پرۆفیسۆر نادر هاشمی بەڕێوەبەری سەنتەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەزانكۆی دینیڤەر و، ئوستادی دیراساتی نێودەوڵەتییە لەهەمان زانكۆ و تایبەتمەندە لەسەر كاروباری ئیسلامی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئایین و دیموكراتی و تیۆری سیاسیەت، بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دابەشبوونە ئایینی و نێودەوڵەتیەكان لەم ناوچە گرنگەی جیهان، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر هاشمی ئەنجامداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* كێشە و بارگرژیەكانی وڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوە گەورەترن كە تەنیا كێشەی نێوان دیموكراسی و دیكتاتۆریەت بن، چونكە بەرەو شەڕێكی تائیفی دەچێت، كە كۆمەڵگەكانی لە نێوان شیعە و سوننەدا دابەشكردووە، ئایا تا چەند ئەم دۆخە ئاییندەی وڵاتەكە دەشێوێنێت؟
- كێشەی تائیفیەت لە نێوان شیعە موسڵمان و سوننە موسڵمانەكاندا، وەك كێشەیەكی سیاسی زۆر گرنگ دەردەكەوێت، كە ئەگەر بە شێوەیەكی گونجاو و بە راست و دروستی مامەڵەی لەگەڵدا نەكرێت، تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابەش دەكات. لە بەشێكیدا كێشەكە دەرئەنجامی سیاسەتی دەرەوەی سعودیە و ئێرانە، ئەوان كێشەی شیعە و سوننە بۆ برەودان بە بەرژەوەندیەكانی خۆیان لە ناوچەكەدا بەكاردەهێنن. هەروەها تەفسیری لە رادەبەدەر موحافیزكارانە «ultra-conservative» و موتەزەمیتانە «puritanical» ئیسلامی سوننە كە لەلایەن هەندێ لە پیاوانی ئایینی سعودیە پەرەی پێدەدرێت، ئاگری ئەم شەڕە خۆشتردەكات. لە روانگەی مێژوییەوە و بە لەبەرچاوگرتنی بەرەوپێشچوون بەرەو دیموكراسی، پێویستە ئاماژە بكرێت بەوەی هەموو ئەو كۆمەڵگەیانەی كە دابەشبوونی ئیتنی یان ئایینیان تێدایە و دابەشبوونە بۆ كەمینە و زۆرینە، بەدەست ئەم كێشەوە دەناڵێنن. ئەگەر لە مێژووی دیموكراسی لە رۆژئاوا بڕوانیت، ئەوا یەكێك لە كێشە هەرە گەورەكان كە كاریگەری هەبوو لەسەر سەقامگیری سیاسی و رەوڕەوەی بەرەوپێشچوون بەرەو دیموكراسی، بریتی بوو لە مشتومڕی پەیوەست بە مافە ئیتنی و ئایینیەكانەوە. ئەمە سەدان ساڵی پێچوو تاوەكو چارەسەركرا. لە ئەوروپادا سەریكێشا بۆ جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم و بە ملیۆنەها كەسی تێدا كوژرا، كەواتە لەم روانگەیەوە سەرهەڵدانی ئەم كێشانە شتێكی حەتمیە و بەشێكی لە خەباتی دورودرێژ لەپێناو دیموكراسیدا. بە دڵنیاییەوە چارەسەركردنی ئەم كێشانە قورستر دەبن لە سیاقی شەڕە بەردەوامەكان، و كوشتنی بە كۆمەڵ و لە سیاقی باڵادەستبوونی رژێمگەلێكی خۆسەپێنەر كە بەرژەوەندی سیاسیان هەیە و دەیانەوێت جیاوازیە ئیتنیەكان ئیستیغلال بكەن بۆ برەودان بە بەرژەوەندییە بەرتەسكەكانیان، كە لە بنەڕەتدا پەیوەستن بە پاراستنی دەسەڵاتە سیاسیەكەیانەوە لە وڵاتەكانیاندا. كەواتە ئەمە كێشەیەكی سیاسی زۆر گرنگە و و پێویستە بە جددی وەربگیرێت، من شەخسی خۆم زۆر نیگەرانم لەو ئاقارەی دۆخەكەی پێیدا تێدەپەڕێت، هۆكاری بەشی هەر زۆری نیگەرانیەكەشم ئەوەیە كە بە تەواوەتی خەباتكردن بۆ دیموكراسی لە سەرتاسەری ناوچەكەدا لەبار دەبردرێت، ئەگەر بە راست و دروستی مامەڵەی لەگەڵدا نەكرێت.
