پڕۆفیسۆر مەحمود ئەیوب خەڵكی باشووری لوبنانە و ساڵی 1965 بكالۆریوسی لە فەلسەفە لە زانكۆی ئەمریكی لە بیروت وەرگرتووە، ساڵی 1975 دكتۆرای لە مێژووی ئایینەكان لە زانكۆی هارڤارد پێدراوە، ماوەی 20 ساڵ ئوستاد و سەرۆكی بەشی دیراساتی ئایینی بووە لە زانكۆی تیمبل لە فیلادیلفیا، بۆ قسەكردن لەسەر دیاردەی دەوڵەتی ئیسلامی داعش و ئایندەی عێراق و شەری نێوان شیعە و سوننە و چەند پرسێكی دی، ئەم دیالۆگەمان لەگەڵ ئەنجامداو بەمجۆرە بۆچوونەكانی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* تێڕوانینتان چییە لەسەر دروستبوونی داعش و چۆن سەیری بارودۆخەكە دەكەن؟
- پێموایە هەڵكشانی داعش بەرئەنجامی چالاكییەكانی ئەمریكا بوو لە ناوچەكەدا، كاتێك رژێمی سەددامی لە عێراقدا رووخاند، ئەویش نەك لەبەر ئەوەی سەددام حوكمڕانێكی باش بوو، بەڵكو ئەو كەسێكی خوێنڕێژ بوو، بەڵام هەرچۆنێك بێت، دۆخەكەی پاراستبوو. داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە لە ساڵی 2003دا، ئەو خەڵكانەی دروست كرد كە ئایدیۆلۆژیا و تەكنەلۆژیایان هەبوو، بەڵام ئایدیۆلۆجیایەكی ئاینی نا، ئەوەش لە بەشێكی زۆریدا بەعسییەكانی سەردەمی سەددام حوسێن بوون، كە دواتر ئەمانە بوونە توخمی جەوهەری، دەكرێت ئەمە لەو سەركردانەدا بەدی بكەین كە لە ئارادان، واتە توخمێكی جەوهەرییان بۆ داعش، یان بۆ دەوڵەتی ئیسلامی دابین كرد. ئەوەی مایەی سەرسامییە بۆ من ئەوەیە كە ناسنامەی رێكخراوەكە بەردەوام لە سەر ئاستی ناوخۆیی دەگۆڕێت، بۆ نموونە، لە سەرەتادا بە داعش دەستیان پێكرد، واتە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام، دواتر بوو بە داعس، واتە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا، ئێستاش دەڵێت دەوڵەتی ئیسلامی، واتە دەتوانێت هەر شوێنێك لە جیهان داگیر بكەن و بیكەنە بەشێك لە خەلافەتەكە. ئەمەش بۆ من جێی بایەخە، چونكە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی ئیسلامی، دوای هەر چوار خەلیفەكە، (ئەبوبەكر و عومەر و عوسمان و عەلی)، حوكمڕانییەكە زیاتر وەك حوكمڕانی پاشایەتی بووە، نەك وەك چوار حوكمڕانەكەی پێشوو رەفتار بكەن. دواتر عەباسییەكان ئیمپڕاتۆریەتێكی مەزنیان دروست كرد و شارستانیەتێكی نێودەوڵەتی زۆر دەوڵەمەندیان دروست كرد، بەڵام خەلیفەی عەباسییەكان دوای سەدەی دە، تەنها بووە سەرۆكێكی رەمزی و لە واقیعدا جیهانی ئیسلام لەلایەن خانەوادەكانەوە، یاخود سوڵتانە مەحەلییەكانەوە حوكمڕانی دەكران، لە دەرئەنجامدا ئیمپڕاتۆریەتی گەورە دروست بوو، كە لە لایەن سوڵتانەكانەوە حوكمڕانی دەكران، وەك عوسمانییەكان لە توركیا و سەفەوییەكان لە ئێران، هیچ كەسێك هەوڵی نەدا خەلافەت زیندوو بكاتەوە، ئەگەرچی خەلافەت وەك ئایدیایەك لێی دەڕوانرا. دووبارە لە ساڵی 1924دا مستەفا كەمال ئەتاتۆرك بە تەواوەتی خەلافەتەكەی هەڵوەشاندەوە، ئەمە ئەوەی بیری خەڵك هێنایەوە كە خەلافەت دامەزراوەیەكی زۆر گرنگ نەبووە كە رۆڵی زۆر گرنگی گێڕابێت. ئێستاش ئێمە خۆمان لە رووی ئیتنییەوە پێناسە دەكەین، وەك كورد و عەرەب، یاخود بە مەزهەبێكی ئیسلامی، چوار یان پێنج مەزهەبی سوننە، لەگەڵ دوو مەزهەبی شیعە. خەڵكانێكی زۆر هەبوون خۆبەخشانە هاوكاری داعشیان كرد. ئەمڕۆش گوێم لە راپۆرتێك بوو لە رادیۆ كە داعش چەكێكی زۆریان هەیە و لە سوپای عێراقەوە بەدەستیان هێناوە، كە دەتوانن بەلای كەمەوە بەو چەكانەی هەیانە بۆ ماوەی سێ ساڵ شەڕ بكەن، پێموایە پێشمەرگەی كوردستان رۆڵێكی زۆر گرنگ دەبینێت لە شەڕی دژی داعش و رەنگە ئەوان رێكخراوترین هێز بن بۆ ئەوەی لە دژی داعش بەرگری بكەن.
