بوختانكردن و دروستكردنی تۆمەت بۆ هەر تاكێك (نێر و مێ) كارێكی ناپەسەند و دوور لە بەهاكانی مرۆڤایەتییە، بەڵام لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا (بە كوردستانیشەوە) زۆرجار تۆمەتدانەپاڵ هاوسەر لە كاتی جیابوونەیاندا بەدی كراوە، بەگوێرەی ئەو كەیسانەش كە لە بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی و دادگاكانی هەرێم هەن، زۆر جار بە مەبەستی جۆراوجۆر لە كاتی جیابوونەوەدا تۆمەتی ناپاكیی هاوسەری بەتایبەتی دراوەتە پاڵ ئافرەت، بۆ ئەوەی لە مافی مارەیی و نەفەقە و ئەركی چاودێریكردنی منداڵ بێبەشی بكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە كۆمەڵایەتییە دەكەن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
سەرەتا مافپەروەر عیماد ئەحمەد ئاماژە بەوە دەكات كە «لەم ماوانەی دواییدا دەركەوتووە ژمارەیەك لە پیاوان كە بە دوای بیانوویەكی بچووكدا دەگەڕێن بۆ ئەوەی هاوسەرەكانیان جیا ببنەوە، تۆمەتی ناپاكیی هاوسەرییان بۆ درویت دەكەن، ئەویش بۆ چەند مەبەستێكی دیاریكراو، لەوانە هەوڵ دەدەن ئەو تۆمەتە بەسەر هاوسەری خۆیاندا ساغ بكەنەوە، بۆ ئەوەی لە دادگا هیچ مافێكی وەك نەفەقە و مارەیی پێ نەدرێت و ئەركی چاودێریكردنی منداڵیش هەر لای خۆیان بمێنێتەوە، زۆر جاریش بە مەبەستی دەستكەوتنی قازانجی ماددی ئەو تۆمەتانە دروست دەكەن، كە بەداخەوە ئێستا ئەم حاڵەتە زیاتر پەرەی سەندووە و رەنگە ببێت بە دیاردە.» عیماد ئەحمەد، لە رووی یاساییەوە ئەم بابەتە روون دەكاتەوە و دەڵێت: «سەبارەت بە لایەنی یاسایی ئەو پرسە، لەبەر ئەوەی مافێكی كەسییە، واتە تەنیا خودی ژنەكە، یان پیاوەكە بۆیان هەیە سكاڵا تۆمار بكەن، ئەمەش لە ماەی سێی یاسای بنەماكانی دادگاییكردنی سزایی هەمواركراو باس كراوە، بەڵام لە یاسای سزادانی عێراقی و ئەو یاسایانەی كە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچوون، هیچ بڕگە و ماددەیەك نییە بە ناوی ناپاكیی هاوسەری، تەنیا لە یاسای سزادانی عێراقی ماددەی 377 هەیە بە ناوی (زینای زەوجی)، بەڵام بەداخەوە زۆر جار پەیوەندیی تەلەفۆنی و كورتەنامەیەك، دەكرێتە بەڵگە لەسەر كەسی تۆمەتبار و لە لایەن دادوەری لێكۆڵینەوە مادەی 377 لەیاسای سزادانی عێراقی بۆ دادەنرێت، كە ئەمەش هەڵەیە، چونكە ئەو بەڵگانە دەبێت ماددەی دووی لە یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردنی بۆ دابنرێت، كە ئەم یاسایە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە، یان دەبێت ماددەی 402 یاسای سزادانی عێراقی بۆ دابنرێت، كە تایبەتە بە تاوانی ئابڕووبردن. بەڵام دەبینین دوای ئەوەی پیاوێك سكاڵا تۆمار دەكات، هاوسەرەكەی و كەسێكی دیكەش كە پێكەوە تۆمەتبار كراون، دەستگیر دەكرێن و دوای مانەوەیان لە بەندیخانە و راگیركردنیان بە گوێرەی ماددەی 377ی یاسای سزادانی عێراقی سزا دەدرێن، دوای ئەوەی كە تەنیا خاوەن ماف بۆی هەیە داوا تۆمار بكات، كە مافێكی كەسییە بە گوێرەی ئەم ماددەیە، یان دەبێت سكاڵا لەسەر هەردوو كەسەكە بێت، یان دەبێت لەهەردووكیان خۆش بێت، نابێت لە كەسێكیان خۆش بێت و سكاڵای لەسەر كەسەكەی تر هەبێت. بەڵام هەندێك جار پیاوەكە بە مەبەستی وەرگرتنی بڕێك پارە هەوڵی ئاشتەوایی (سوڵح كردن) لەگەڵ پیاوی تۆمەتباركراو دەدات و لە هاوسەرەكەشی جیا دەبێتەوە، دواتر ئەو ئافرەتە گیانی دەكەوێتە ژێر هەڕەشە و مەترسی و زۆر جار دادوەر بڕیاری رەوانەكردنی بۆ ماڵی داڵدەی ئافرەتانی هەڕەشە لێكراو دەدات، تا ئەو كاتەی كێشەكەی چارەسەر دەبێت،یان كەسوكاری وەری دەگرنەوە بەرامبەر بە وەرگرتنی بەڵێنامەیەك بە مەبەستی پاراستنی ژیانی.»
