رۆژی 19ی حوزەیران وەك رۆژێكی جیهانی لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی سێكسی لە كاتی ململانێ چەكدارییەكاندا دیاریكراوە.نوێنەری تایبەتی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراق جەخت لەوە دەكاتەوە كە جیا لەوەی چەكدارانی داعش توندوتیژیی سێكسییان كردووەتە سەر ژنانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان، هاوكات لە عێراق جۆرەكانی دیكەی توندوتیژبی سێكسی تەشەنەی كردووە و رەگەزی مێینە بەگشتی و بەتایبەت كچانی خوار تەمەن 18 ساڵ رووبەڕووی رفاندن و كوشتن و دەستدرێژیكردنە سەریان دەبنەوە. ئەگەرچی ئەو تاوانە گەورەیە لە كوردستاندا نەبووەتە دیاردەیەو تەنیا چەند حاڵەتێك رووی داوە، بەڵام هاووڵاتیان ئەو رووداوانەش بە مەترسییەكی گەورە دەزانن و داوای بەدواداچوونی جددی بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەستدرێژیی سێكسی دەكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لەو بارەیەوە را و سەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی
هەیفا ئەمین سەرۆكی لیژنەی ژنان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هێما بۆ ئەوە دەكات «بەپێی ئامارەكان رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر دەستدرێژی و گێچەڵی سێكسی جۆراوجۆر لەسەر ئاستی عێراق بەرامبەر بە ژنان و كچان و منداڵانیش دەكرێت، ئەمەش دۆخێكی مەترسیداری دروست كردووە.»
ماجید خەلیل مامۆستای زانكۆ و سەرۆكی بەشی مێژوو لە كۆلیژی پەروەردەی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لێرەو لەوێ دەستدرێژی بۆسەر منداڵ بووەتە هەواڵ و دەنگۆی میدیاكان. ئەم حاڵەتانەش تایبەتمەندی شارە قەرەباڵخ و جەنجاڵەكانن، هاوكات ئەو تاوانانە لەناو ژینگەی كەپت و كەلتووری چەقبەستوو و داخراودا روودەدەن، جگە لەوەش كەسانی بیماری دەروونی و شزوزیش ئەم ئەتوارە بێزراوەیان لێ چاوەڕێ دەكرێت. هەرچۆن بێ، ئەم تاوانە دەگمەنە لە ئێستادا بەداخەوە لە كۆمەڵگەی كوردەوارییش بوونی هەیە، سەبارەت بە هۆكارەكانیشی دەتوانین لەم چەند خاڵەدا روونی بكەینەوە. یەكەم: پاش لێشاوی ئاوارەی عەرەب و تێكەڵبوونی كۆمەڵگەكەمان بە خەڵكی غەوارە، ئەم حاڵەتانە زیاد بوون دووەم: نەبوونی چارەسەرییەك بۆ ئازادیی گەنجان و بوارێك كە تواناو بەهرەو حەزی گەنجان پراكتیك بكرێ لە هونەرو وەرزش، هاوكات كاریگەریی نێگەتیڤی ئەو فیلم و زنجیرانەی كە رەچاوی پەروەردەی سەردەمیانەیان تێدا لاوازە. سێهەم: كاریگەری ئەتواری توندڕەوەكان لە رفاندنی كچان و دەستدرێژی، هۆیەكە كە خەڵكانێ چاولێكەرییان دەكەن. چوارەم: نەبوونی پەروەردەی یاسایی كە ترس لە سزا وابكات ئەم تاوانە روونەدات. بەگشتی ئەم حاڵەتە لە وڵاتی ئێمەدا دیاردە نییە و لاوازە، بەڵام دەبێت حیساب بۆ هەر حاڵەتێك بكرێت و بە جددی لە هۆكارەكانی بكۆڵدرێتەوە و چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە.»
تانیا جەمال بەرپرسی پەیمانگەی ناوین بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، باسی ئەوە دەكات كە «حاڵەتەكانی رفاندن و دەستدرێژیكردنە سەر منداڵان لەلایەن پیاوانەوە ماوەیەكە زۆر بووە و ئەگەر پێشی پێ نەگیرێ، لەوانەیە ببێتە دیاردە و مەترسیی گەورە لەناو كۆمەڵگە دروست بكات، ئەمەش دەبێتە هۆی تێكچوونی شیرازەی خێزان و كۆمەڵگە و بڵاوبوونەوەی ترس و تۆقاندنی منداڵان و خێزانەكان كە لە كۆتاییدا ناتوانرێت نەوەیەكی تەندروست بەرهەم بێت، جگە لەوەش بكەرانی ئەم جۆرە تاوانانە پێویستە زۆر بە توندی سزا بدرێن، تا كەسانی دیكە بترسن و نەوێرن پەنا بۆ ئەو جۆرە كردەوانە بەرن.» گوتیشی: «دەبێت حكومەت بەرنامەی هەبێت بۆ وشیاركردنەوە و پەروەردەی تاك بە هەموو جۆرێك و دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ ئەو كەسانەی كە بە هۆی نەبوونی جێگا و شوێنی تایبەت پەنا بۆ رفاندن و هێرشكردنە سەر ژنان و منداڵان دەبەن، لە هەمان كاتیشدا پێویستە راگەیاندنیش رۆڵی ئەرێنیی هەبێت و پێویستە میدیاكان نەبنە هۆكار بۆ بڵاوبوونەوەی ئەو جۆرە رووداوانە و بەدیاردەكردنی ئەو تاوانە، لە بری ئەوە پێویستە لە سەر یاسای سزادانی تاوانبار و دوورخستنەوەیان لە تاوانەكە كار بكەن.»