* ئێمە كاری دڕندانە و دڵڕەقانەی داعشمان بینیوە كە تێیدا مەسیحی و ئێزیدیەكان ناچار دەكەن ئایینی خۆیان بگۆڕن و بەزۆرەملێ بیانكەن بە ئیسلام، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- من دەمەوێت موناقەشەیەكی ئەكادیمی ئەم مەسەلەیە بكەم. داعش هیچ مافێكی نییە كە ئاین بسەپێنێت بەسەر -بەلای كەمەوە- «اهل الكتاب»دا، كە مەسیحی و جوولەكەكانن، لە رۆژگاری ئێستاشدا و لە روانگەی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانەوە ناتوانن ئایینی خۆیان بەسەر كەسدا بسەپێنن. هەروەها ئەوان دژی خودی قورئانیش دەوەستنەوە كە دەفەرموێت: «لا اكراه فی الدین»، ئێزدییەكان هاووڵاتیەكی عێراقین و بە چەشنی هەر هاووڵاتیەكی دیكە مافیان هەیە و ئێمە ناتوانین ئیسلامی سەدەی حەوت بەسەر رۆژگاری سەدەی بیست و یەكدا جێبەجێ بكەین. دەبێت ئیسلامێك پیادە بكەین كە قسە لەگەڵ رۆژگاری مۆدێرندا بكات و ئیسلامیش ئەو توانایەی هەیە، بۆی هەیە ئیسلام جیهانیترین شارستانیەت بێت لە دنیادا بەهۆی ئەو هەموو گرووپە ئیتنییەی هاتوونەتە ناو ئیسلامەوە، ئیسلامیش دەتوانێت خۆی لەگەڵ سەدەی بیست و یەكدا بگونجێنێت و زۆرێك لە حوكمەكانی سەدەی حەوت و هەشت پیادە نابێت.
