پرۆفیسۆر گۆردن ئیڵ بۆین ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لەزانكۆی ماریبەلەدوین لە ڤیرجینایە تایبەتمەندە لە سیاسەتی تیرۆر و شەڕی دژە تیرۆر و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و سوریا بە تایبەتی گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر گۆردن بۆین سازداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو جەمسەرگیری دەچێت لەسەر دوو ئاست، یەكێكیان جەمسەرگیری مەزهەبی نێوان شیعەو سوننەیە، ئەوەی دیكەشیان جەمسەرگیری نێودەوڵەتی، ئەگەر سەبارەت بە جەمسەرگیری مەزهەبی بدوێین، كە مەترسی شەڕێكی درێژخایەنی لێدەخوێنرێتەوە، ئایا ئاییندەی ناوچەكە بەرەو كوێ دەچێت؟
- جەمسەرگیری ناوچەكە لەسەر بنەمای دابەشبوونی شیعە و سوننە كارێكی سوودبەخش نییە بۆ پەرەپێدانی تەواوی توانای زۆرێك لە دەوڵەتەكان. تایەفەگەری كۆسپە لەبەردەم یەكێتی نەتەوەیی و تەگەرەیە لەبەردەم ئەدای كاری دامەزراوەكانی دەوڵەت، وەك هێزە چەكدارەكان، و كاریگەرییان ناگاتە ئاستی بەرەوپێشچوونی نەتەوەیی. دابەشبوونی نێودەوڵەتی بەسەر چەند كەمپێك لە دەوڵەتان لەسەر بنەمای ناسنامەی تایەفەگەری، دەبێتە هۆكاری بەردەوامبوونی نائارامی لەنێو ئەو وڵاتانەدا كە فرەییان تێدایە. زۆر زەحمەتە شەڕێكی ناوخۆیی بەرەو سازشكردن و گەیشتن بە چارەسەری ئاشتیانە ببەیت، كاتێك هێزە نێودەوڵەتیەكان بەرژەوەندیان هەبێت لە بەرەدەوامیدان بە دوژمنایەتی نێوان گروپەكان.
* لە دەسپێكی ئەو گۆڕانكاریانەی وڵاتانی عەرەبی كە ناوی لێنرا بەهاری عەرەبی، مەزندەی ئەوە دەكرا ئەم گۆڕانكارییە ئەو وڵاتانە بەرەو دیموكراتی و كرانەوە ببات، بەڵام ئەم دەرەنجامە پێچەوانە بووەوە، ئایا تۆ چۆن ئەم بارە دەخوێنیتەوە؟
- هەنگاو هەڵگرتن لە خۆسەپێنیەوە بەرەو دیموكراسی چەند توخم و پێكهاتەی هەیە، و تەنیا ئەنجامدانی هەڵبژاردن ناگرێتەوە. چەند ساڵێكی دەوێت بۆ ئەوەی درەختی دیموكراسی لە نەریتی كۆمەڵایەتیدا بچێنیت كە پێویستە بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەردەوام بێت. سەختترین نەریتێك كە فێری بین بریتییە لەوەی لایەنە جیاوازەكان شەرعیەتی حكومڕانی ركابەرەكانیان و چوارچێوەی یاسایی بەردەوامبوونی دەسەڵاتی دیموكراسی قبوڵبكەن. كاتێك دەوڵەتە خۆسەپێنەكان بەكارهێنانی هێز و زەبر و زەنگیان كرۆدتە بناغەی حكومڕانیەكەیان، ئەوا زەحمەتە دەسەڵاتدارە هەڵبژێردراوە نوێیەكان ئەو راستیە قبوڵ بكەن كە دەسەڵاتە دیموكراتیەكەیان بە پێویست دەسەڵاتێكی سنوردارترن. بۆ ئەوەی دیموكراتی بن، دەبێت حكومڕانی هەر گروپێك كۆتایی پێبێت، كاتێك دەنگدەران كەسێكی دیكە هەڵدەبژێرن لەبری ئەو. كەواتە حكومەتە عەرەبیەكانی بەهاری عەرەبی كە تازە هەڵبژێردراون لە ململانێدان لەگەڵ ئەو مەیلەی لە گرتنەدەستی دەسەڵاتەوە دروست دەبێت، و شكست و سەركەوتنی ئەوانیش یەكلانەبۆتەوە و دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین.