* لە وڵاتانی دوای كۆمۆنیست و لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات دەستكرا بە هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دیموكراسی، ئەویش دوای رووخانی بلۆكی ئیشتراكی، لە سەرەتای بەهاری عەرەبیدا، زۆرێك لە چاودێران و شارەزایان هەمان دەرئەنجامیان پێشبینیكرد بۆ ناوچەكە، بەڵام ئەمە رووینەدا، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی بەرەوپیشچوونی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رووینەداوە؟
- پێموایە كارێكی زۆر مەترسیدارە ئەوروپای رۆژهەڵات بە وڵاتانی عەرەبی بەراورد بكەیت، یەكەمیان لەبەر ئەوەی مێژووی سیاسی مۆدێرنی ئەوروپای رۆژهەڵات زۆر جیاوازتر بەرەوپێشچووە بە بەراورد بە جیهانی ئیسلامی و عەرەبی، كەواتە یەكەمیان پەیوەندی بە پایە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكانەوە هەیە بۆ درێژدەدان بە دیموكراسی، لە پەیوەندیدا بە ئاستی مۆدێرنیزەكردن و لە پەیوەندیدا بە بەرەوپێشچوونی ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە و ئاستی گوزەران و پەروەردە، كە ئەمانە زۆر بەرزتربوون لە ئەوروپای رۆژهەڵات وەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بڕوانن ئەمڕۆ لە سەدا 40ی دانیشتوانی میسر داهاتی رۆژانەی دوو دۆلارە و رێژەیەكی بەرزی نەخوێندەواریش، بە تایبەتی لە نێو ئافرەتاندا. دووەمیان ناوچەی رۆژهەڵات بە دەست دەستێوەردانی دەرەكی زۆرەوە گرفتارە، كە هاوشانە بە ناكۆكی سیاسی ناسەقامگیركەر، كە لە ناكۆكی عەرەب-ئیسرائیلەوە سەرچاوە دەگرێت و كێشەیەكی سیاسی بارگاوییە بە هەست و هەڵچوون. ئەمە ئەگەرەكانی بەدیهێنانی دیموكراسی ئاڵۆزكردووە. كەواتە كارێكی مەترسیدارە ئەگەر بڵێین پێویستە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هەمان ئەو ئاسانییە- رێژەییە- بەرەو دیموكراسی بڕۆن كە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات پێیدا رۆیشتن. پێویستە كۆمەڵگە جیاوازەكان رێگای بەرەوپێشچوونی خۆیان بگرنەبەر و لەسەر بنەمای خشتەی زەمەنی خۆیان كاربكەن. بە كورتی پرۆسەی دیموكراسی زۆر جیاواز دەبێت لە جیهانی عەرەبیدا بە بەراورد بە ئەوروپای رۆژهەڵات، لەبەر ئەوەی مێژووی هاوچەرخی جیهانی عەرەب و ئیسلام زۆر جیاوازبووە لە مێژووی هاوچەرخی ئەوروپای رۆژهەڵات.