بەهار عەلی بەڕێوەبەری رێكخراوی ئێمە بۆ گەشەپێدانی مرۆیی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «خوێندنەوەی من لەسەر ئەو مەسەلەیە ئەوەیە كە لە بنچینەدا خۆشەویستییەكی راستەقینەو تەژی لە راستگۆیی و متمانە و وەفاداری لەنێوان ئەو دوو هاوسەردا نەبووە، بۆیە پیاوەكە بە ئاسانی بوێری ئەوە دەكات، بوختان و ناوناتۆرە بداتە پاڵ ژنەكەی و لەكەداری بكات، هاوكات لە یاساكانی عێراق و كوردستانیشدا كۆمەڵێ كەموكورتی هەیە، كە وایكردووە، هەمیشە پیاوان ئیستیغلالی ئەو یاسایانە بكەن و بۆ بەرژەوەندیی خۆیان سوودی لێ ببینن، هەندێك جاریش ئیجرائاتی محاكم و عەقڵییەتی بەڕێوەبەرانی ئەو دەزگایانە وا حوكم دەدەن و هەوڵ دەدەن، پیاوان كەمترین زیانیان بەربكەوێت و لە بەرامبەریشدا قازانج بكات.»
پارێزەر كەژاڵ توفیق ورمزیار، رایوایە:»پێویستە بو دروستكردنی خێزانیكی بەختەور، هەر تاكێكی خێزانەكە بەو یاسایانە ئاشنا بكرێن، كە ئەرك و مافەكانیان دەستنیشان دەكات. چونكە یاساكان بۆیە دانراون، تاكو پارێزگاری لە بەها پیرۆزەكان و مافی تاك بكرێت و رێگەچارەی گونجاو بۆ چارەسەركردنی كیشەكان دەستنیشان بكەن. یاساكانی باری كەسی پەیوەستە بە كێشەكانی باری كەسی و ژیانی هاوسەرێتی، جیابوونەوەش بە فێڵ و بوختان كارێكی ئاسان نییە و پێویستیی بە سەلماندنە و سەلماندنی هەر تۆمەتێكیش ئاسان نییە، چونكە دادوەر گوێ لە هەردوو لایەنی دادخوازییەكە دەگرێت.» گوتیشی: «بوختان بۆ هەر كەسێك بكرێت، پیاو بێت، یان ئافرەت، كارێكی ناڕەوایە و لە هەموو بەهایەكی مرۆڤایەتی دوورە و ئەو رێز و خۆشەویستییەی كە پێویستە لە نێوان هاوسەراندا هەبێت، بە فیڕۆی دەدات، هەر ئەو رێز و خۆشەویستییەشە كە ژیانی هاوسەری بەردەوام دەكات.»