بەهزاد سەلیم، مامۆستای زانكۆی پۆلیتەكنیكی هەولێر، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئازاردانی منداڵ، یان دەستدرێژیكردنە سەر منداڵان بریتییە لە هەر كردارێك كە دەبێتە هۆی ئازاری رۆحی، جەستەیی كە ببێتە هۆی مانەوەی ئاكامەكانی لە ناخی منداڵدا، كە هەندێكیان دەكرێت بە شێوەی نادیار بێت، وەكو رێگریكردن لێی لە چوونی بۆ قوتابخانە، بێبەشكردنی لە نانخواردن، زیندانیكردنی لەناو حەمام، یان ژێرزەمین و.. هتد، كە ئەو رەفتارانە دەبێتە هۆی دروستبوونی كێشەی رۆحی و دەروونی بۆ منداڵ و كاردەكاتە سەر تەندروستیشی.» هۆكارەكانی
زیادبوونی رێژەی دەستدرێژیكردنە سەر منداڵانیش لەم خاڵانەدا دەستنیشاندەكات:
1. كێشە ئابوورییەكان: كە دەبێتە هۆی ئەوەی منداڵان بێبەش بكرێن لە پێداویستییە سەرەكییەكانی خۆیان وەك: خوێندن، تەندروستی، خواردن و.. هتد. هەروەها ئەگەر دایك و باوكان بە هۆی فشارە دارایی ئاگایان لە منداڵەكانیان نەبێت و رەفتاری نەگونجاویان لە گەڵ هەبێت.
2. كێشە كەلتوورییەكان: وەك ئەو نەریت و كەلتوورە نادروستانەی كە لە هەندێ قەوم و بنەماڵەدا هەیە. هەروەها زۆربوون و بەكارهێنانی بابەتی نەگونجاو لە رێگای مۆبایل، كۆمپیۆتەر، ئینتەرنێت و كاناڵە تەلەفزیۆنییەكان و.. هتد.
3. كەموكورتیی لە یاساكان: نەبوونی یاسای گونجاو بۆ پاراستنی مافی منداڵان یەكێكە لە هۆكارەكانی زیادبوونی توندوتیژی دژی منداڵان.
4. كێشەكانی ژینگەی قوتابخانە و پەروەردە: قوتابخانە شوێنێكە كە منداڵ كاتێكی زۆری لەوێ بەسەر دەبات و كۆمەڵێك كێشە لە بەر نەبوونی سیستەمێكی گونجاو بۆ قوتابی دێتە پێش، وەكو ترس، جیاوازی، قسەی ناشیاو و.. هتد.
5. نەبوون یان گرنگی نەدان بە چاودێریكردنی پسپۆڕییانە لەو شوێنانەی كە منداڵ تێیدا دەمێنێتەوە.
6. لاوازی بیروڕای ئایینی.
كۆمەڵێك هۆكاریش هەن كە پەیوەندییان بە بارودۆخی دایك و باوكەوە هەیە، وەك:
نەبوونی لێهاتوویی لە پەروەردەكردنی منداڵ، سەرقاڵبوونی دایك و ئیهمالكردنی منداڵەكانی لە رووی پێدانی هەست و سۆز و رێنماییكردنیان، كێشە داراییەكانیان و كاركردنی منداڵان لە دەرەوە، ئالوودەبونی دایك و باوك بە مادە هۆشبەر و كهولییەكان كە دەبێتە هۆی توندوتیژی و نەمانی هەست و سۆز بۆ منداڵ و نەمانی بەرپرسیارەتی بەرامبەر منداڵەكانیان. زۆربوونی كێشە و گرفتی نێوان دایك و باوك و جیابوونەوە، هەروەها نەخۆشیی دەرونیی دایك و باوك، ئەوانە هەموو هۆكارن و ئەگەر بە وردی ئەو خاڵانەی كە باسم كرد لە كۆمەڵگەی خۆمان هەڵسەنگاندنی بۆ بكەین، دەبینین كە ئەو كێشە و گرفتانە رۆژ بە رۆژ لە هەڵكشاندان، بۆیە رێژەی توندوتیژی بەرامبەر منداڵانیش لە هەڵكشاندایە، چونكە كاریگەرییەكی راستەوخۆی بەسەر منداڵانەوە هەیە.»