* داعش لە عێراقدا ناوچەكانی بەسەر شیعە و سوننەدا دابەش كردووە، ئەمەش دابڕانێكی لە نێوان تایەفەی شیعە و سوننەدا دروست كردووەو چارەسەركردنیشی زەحمەت بووە، لەبەر ئەوەی پێدەچێت شەڕەكە بەرەو شەڕێكی تایەفەگەری بڕوات، ئایا تا چەند ئەمە دەبێتە هۆی پەلكێشكردنی وڵاتانی كەنداو بۆ ناو ئەم ناكۆكییە؟
- نابێتە هۆی دروستبوونی ئەو دابەشبوونە، بەڵكو ئەو دابەشبوونە قووڵ دەكاتەوە. شیعەش قوتابخانەیەكی ئیسلامییە، هەروەها «حركة التقریب بین المذاهب الاسلامیة» هەبوو كە لەلایەن ئەلئەزهەرەوە تەبەنی كرا، لەبەر ئەوە بە شێوەیەكی عەمەلی موسڵمانەكان لە سەرجەم مێژووی خۆیاندا لەگەڵ شیعە و سوننەدا ژیاون. شیعە و سوننەكان لە یەكیان روانیوە و سوننەكانیش جیاوازییان كردووە لە نێوان شیعەی باش و شیعەی خراپدا، شیعەی باشیش ئەوە بووە كە لەسەر بنەمای شەهادەت و فیقهی بەرەوپێشچوو بنیاتنراوە، شیعە خراپیەكانیش ئەوانە بوون كە پێیان دەوترێت «غلاە». پێموایە ئەو كێشەیەی ئێستا لە نێوان شیعە و سوننەدا هەیە لە راستیدا هیچ پەیوەندیەكی بە ئایینەوە نییە، بەڵكو كێشەیەكی سیاسییە و چەند شتێكی دیاریكراو هەن كە لە ئێستادا شیعە و سوننەكان دەتوانن بیكەن. ئەوەی پەیوەندیی بە شیعەكانەوە هەبێت، ئەوا چیتر سووكایەتی بە هاوەڵەكان «صحابة» نەكەن، سوننەكانیش چیتر بە شیعەكان نەڵێن «كفار»، ئێمە دەتوانین لە چەندین شتی هاوبەشدا هاوكاری یەكتر بكەین. كاتێك باسی شیعە و سوننە و كوردەكان دەكەین، ئەوا خەڵكی كوردستان زۆرینەیان سوننەن و تەنانەت كوردەكانی ئێرانیش شافیعی مەزهەب و سوننەن و شیعە نین، شیعەش هەن، بەڵام كەمن بە بەراورد بە زۆرینەی دانیشتووانی كورد. لەبەر ئەوە پێموایە پێویستە موسڵمان هەوڵی بەدەستهێنانی یەكێتی موسڵمانان بدات، بۆ ئەوەی لە مێژووی جیهانی مۆدێرندا شوێنی راست و دروستی خۆیان بەدەست بهێنن، ئەگەرنا ئێمە بەڕاستی ئوممەی خۆمان لەناو دەبەین، بەهۆی شەڕكردنمانە لەگەڵ یەكتردا. ئێوە چونكە نزیكترن لە من باشتر دەزانن كە داعش سوننە زیاتر لە شیعە دەكوژن، ئەوانە خەواریجی ئەم سەردەمەن و هەر كەسێك كە هاوڕا نەبێت لەگەڵ ئایدیۆلۆژیا دیاریكراوەكەی ئەواندا ئەوا دەیكوژن. ئەوەش رێبازێكی ئیسلامی نییە.
* بە هۆی هەڵەكانی مالیكی و پەراوێزخستنی سوننەكانەوە ئەوا سوننەكان باوەشیان بۆ داعش كردەوە، لەو بارەیەوە راتان چییە؟
- ئەوە راستە، بەڵام نابێت رۆڵی نوری ئەلمالیكی زۆر گەورە بكەین، ئەو كارێكی ژیرانەی نەكرد كاتێك ژمارەیەكی زۆری سوننەی كوشت و زۆر نزیك بۆوە لەگەڵ ئێراندا، ئومێدەكە ئەوەیە سەرۆكی نوێی حكومەتەكە باشتر بێت. پێموایە كەس نایەوێت یەكێتی و یەكپارچەیی عێراق بكاتە قوربانی. باوەڕم وایە داعش بەلای كەمەوە لە ساڵی 2006ـەوە دەستی پێكرد، ئەگەر زووتریش دەستی پێنەكردبێت، مالیكی رۆڵی بینی، بەڵام داعش بە بوون و نەبوونی مالیكی پەرەی دەسەند.
* تا چ راددەیەك پێتوایە چارەسەر نەكردنی كێشەكان دەبێتە هۆی هەرەسهێنانی عێراق؟
- ئەمە واقیعەكەیە و دەكرێت رووبدات و بۆی هەیە رووبدات، بەڵام دەكرێت رێگە لە روودانی بگرین، بۆی هەیە لە دواتردا و لە كۆتاییدا دەستێوەردانی نێودەوڵەتی رووبدات، لەبەر نەوت، چونكە عێراق نەوتێكی زۆری هەیە و وڵاتێكی گرنگە لە كەنداودا، كە ئەمریكا و ئەوروپا بە راددەیەكی زۆر پشتی پێدەبەستن بۆ وزە. رەنگە ئەمریكا زیاتر لەوە تێوەبگلێت كە پلانی بۆ داناوە. بەڵام بۆچوونی شەخسی من ئەوەیە كە نەدەبوو ئەمریكا دەستێوەردانی لە عێراق و لە ئەفغانستاندا بكردایە و نەدەبوو ئێستاش دەستێوەردان لە عێراق و ئەفغانستاندا بكات. هەروەها بە هۆی ناكۆكیی نێوان ئیسڕائیل و فەلەستینەوە، ئەمریكا میسداقیەتێكی كەمی لە جیهانی عەرەبیدا هەیە.