* باشە پێتوانییە ئێستا خەریكە ئەم كێشەی نێوان سوننە و شیعە جۆرێك لەمیحوەری دژ بەیەك دروستكردووە، لەلایەك ئێران سەركردایەتی میحوەرێك دەكات و لەلایەكی دیكە سعودییە؟
- ئەگەر ئێران خوازیاری ناوچەیەكی سەقامگیرە، ئەوا باشترە بۆ ئێران گۆشەگیری خۆی كەمبكاتەوە لەڕێی هاوكاری نێودەوڵەتی و گرێدانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا. لەگەڵ ئەوەشدا، پێدەچێت پێیوابێت پشێوی لە وڵاتانی دیكەدا خزمەت بە سیاسەتی ئێرانی دەكات، نەك تەنیا لە سوریا، بەڵام لە سوریادا بە شێوەیەكی روونتر و ئاشكراتر. لوبنان و عێراق دوو نموونەی دیكەن كە كاریگەری سیاسی شیعەكان بۆتەهۆی دابەشبوونێكی ناتەندروست لە ناوچەكەدا. شاردراوە نییە، كە چەكداركردنی میلیشیاكان (وەك ئەوەی لە لوبناندا دەیكات) و دەستێوەردان (وەك ئەوەی لە عێراقدا دەكرێت)، هێنانەدی ئاشتەوایی نیشتمانیان قورستركردووە. تا ئەو راددەیەی ئێران پەرە بە دابەشبوون لەسەر بنەمای تایەفەگەری دەدات، و تا ئەو راددەیەی ئەمە بۆتەهۆی هەرەسهێنانی دەسەڵاتی حكومەت لە چەند وڵاتێكدا،. پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی هەندێ دەوڵەتی دەرەوەی ناوچەكە(بۆ نموونە روسیا و ئەوانی دیكە) هەست دەكەن بەرژەوەندیان لەوەدا بێت پاڵپشتیان لێبكەن. پێموانییە روسیا هەمان بەرژەوەندی هەبێت لەوەدا كە خەڵكی ناوچەكە دابەشبن و رێگری لە بەرەپێشچوونی نیشتمانی بكرێت، بەڵام ئەوەی مایەی گاڵتەجاڕیە رەنگە پێیانوابێت بوونی پشێوی لە كۆمەڵگە عەرەبیەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رێگایەك بێت بۆ بەرزكردنەوەی نرخی نەوت، كە روسیا هەناردەكەرێكی سەرەكی ئەم كاڵایەیە.
* ئایا نیشانەی دروستبوونەوەی شەڕێكی ساردی دیكە نییە؟
- بە گشتی ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەم پێكرد بەسەر ئەم پرسیارەشدا جێبەجێ دەبێت. گەڵاڵەبوونی «شەڕی سارد» گەورەكردنی شتەكانە كە هاوتەریب نین. ئەو وڵاتانەی ركابەرن(بۆ نمونە ئەمریكا و روسیا) هەمیشە لە ململانێدا بوونە بۆ دەستڕۆیشتوویی. ئەمە شتێكی نوێ نییە لە جیهانی دوای ساڵی 1945ـەوە. بەڵام شەڕی سوریا، زۆر لەوە ئاڵۆزترە لەوەی بە ململانێی دەوڵەتە دەرەكییەكان بۆ كاریگەربوون لەسەر دۆخی ئەوێ لێكی بدەینەوە.