* دەبینین هەردوو وڵاتی توركیا و مالیزیا، دوو وڵاتی ئیسلامین، بەڵام عەرەبی نین، و هەروەها تا راددەیەكی باش دیموكراسین، بەڵام ئەم دیموكراسیە لە وڵاتە عەرەبیە ئیسلامیەكاندا بەدی ناكرێت، راوبۆچوونی ئێوە چییە لەم رووەوە؟
- یەكێك لە جیاوازییە گەورەكان، بریتییە لە پرسی نەوت، نەوت بوار بە رژێمە خۆسەپێنەكان دەدات كە تەمەنیان درێژتر بێت، بە بەراورد بەو وڵاتانی نەوت بەرهەم ناهێنن، تیۆرێك هەیە لە زانستی سیاسیدا پێی دەڵێن «Rentier states» (الدول الریعیە) كە پێیوایە وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت ئاسانتر ئەتوانن بەرهەڵستی هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دیموكراسی بكەن، بە بەراورد بەو وڵاتانەی نەوت بەرهەم ناهێنن. كەواتە یەكێك لە پرسەكان پرسی ئابووری سیاسییە. خاڵی دووەم بریتییە لە ناكۆكی عەرەب- ئیسرائیل كە بەشێكی بنەڕەتیە لە ناسنامەی جیهانی عەرەبی، كە زیاتر كاریگەری هەبووە لەسەر ناسەقامگیركردنی سیاسەت لە وڵاتانی عەرەبیدا، لەبەرامبەر وڵاتە ئیسلامیە غەیرە عەرەبیەكاندا، وەك مالیزیا یان ئەندەنوسیا یان توركیا تا راددەیەكی دیاریكراو. خاڵی سێیەم بریتییە لە سروشتی خۆسەپێنی رژێمەكان لە جیهانی عەرەبیدا، ئەسەد لە سوریا، سەددام لە عێراق، بن عەلی لە تونس، و موبارەك لە میسر، كە رژێمێكی پتر دڵڕەق و سەركوتكار بوون، وەك لەو رژێمەی لە ئەندەنوسیا یان مالیزیا یان توركیا لە سایەی جەنەراڵە كەمالیەكاندا هەبوون. كەواتە ئەمە میراتێكی تاڵە كە جەمسەرگیری سیاسی لە نێوان بەشە جیاوازەكانی كۆمەڵگەدا و پرۆسەی هەنگاوهەڵگرتن بەرەو دیموكراسی زۆر قورستر كردووە. كەواتە ئەو جیاوازیانە ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە بۆچی جیهانی عەرەبی بە شێوەیەكی گشتی كە دژواریەكی زیاتر دێتە ریان لەهەنگاونان بەرەو دیموكراسی، بە بەراورد بە وڵاتانی وەك توركیا و مالیزیا و ئەندەنوسیا.
* دوو میحوەر دروستبووە، میحوەری شیعە كە بریتییە لە ئێران تاوەكو لوبنان، و میحوەری سوننە كە وڵاتە عەرەبیەكان و توركیا لە خۆدەگرێت، رۆژئاوا و ئەمریكاش پشتیوانی میحوەری سوننە دەكەن، ئایا تا چ راددەیەك ئەم هاوكێشەیە بەرژەوەندییەكانی ئێران لە ناوچەكەدا برەو پێدەدات؟
- ئەو راستیەی كە بەرهەڵستیەكی زۆر هەیە بۆ دەستێوەردانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا، ئەو راستیە بوار بە حكومەتی ئێران دەدات ئیستیغلالی هەستی جەماوەری دژی سیاسەتی ئەمریكا بۆ بەرژەندی خۆی بكات. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێنج بۆ شەش ساڵ پێش ئێستا، پێش روودانی بەهاری عەرەبی. لەنێو جیهانی ئیسلامی سوننەدا، لە میسر و لە ئەردەن و لە زۆرێك لە بەشەكانی جیهانی عەرەبیدا كە سوننە بوون، كەسایەتی وەك مەحمود ئەحمەدی نەژاد و حەسن نەسڕوڵا، كەسانێك بوون پشتیوانیەكی جەماوەریان هەبوو، لەبەر ئەوەی هەستی دژ بە ئەمریكایان ئیستیغلال كردبوو كە پەیوەندی بە میراتی سەردەمی كۆلۆنیاڵیزم ئیمپریالیزمەوە هەبوو، ئەویش لەپێناو زیادكردنی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە ناوچەكەدا. پێموایە بەهۆی بەهاری عەرەبیەوە، دۆخەكە زۆر ئاڵۆزترە، بەهۆی پشتیوانی ئێران بۆ ئەسەد، و بەهۆی پشتیوانی حەسەن نەسڕوڵا و حزبوڵا بۆ رژێمەكەی ئەسەد بۆ تێكشكاندنی شۆڕشە جەماوەرییەكە، ئەوا نفوزی ئێران و نفوزی حزبوڵا بە راددەیەكی گەورە كەمبوونەتەوە. كەواتە ئێمە لە كەشێكی سیاسی جیاوازدا دەژین لە دوای بەهاری عەرەبی، كە توانای ئێران بۆ ئیستیغلالكردنی دەستێوەردانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا، بۆ یاریكردن لە كارتی شیعە و سوننە و كۆكردنەی پشتیوانی رای گشتی موسڵمانە سوننەكان بۆ لای خۆیان داكشاوە. ئێستا زۆر ئاڵۆزترە بۆ ئەوەی پەرەیان پێبدرێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە سوریا روودەدات، ئەوەی لە لیبیا روویدا، ئەوا ئێران لایەنی دژە لەو خەباتە جەماوەرییە.