* هەرێمی كوردستان پێشوازی لە سەرجەم ئاوارە ناوخۆییەكانی عێراق كردووە، بە ئێزیدی و مەسیحی و پێكهاتەكانی دیكەوە، كە ئەمە عەرەبەكانیش دەگرێتەوە، چونكە ئەوانیش ئاوارەی ناوخۆیین لە وڵاتەكەدا، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ راددەیەك ئەمە دەبێتە هۆی دروستبوونی مۆدێلێك بۆ كەلتووری لێبوردەیی لە ناوچەكەدا؟
- دەكرێت، بەڵام كێشەی ناسیۆنالیزم جیاوازی هەیە. ئێوە هەمیشە ئاماژە بە شیعە و سوننە و كورد دەكەن، بەڵام زۆرینەی كوردەكان سوننەن. پێموایە ئەوەی كوردەكان كردوویانە زۆر باشە، لەبەر ئەوەی توانیویانە كوردستان بە دیموكراتی و ئاشتییانە و گەشەكردوو بهێڵنەوە، ئەوەش زۆر گرنگە و دەكرێت مۆدێلێك بێت بۆ بەشەكانی دیكەی وڵاتەكە و وڵاتانی دیكەی كەنداو، چونكە دەكرێت لە كەنداو، لە سعودیە و ئیماراتیش هەڵگیرسێت و ئێمە ناتوانین بزانین لە ئێستادا چی روودەدات لە كەنداودا. بەلای منەوە داعش دەیانەوێت دەستڕۆیشتوویی خۆیان بۆ دەرەوەی كەنداو و عێراق و سووریا و میسر و لوبنان بەرن، لەبەر ئەوە ناوی خۆیان ناوە دەوڵەتی ئیسلام، چونكە تەنها لە سووریا و عێراقدا خۆیان كورت ناكەنەوە. مەبەستیان لە شام تەنها سووریا نییە، وەك ئەوەی ئێستا ئێمە تێیدەگەین، بەڵكو گەورەتر لە سووریا، كە فەلەستین و لوبنان و سووریا و عێراقیش بگرێتەوە.
* هەر دەبێت ئەم كێشەیەش چارەسەر بكرێت و تیرۆریستان تێكبشكێنرێت، بەڵام تێكشكاندنی داعش پێویستی بە هێزی زەمینی هەیە و لە شەڕەكانی ئەم دواییە لە بەنداوی موسڵ و زوممار دەركەوت كە پێشمەرگە پێویستی بە چەكی قورس هەیە بۆ تێكشكاندنی داعش، ئایا تا چەند گرنگە چەكی قورس و نوێ بە پێشمەرگە بدرێت، بۆ ئەوەی لە شەڕەكەدا سەركەوتوو بن؟
- بەزاندنی داعش تەنها بە هێزی سەربازی ناكرێت، بەڵكو دەبێت لە رووی سیاسیەوە قەناعەت بە دانیشتووانی موسڵمان بهێندرێت كە داعش و رێبازەكەی رەت بكەنەوە، هێزەكانی پێشمەرگە كارێكی باش دەكەن كە بە هاوكاری رۆژئاوا بەرەوپێشچوونی داعشیان راگرتووە. بە رای من پێویستە رۆژئاوا چەك و هاوكاری بەو هێزە مەحەلییانە بدات كە دژی داعش شەڕ دەكەن، بەڵام نابێت خۆی دەستێوەردان بكات لە عێراق و ئەو شوێنانەی دیكەش كە داعش تێیاندا چالاكە.
