شێوەیەك ئەگەری تێپەڕاندن و پەسەندكردنی نەدەبوو لە كۆنگرێسدا، هەر لەبەر ئەوەش بوو كە ئیدارەی ئەو كاتە (ئیدارەی سەرۆك ئۆباما) بە بێ كۆنگرێس ئەم كارەی كرد. هەروەها سەرۆك بایدن لە چەند روویەكەوە دەسەڵاتی هەیە كە لە هەندێ هەلومەرجدا كۆنگرێس پێی بەخشیوە، وەك توانای كەمكردنەوەی هەندێ لە سزاكان لەسەر ئێران، یان بڕیاری راگرتنی سڕكردنی هەندێ لە پارەكانی ئێران، دواتر ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی وەڵامی پرسیارەكەتان بدەمەوە، ئەوا من پێشبینی ئەوە دەكەم كە خودی سەرۆك بایدن گەشت بۆ وڵاتانی بەریتانیا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێكی دیكە بكات، لە پێناو ئەوەی پەیوەندییەكانی بخاتەوە سەر رێڕەوی پێشوو، دوای ئەوەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بارگرژی و كێشەی لەو پەیوەندییانەدا دروست كرد، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتی ئەڵمانیا. واتە لەم رووەوە جۆ بایدن دەرفەتی ئەوەی هەیە بۆ ئەوروپیەكانی بسەلمێنێت كە دۆناڵد ترەمپ حاڵەتێكی ناوازە بوو.


* ئەی ئەو كێشە و تەحەددییانە چین كە ئەگەری ئەوەی هەیە لەم رووەوە ئەمریكا رووبەڕووی ببێتەوە ؟
- من پێشتر ئاماژەم بەوە كرد كە سەرۆك جۆ بایدن دەتوانێت دۆخەكە بە بارێكی باشتردا بگۆڕێت، بەتایبەتی كە پێشتر ئەوروپییەكان وەك كەسایەتییەكی جێی پێكەنین لە دۆناڵد ترەمپیان دەڕوانی، ئەگەر وەڵامی پرسیارەكەی ئێوەش بدەمەوە، ئەوا راستە جۆ بایدن رووبەڕووی تەحەددی بووەتەوە، نەك هەر تەنیا بە هۆی لایەنگران و پشتیوانكارانی دۆناڵد ترەمپەوە، كە ئێمە دەزانین بەشێكی زۆری دەنگدەرانی ئەمریكا پشتیوانییان لێكرد و دەنگیان بۆ دا، بەڵكو لە نێو خودی دیموكراتەكانیشدا بۆچوون و تێڕوانینێكی تا راددەیەك بەربڵاو هەیە، كە پێی وایە پێویستە ئەمریكا كەمتر بە ئاقاری كاروبارە نێودەوڵەتییەكاندا بڕوات و، پتر جەخت لەسەر كێشە و پرسە ناوخۆییەكان بكاتەوە و، تا راددەیەك باوەڕیان وایە كە پابەندبوونە نێودەوڵەتییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە جۆرێك لە جۆرەكان مایەی مەترسییە، بەو حوكمەی ئەگەری ئەوە هەیە ئەو پابەندبوونانە ئەمریكا پەلكێشی شەڕ بكەن، بەتایبەتی كە ئاماژە بەوە دەكرێت ئیدارەی جۆرج بووشی كوڕ چەواشەكارانە ئەمریكای راكێشایە شەڕی عێراقەوە، هەروەها باسی شەڕی ئەفغانستانیش دەكرێت كە ئەوە بۆ نزیكەی بیست ساڵە بەردەوامە و درێژەی هەیە، واتە لەم رووەوە نیگەرانییەكە لەوەدایە كە ئەگەر ویلایەتە یەكگرتووەكان لە شەڕە دەرەكییەكانەوە تێوەبگلێت، ئەوا سەرچاوە و داهاتەكانی بەهەدەر دەدات لە بری ئەوەی بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكان بەكاریان بهێنێت، دواتر نابێت ئێمە ئەو راستییە لە یاد بكەین، كە تەنانەت لە سەروەختی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاشدا سیاسەتی دەرەكی نابنە پرس و بابەتی سەرەكی، كە ئەمە لە دوایین هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیشدا راست بوو، كە سەرەڕای ئەوەی ئەمریكا لە شەڕی ئەفغانستانەوە تێوەگلابوو، سەرەڕای ئەوەی كە شەڕی داعش لە ئارادا بوو، هەروەها سەرباری بارگرژی و ناكۆكییەكانی ئەمریكا لەگەڵ وڵاتی چیندا، ئەم دۆخە بووەتە مایەی نیگەرانی ئەوروپییەكان، كە هەرچەندە ئەوە بەدی دەكەن كە سەرۆك بایدن هەوڵ دەدات دۆخەكە بگەڕێنێتەوە باری پێشوو، بەڵام ناتوانێت پەرەسەندنەكانی چوار ساڵی رابردوو فەرامۆش بكات، كە ئەو پەرەسەندنانەش ریشەیان لە پرسێكی بنەڕەتیتردا هەبوو لە نێو رای گشتیی ئەمریكادا، بەتایبەتی ئەو دروشمەی كە دەیگوت ئەولەوییەتی یەكەم ئەمریكایە، دەنگدانەوەی لە نێو بەشێكی بەربڵاوی رای گشتیی ئەو وڵاتەدا هەبوو.