* ئەم دابەشبوونانە رەنگدانەوەی نێودەوڵەتیان هەیە، كە دەبینین حاڵی حازر روسیا و چین و كۆریای باكور پشتیوانی میحوەری ئێران لەگەڵ سوریا و حزبوڵادا دەكەن و ئەوروپا و ئەمریكاش پشتیوانی قەتەر و سعودیە و توركیا دەكەن، ئایا شەڕێكی ساردی دیكە بەڕێوەیە بەهۆی كێشەی سوریاوە؟
- بەڵێ لە زۆر رووەوە دەكرێت ئەو بەرەوپێشچوونە ببینین، بەڵام هێشتا رێگایەكی دوورودرێژ ماوە بۆ ئەوەی ئەو دابەشبوونە لەسەر ئاستی جیهان دووبارە ببێتەوە كە لە دوای جەنگی جیهانی دووەم روویدا لە نێوان ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی و یەكێتی سۆڤیەت و هاوپەیمانەكانی. هەروەك ئێوە باستان كرد چەند هاوپەیمانێتیەك وا دەردەكەون. پێموایە تاوەكو شەڕی سوریا درێژە بكێشێت، ئەوا ئەو هاوپەیمانێتیانە پتەوتر دەبن بە راددەیەك دابەشبوون دەبینین لە نێوان وڵاتە گەورەكانی جیهان، كە مەرج نییە دەقا و دەق هاوشێوەی جەنگی سارد بێت، بەڵام هەندێ لێكچوونی دەبێت لەگەڵیدا. ئەمەش هۆكارێكی دیكەیە كە پێویستە شەڕی سوریا كۆتایی پێبهێنرێت، لەبەر ئەوەی بێ چارەسەركردنی شەڕەكە، ئەو دابەشبوونە جیهانیانە زیاتر دەچەسپێن و ئەو هاوپەیمانێتیانە قوڵتر دەبنەوە، ئەمەش پەرەسەندنێكی زۆر خراپ دەبێت بۆ ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی.
* باس لە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە سوریا و تەواوبوونی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران دەكرێت، ئایا تا چ راددەیەك بێدەنگی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێتە هۆی ئەوەی بارودۆخەكە زیاتر ئاڵۆز بێت؟
- پێموایە ئەمە دوو مەسەلەی جیاوازن، بەكارهێنانی چەكی كیمیایی- لە سوریا- و بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و كاردانەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رۆڵی ئیسرائیل تێیدا. واتە رایەڵێكی راستەخۆ نییە لە نێوانیاندا. نیگەرانی بنەڕەتی ئیسرائیل ئێرانێكی خاوەن چەكی ئەتۆمیە، چونكە ئێران بە ركابەرێكی ئیقلیمی دەزانێت، لەبەر ئەوەی هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی رای گشتی دەدات بۆ راگرتنی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران. لە پەیوەندیدا بە سوریا و كاردانەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی- یان نەبوونی كاردانەوەی نێودەوڵەتی- مەسەلەیەكی تەواو جیاوازن. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پتر دابەشبووە لە ئاست كێشەی سوریا و پرسی چەكی كیمیایی، كە بەم دواییە دابەشبوونی دیكەمان بینی لە نێوان روسیا و ئەمریكا، كە دوودڵ بووە لەوەی بچێتە پاڵ وڵاتانی دیكە بۆ فشار خستنەسەر سوریا. سیاسەتی ئیسرائیل لە ئاست سوریادا زۆر ئاڵۆزترە، پێموانیە سەركردەكانی ئیسرائیل ئەوەیان یەكلاكردبێتەوە كە كامیان خراپترە: مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا، یان گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن شۆڕشگێڕانەوە. بە كورتی پێموایە ئاسان نییە دەرئەنجامێكی ئاسان و گەورە بەدەست بهێنین لە بارەی پەیوەندی ئیسرائیل، و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و كێشەی سوریا. ئیسرائیل لەسەر ئاستێكی زۆر جیاواز كاردەكات، و گرێدانەوەی هەموو ئەم پرسانە پێكەوە كارێكی ئاسان نییە.