چالاكی مەدەنی سندس حوسێن رایوایە: «رفاندنی منداڵ و دەستدرێژیی سێكسی كردنە سەر منداڵان لە كوردستان هەرچەندە دیاردە نییە، بەڵام لەم چەند ساڵەی دوایدا رووداوی رفاندن و دەستدرێژیی سێكسی بۆ سەر منداڵان و تەنانەت كوشتنیان بەداخەوە بە قێزەونترین شێوە رووی داوە. بۆ زانینی هۆكاری روودانی ئەم حاڵەتانەش بەداخەوە هیچ سەرچاوەیەكی وردی توێژینەوە لەبەردەست نییە لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی و عێراق بەگشتی سەرەڕای بوونی چەندان رێكخراوی بەناو پاراستنی سەروەریی تاك و یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و بوونی بەڕێوەبەرایەتی و وەزارەتێكی تایبەت بە كۆمەڵایەتی و چاودێری، لە هەمانكاتدا بە سەدان توێژەری كۆمەڵایەتی لە وەزارەتی پەروەردەو ئەوقاف و لیژنەكانی مافی مرۆڤ و تەنانەت دەزگاكانی ئاسایش و بەڕێوەبەرایەتییەكان و دادگاكانیش بوونیان هەیە، كە هەر یەكێكیان بەجۆرێك بەرپرسیاڕێتی ئەم بابەتەیان لە ئەستۆدایە و بەشی هەرە گەورەی ئەم پرسە بە رای من كەوتۆتە ئەستۆی خێزان و دەبێت زۆر وردتر و چاوكراوەتر بن لە پەروەردەی منداڵەكانیان. لە هەموو جیهاندا ئەم حالەتانە بوونیان هەیە و بە رێژەیەكی زۆر زیاتر روودەدەن، لە هەندێك وڵاتیش رێژەی دەستدرێژی بۆ سەر منداڵ لە ئاستێكی مەترسیداردایە، سەرەڕای بوونی سزای قورس و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی، لەكاتێكدا ئەو پێشكەوتنە زیاتر سەرچاوەی زیادبوونی توندوتیژییەكان بووە.» گوتیشی: «هۆكارگەلێك هەن كە ئەم حاڵەتانە زیاد دەكات، ئەوانیش پەروەردەی ناتەندروستی منداڵ و بوونی شەڕ لە وڵات و ناسەقامگیریی ئەمنی و ئازادكردن و رێپێدانی زیاد لە پێویست بەمنداڵ بەناوی ئازادی تاكەكەسی و مافپێدانی ناتەندروست و تۆڵەسەندنەوەو ناڕۆشنبیریی سێكسی و نەبوونی سەروەری یاساو چاوپۆشی لە تاوانباران و لێبوردنی گشتی گرتنەوەی تاوانباران و چاودێری نەكردنیان پاش ئازادكردنیان، ئەوانە هەندێكن لە هۆكارەكان. ئەوەی پێویستە من لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە لایەنە پەیوەندیدارەكان و زانكۆكان و رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی پێویستە بە جددی كاربكەن و داتایەكی ورد لە سەر تاوانەكە بخەنەڕوو، لەگەڵ دەرخستنی هۆكارەكانی و توێژینەوەكان زیاتر لەگەڵ ئەو تاوانبارانە بكرێ كە بەو كارە قێزەونە هەستاون و بە زانستیانە دەرخستە بۆ كەسایەتییان بكرێ، هەوڵی چارەسەركردنەكانیان بدرێت و چیتر چاودێریی كۆمەڵایەتی و بەتایبەت خێزانی پشتگوێ نەخرێت، لە كۆتاییدا بۆ دایكان بەتایبەتی دەڵێم: پێویستە منداڵەكانمان ئامۆژگاری بكەین بەوەی كە بە هیچ جۆرێك كە كەسێكی نەناسراو بانگی دەكات، بەرەو رووی نەڕوات و سەر سەیارەكەی نەكەوێت و بەپێچەوانەی ئۆتۆمبێلەكەی خێرا رابكات و ئەگەر كەسێكیش دەستی گرت و ویستی پەلكێشی بكات، تا دەتوانێت بەدەنگی بەرز با هاواربكات و هەرگیز لەگەڵ كەسی نەناسراو نەچێتە شوێنی چۆڵ، كاتێكیش دایك و باوك لەماڵەوە نین، دەرگا بۆ هیچ كەسێك نەكەنەوە بێ ئاگاداركردنەوەو رێپێدانی پێشوەختەی خۆمان. ئومێدەوارم هەر تاكێكمان لەلایەن خۆمانە چەمكێكی ئەم مەترسییە لە ئەستۆ بگرین و هەوڵبدەین بە پێی تواناو شارەزایی خۆمان هەماهەنگ بین لەگەڵ خێزانەكانمان و لایەنە پەیوەندیدارەكان، تا چیتر ژیانی منداڵەكانمان لە مەترسیدا نەبێت و خێزانەكان رووبەڕووی دڵەڕاوكێ و ترس و تێكچوونی شیرازەی كۆمەڵایەتی نەبێتەوە.»