* بەڵام دوای ئەوەی باس لەوە دەكرێت سوریا چەكی كیمیایی بەكار هێناوە، ئێستا سوریا خۆی بۆتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی، ئایا تاچەند گەیشتن بەم ئاستە دەبێتە هێڵی سوور بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی؟
- پرسیارەكەی ئێوە چەند شتێكی جیاواز لەخۆدەگرێت. پێدەچێت رژێمەكەی ئەسەد چەكی كیمیایی بەكارهێنابێت، ئەمەش بەلای ئیدارەی ئۆباماوە وەك «هێڵی سوور» دانرا بۆ ئەوەی ئەمریكا سیاسەتێكی نوێ لە ئاست سوریا بگرێتەبەر. هێرشە ئاسمانیەكانی ئەم دواییەی سەر چەكەكانی سوریا، كە رەنگە كرابێتنە سەر موشەكەكان، ئاماژەن بەوەی رژێمی سوریا هەندێ لە «هێڵە سوور»ەكانی پێشێلكردووە كە وایكرد ئیسرائیل كاردانەوەی هەبێت. كەواتە پێدەچێت بوونی ئاڵۆزی یاریزانە نێودەوڵەتیەكان لە سوریادا پتر ئاڵۆز بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، بە بەراورد بەو دۆخەی سوریەكانی تێدا دەژین، ئەمە كێشەكی لاوەكیە، ئەو خەڵكانەی رووبەڕووی كێشەیەكی زۆر گەورەبوونەتەوە: رزگاربوون. پێویستە ئەم كێشەیە ناوەڕۆكی ئەجێندای هێزە مەزنەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان (بۆ نموونە نەتەوە یەكگرتووەكان) پێكبهێنێت. تا ئێستا لەبری كاری یەكلاكەرەوە دوو دڵی و چاوەڕوانی هەبووە. پێموانیە هیچ كەسێك خواستی دەستێوەردانی هەبێت. كەواتە هەموو لایەك قسەدەكەن، بەڵام هیچ شتێك نەگۆڕاوە. من پێشبینی گۆڕانی گەورە لە سیاسەتی رۆژئاوادا ناكەم لە مانگەكانی داهاتوودا، سەرەڕای گفتوگۆكانی ئەم دواییە، هیچ شتێك نەكراوە بۆ راگرتنی كوشتار لە سوریا. لەم كەشەدا، كاردانەوەی شەكەت و ماندوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لە نێویاندا ئەمریكا، لە ئاست سوریادا بۆتە پاڵپشت بۆ هەنگاوی لەسەرخۆی ئێران بۆ بەدەستهێنانی وزەی ناووكی، لەبەرچاوگرتنی ئەم بارودۆخە، و بە رەچاوكردنی ئەوەی ئێران وەك هەڕەشەیەكی وجودی بۆ سەر ئیسرائیل ماوەتەوە، ئەوا پێموایە ئەگەری هێرشی پێشوەختە لەم ساڵەی دواییدا زیادیان كردووە، بەڵام من تۆمارێكی باشم نییە لە پێشبینیكردن لەم رووەوە. چونكە دڵنیابووم لەوەی لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2008دا هێرشی پێوەشختە روودەدات، بەڵام هەڵەبووم.
* هەندێك پسپۆرانی بواری دیموكراتی ئەم دیاردەی وڵاتانی عەرەبی وەك تایبەتمەندییەك لە سیاسەتی عەرەبی پێناسە دەكەن و پەیوەندی بەئیسلامەوە نییە، لەبەر چەندین دەوڵەتی ئیسلامی غەیرە عەرەب هەن تارادەیەك هەنگاویان بۆ دیموكراتی هەڵگرتووە، لانی كەم توركیا، ئایا تۆ لەسەر ئەم رایە چی دەڵێیت؟
- من قەناعەتم بەوەنییە هەموو ئەوانەی لە توركیادا حكومڕانی دەكەن بەدەر بن لە مەیلی ئەوەی حكومڕانییەكی تاكڕەوانە بكەن، یان مەحاڵە هیچ ئەگەرێكی دیموكراسی لە وڵاتە عەرەبیەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ئارادا نەبێت. هێشتا ئەوە جێی سوورسوڕمانە بۆ ئێمە كە مرۆڤەكان چی دەكەن كاتێك رووبەڕووی بەرپرسیارێتی قورسی گرتنەدەستی دەسەڵات دەبنەوە.