* دوایین پرسیارمان ئەوەیە ئایا بە دیاریكراوی چۆن لە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەڕوانیت لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئایا چ جیاوازییەكی بنەڕەتی لەم سیاسەتەدا بەدی دەكەیت بەراورد بە سیاسەتی ئیدارەكەی پێش خۆی؟
- بە باوەڕی من تا رووداو، یان پەرەسەندنێكی دراماتیكی روو نەدات، ئەوا تێوەگلانێكی بەرفراوان و گەورەی ئەمریكا بەدی ناكەین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەگەڵ ئەوەشدا من هەندێ گۆڕانكاری، یان جیاوازیی گەورە بەدی دەكەم، سەرەتا ئەگەر لە پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئیسڕائیلەوە دەست پێ بكەین، ئەوا سەرەڕای ئەوەی كە جۆ بایدن و بنیامین نەتنیاهۆ بۆ رۆژگارێكی دوور و درێژە دۆست و هاوڕێی یەكترین، بەڵام من پێم وانییە ئەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ ئیسڕائیلی كرد لە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە تەل ئەبیبەوە بۆ قودس و لە ددانپێدانان بە سەروەریی ئیسڕائیل بەسەر بەرزاییەكانی جۆلانەوە، جۆ بایدن بیكردایە. لەوەش زیاتر من پێم وایە بارگرژیی زیاتر لە نێوان ئەمریكا و ئیسڕائیلدا دروست دەبێت، كاتێك ئیدارەی جۆ بایدن بیەوێت كۆت و بەندی زیاتر بەسەر سیاسەتی ئیسڕائیلدا بسەپێنێت، هەر لەم رووەشەوە پێشبینیی بەرەوپێشچوونی پرۆسەی ئاشتی لە نێوان ئیسڕائیل و فەلەستین ناكەم، بەتایبەتی كە حەماس بەردەوامە لە كۆنتڕۆڵكردنی كەرتی غەزە و ئیسڕائیلیش لە رێی دروستكردنی نشینگەكانەوە لە كەناری رۆژئاوا جێ پێی خۆی قایم كردووە. هەروەها ئەفغانستانیش كە بەشێك نییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڵام دۆخی ئەو وڵاتە كاریگەری لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لێ دەكەوێتەوە، كە پێم وایە ئیدارەی بایدن دەیەوێت هێزەكانی ئەمریكا لەو وڵاتە بكێشێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت بانگەشەی ئەوە بكات كە توانیویەتی كۆتایی بە شەڕ لەو وڵاتەدا بهێنێت، كە ئێمە دەزانین لە سەردەمی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباماشدا، كاتێك جۆ بایدن جێگری سەرۆك بوو، ئەوا لەگەڵ ئەوەدا بوو كە ژمارەیەكی هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستاندا بە راددەیەكی زۆر كەم بكرێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بوونی هێزەكانی ئەمریكای لەو وڵاتەدا بە گرنگ دەزانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەلقاعیدە، تاوەكو رێگە نەدرێت ئەفغانستان ببێتە مۆڵگەی تیرۆریستان، لەبەر ئەوە و لەم روانگەیەوە من پێم وایە جۆ بایدن پتر هاوڕا دەبێت لەگەڵ بۆچوونی پنتاگۆندا بە زەروورەتی مانەوەی ئەمریكا لەو وڵاتەدا، هەروەها هەرچەندە پێشتر و لە سایەی ئیدارەی ترەمپدا بوار درا بە توركیا و رووسیا كە پتر دەستڕۆیشتوو بن لە سووریا، بەڵام پێم وایە جۆ بایدن درێژە بە بوون و مانەوەی سەربازانی ئەمریكا دەدات لە سووریادا. بە شێوەیەكی گشتی من وای نابینم كە جۆ بایدن ئەجێندای دەستێوەردانی سەربازیی هەبێت، كاتێكیش باس لە سیاسەتی دەرەوە دەكات، ئەوا زیاتر مەبەستی كاركردنی پێكەوەیی و فرەلایەنە و مەبەستی پابەندبوونە بە رێككەوتنی پارێزگاریكردن لە ژینگە، هەروەها لە ناوخۆدا پتر جەخت لەسەر پاراستنی ژینگە و دادپەروەریی ئابووری دەكاتەوە، لە هەمان كاتدا كەسایەتییەكانی نێو ئیدارەكەشی خواست و مەیلی دەستێوەردان و تێوەگلانی سەربازییانە و زیادكردن و بەرفراوانكردنی سەربازیی ئەمریكایان نییە، بەڵام تا ئێستاش هەوڵ و نییەت بەدی نەكراوە بۆ ئەوەی ئەم ئیدارەیە دەستپێشخەرییەكی گەورەی دیپلۆماسی پێشنیار بكات بۆ چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییەكانی ناوچەكە.
Top