سەبارەت بە هەمان پرس راگەیاندنكار سەركار مەولود بۆ گوڵان گوتی:
لەم ڕۆژگارەدا پرۆسەی هاوسەرگیری لەوپەڕی بێ هیوای و بێ ئومێدی دەبینرێ، لەهەر تاكێكی خێزاندار دەپرسی لێك بێزارن و بەهانە لەیەكتر ئەگرن، بەداخەوە نەبوونی ڕێساو یاسایەك بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری و نەبوونی ڕێز و خۆشەویستی و متمانە و تێنەگەیشتن لە ژیانی هاوسەرێتی لەلایەن گەنجانەوە كێشەیەكی زۆری ناوەتەوە، بوونی ئەو جۆرە كێشانە زۆرە و هیچ ڕێگریەكیش وچارەسەرێكیش بۆ بنبڕكردنی ئەم دیاردەیە نامرۆڤانەیە نابینرێ، سوپاس نەكردنی یەكتر و سوپاس نەكردنی خوای گەورەش هۆكاری ڕێكنەخستنی ژیانیانە.
ئەو راگەیاندنكارە هێما بۆ ئەوە دەكات: خوای گەورە ئەفەرمووێ: وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي ٱلأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلاً مَّا تَشْكُرُونَ [10]
سوێند بەخوا بێگومان ئێمە ئێوەمان نیشتەجێ و جێگیر كرد لە زەوی دا و جۆرەها هۆی ژیانمان تێیدا بۆ ڕەخساندن(بەڵام) ئێوە زۆر كەم سوپاس گوزارن، خوای گەورە لەم ئایەتە جوان بۆمانی شیكاركردووە كە ژیانێكی خۆشی بۆ مرۆڤەكان ڕەخساندووە ئەگەر بەجوانی و ڕێكی پابەندبن هەر وەها لە ئایەتێكی تر خوای گەورە دەفەرموێ:وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا [70] سوێند بەخوا بێگومان ڕێزمان لە نەوەی ئادەم گرت و لە وشكانی و لە دەریادا هەڵمان گرتن (بەسواری و گەڕانمانن) و ڕۆزی پاك و خاوێنمان پێ داون وە باومان داون بەسەر زۆرێك لەو شتانەی كە دروستمان كردوون بە باودانێكی گەورە.لەم ئایەتەشدا خوای گەورە تاكید لەوە دەكاتەوە كە مڕۆڤی بۆ خۆش گوزەرانی و ڕێگای ڕاست هەڵبژاردووە و پێشمان ئەڵێ ئێمە ڕێزمان لە نەوەی ئادەم ناوە بەڵام بەداخەوە لەم سەردەمە بازرگانی بە مرۆڤەكان دەكرێ بۆ پەیداكردی دوو دینار كە شتێكی كاتیەو دەڕوات و نامێنێ بەڵام تا هاتایە كەڕامەتیان لەدەست دەدەن و ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ دۆخی مرۆڤایەتی، ئەو دیاردەیەی ئێستا لەناو هاوسەران هەیە ناشرینترین و قێزەونترین دیاردەیە كە كۆتاییەكەی بە لێك جیابوونەوە و سەدان كێشەی دیكە كۆتایی دێ، بە سەدان منداڵ دەبنە قوربانی ئەو جۆرە كێشانە و بێ ناز دەكەونەوە، بۆ نموونە لەم هەفتەی ڕابردوو كەیسێك بە ڕێگای عەشایەری جیابوونەوە كە خاوەنی دوو منداڵ بوون كورێك و كچێكیان هەبوو، یەكێك لە هاوسەرەكە ئامادە نەبوو منداڵەكان بەخێو بكات و بڕی( 10000$) دە هەزار دۆلاری وەرگرت و جیا بۆوە، ئەوەی جێگای نیگەرانیە لەم ناوەندەدا ئەم دوو منداڵە بچووكە كە هێشتا لە تەمەنێكی كەمن بوونە قوربانی بێ رەحمی دایك و باوك و چاوپۆشی نەكردن لە هەڵەی یەكتر، ژیانی خۆیان و مناڵەكانیشیان كردە قوربانی بۆ بڕە پارەیەك كە كاتیە و نامێنێ. بۆیە داوا دەكەم تكایە دایكان و باوكان بێئەوەی منداڵەكانتان لە ژیانی هاوسەری تێ بگەن ژیانی هاوسەریان بۆ پێك مەهێنن.