* ئایا پێشبینی ئاشتەوایی سیاسی دەكەیت لە نێوان حكومەتی مەركەزی و حكومەتی هەرێمی كوردستان، یان تەواو عێراق دابەش دەبێت؟
- رەنگە لە كۆتاییدا عێراق دابەش بێت بۆ چەند دەوڵەتێك، لەوانە كوردستان و باشووری شیعەنشین و ناوەڕاست كە عەرەبی سوننەی لێیە، بەڵام من تەفزیلی عێراقێكی یەكگرتوو دەكەم كە فرەییەكی ئیتنی و نەتەوەیی و ئایین و ئینتیمای جیاوازی هەبێت، بەڵام هاووڵاتی هەمان وڵات بن، بە چەشنی ئەوەی لە ئەمریكا هەیە، كە ئەمریكا چەندین گرووپ لە خۆدەگرێت، بەڵام توانیویەتی یەكێتی خۆی بپارێزێت، بەڵام ئایا عێراق دابەش دەبێت بۆ سەر چەند دەوڵەتێكی لێكدابڕاو، ئێمە ناتوانین وەڵام بدەینەوە، تەنها كات دەتوانێت ئەمە یەكلا بكاتەوە.
* لەبارەی پێگەی سەركردایەتی كورد لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی سەبارەت بە شەڕی تیرۆریزم رات چییە؟
- كوردەكان نەهامەتی زۆریان چەشتووە، بۆ نموونە ئەوان ناتوانن ئەوە لەبیر بكەن كە لە هەڵەبجە دژی كورد كرا. لە راستیدا كوردەكان سەلماندوویانە كە دەتوانن یەكێتی بەدەست بهێنن، تەكنەلۆژیا بەدەست بهێنن و دەتوانن حوكمڕانی خۆیان بكەن و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش گرنگ بن. هەروەك دەزانن لە رووی مێژووییەوە هۆكاری ئەوەی كورد نەبوونەتە خاوەن دەوڵەتی خۆیان ئەوەیە كە پەرت و بڵاون، بەشێك لە ئێران و بەشێك لە عێراق و بەشێك لە توركیا، هەروەها لە روسیا و هەندێكیان لە سووریاش، زۆر زەحمەتە كوردستانیش وەك ناوچە و وەك قەوارە كۆبكرێتەوە، منیش نازانم بیركردنەوەی كوردەكان لەبارەی چارەسەركردنی ئەم كێشەیەوە چییە. ئێوە باسی كوردستانی عێراق دەكەن و كوردستانیش لەوە گەورەترە و ئەگەر چارەسەرێكیش بۆ كێشەی كورد هەبێت، ئەوا دەبێت بۆ هەموو ئەو ناوچانە بێت كە پێی دەوترێت كوردستان.
* سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێشمەرگەی رەوانەی كۆبانێ كرد و ئەمەش ساتەوەختێكی مێژوویی بوو بۆ هاوكاری نێوان كوردەكان، لێكدانەوەی ئێوە لەو بارەیەوە چییە؟
- ئەمە مانای چیە؟ ئایا بە مانای ئەوەیە كە لە كۆتاییدا هەرێمی كوردستان و كۆبانێ بۆیان هەیە ببنە بەشێك لە یەك قەوارە؟ زەحمەتە ئەمە ببینین. كۆتایی قسەكانم بەوە دەهێنم كە بە درێژایی مێژوو و بە شێوەیەكی گشتی موسڵمانان رێگایەكی ناوەندیان هەڵبژاردووە، خوا لە قورئاندا دەفەرموێت: «وكذلك جعلناكم امة وسطا لتكونوا شهداء علی الناس»، ئەمەش واتە ئێمە ئێوەمان كردووە بە ئومەتی رێگەی ناوەند بۆ ئەوەی ببن بە شایەت بەسەر خەڵكەوە، داعش نوێنەرایەتی توندڕەویی ئیسلام دەكات، لە كۆتاییدا موسڵمانان قبووڵی ناكەن و باوەڕم وا نییە داعش تەمەنێكی درێژیان هەبێت. بەڵام تاوەكو بە چەك شەڕیان لەگەڵدا بكەین و تاوەكو وڵاتانی رۆژئاوا دەستێوەردان بكەن، ئەوا ژیانیان پێدەبەخشینەوە، پێموایە لە كۆتاییدا موسڵمانەكان ئەوە قبووڵ ناكەن. بڕوانە وەهابییەت، كە هەندێ ئەفكاری باشیان هەبوو، بەڵام توندڕەو بوون و موسڵمانان بە گشتی رەتیان كردنەوە و ئێستاش وەهابییەت لە سعودیەدا كورت بۆتەوە.