پەروەردە و وەبەرهێنان یەكێكە لە پایە بنەڕەتییەكانی گەشەسەندنی هەر وڵاتێك و لە كوێ وەك پێویست بایەخی پێ نەدرێ و پلانی بۆ دانەنرێ، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە تووشی دەیان نەهامەتی دەكاتەوە. ئەگەرچی دیاردەی منداڵانی سەر شەقام و كاركردنی منداڵ لە هەرێمی كوردستان بەشێكی زۆری بۆ لەخۆگرتنی پتر لە دوو ملیۆن ئاوارەی شەڕ دەگەڕێتەوە، بەڵام منداڵانی سەر شەقام كە لە زێدی خۆیانن و خەڵكی باشووری كوردستانن، بەتایبەتی لەكاتی پشووی هاوینەدا ژمارەیان كەم نییە، ئەوەش داهاتووی ئەو منداڵانە رووبەڕووی مەترسی دەكاتەوە. بۆیە بە پێویست دەزانرێ حكومەت و خێزان پێكەوە بەرچاوڕوونی بۆ ئەو نەوەیە دروست بكەن، هەتا بە شێوەیەكی تەندروست و زانستی لە رەوتی گەشەكردندا، خاوەنی خەون و ئاوات و ئامانج بن و بتوانن لە داهێنان و وەبەرهێناندا رۆڵێكی كاریگەریان هەبێ. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان دید و سەنجی خۆیان و رێكارگەلێك دەخەنەڕوو، كە دەكرێ تاك و خێزان و حكومەتیش ئاوڕی جددی لێ بدەنەوە.

رێكخراوی هاوكاریكردنی منداڵان لە نەتەوە یەكگرتووەكان (UNICEF) بە بۆنەی رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی كاركردن بە منداڵان كە دەكەوێتە بەرواری ١٢ی حوزەیرانەوە، راپۆرتێكی لەو بارەیەوە بڵاوكردەوە و بەپێی زانیارییەكانی ئەو راپۆرتە، لە سەرانسەری جیهاندا لە هەر ١٠ منداڵ یەكێكیان كاردەكات و رێژەی كاركردنی منداڵانیش لە كیشوەرەكانی ئەفریقا و ئاسیادا زۆر زیاترە بەراورد بە كیشوەرەكانی دیكە.
نزیكەی 250 ملیۆن منداڵ لە جیهاندا كاردەكەن كە زیاتر لە 150 ملیۆن منداڵیان لەژێر مەرجی قورسدا كاردەكەن، سەرەڕای ئەوەی كە ساڵانە یەك ملیۆن منداڵ دەبنە قوربانی بازرگانیكردن بە مرۆڤ و هەندێك جار بۆ مەبەستی خراپ تواناكانیان بەكار دەهێنرێت. هەروەها لە راپۆرتەكەدا داوا لە وڵاتان كراوە، هەموو توانایەكی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ ئەوەی بتوانن بە شێوەیەكی چالاكانە بەرەنگاری كاركردن بە منداڵان ببنەوە.
بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی فریاكەوتنی منداڵانی جیهان لە 172 وڵاتدا منداڵان بەبێ هەستی منداڵی ژیان دەگوزەرێنن و ناچاردەكرێن بە هاوسەرگیری پێشوەخت و كاركردن و نەهێشتنەوەی دەرفەتێك بۆ یاری و راهێنان و هەستكردن بە منداڵی خۆیان.
كریستیان شنایدەر بەڕێوەبەری بەشی ئەڵمانیای رێكخراوی یونسێف ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە تەنیا یاسای قەدەغەكردنی كاركردنی منداڵان بەس نییە بۆ ئەوەی بتوانرێت بە شێوەیەكی چالاكانە بەرەنگاری دیاردەی كاركردن بە منداڵان ببنەوە. هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «بۆ ئەوەی بتوانرێت بە شێوەیەكی چالاكانە منداڵان لە بە زۆر كارپێكردنیان و خراپ بەكارهێنانیان بپارێزدرێن،پێویستە كار بكرێت بۆ باشتركردنی ژیان و گوزەرانی ئەو منداڵانە و خانەوادەكانیان و گرنگیی زیاتر بە پرۆسەی پەروەردە و خوێندن بدرێت و بیمەی كۆمەڵایەتی و تەندروستی بە شێوەیەكی یەكسان بۆ هەمووان دابین بكرێت.»
هاوكات بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی منداڵپارێزی كوردستان رێژەی منداڵانی ئیشكەر لە هەرێمی كوردستاندا زیاتر لە 12 هەزار منداڵن، لە هەرێمی كوردستان سەرەڕای بوونی یاسای ژمارە 14 ی ساڵی 2001بۆ چاودێریی مێرمنداڵان لە خوار تەمەنی نەوجەوانی، هاوكات یاسای ژمارە 11ی هەمان ساڵ تێیدا نەفەقەی منداڵان و دابینكردنی خەرجیان تا تەمەنی دیاریكراو بەسەر خێزانەكانیاندا فەرز دەكات. هاوكات لە ماددەی دووی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ئاماژە بەوە كراوە كە نابێت منداڵ ناچاربكرێت بۆ كاركردن و سواڵكردن و بەجێهێشتنی خوێندن
د. نادیە تەلعەت سەعید، مامۆستای زانكۆیە لە كۆلێژی ئاداب و سەرەتا بەمجۆرە پێناسەی منداڵ دەكات: «منداڵ، زاراوەیێكە بەكاردێت بۆ ناساندنی مروڤ لە رۆژی لەدایكبوونی تا قۆناغی پێگەیشتن.» منداڵ و مێرمنداڵ واتە ئەو نەوەی لەژێر تەمەنی تەمەنی یاسایی (18 ساڵ)ـن، بە نەوەی دواڕۆژ ناسراون، پەروەردەی دروست و زانستیی ئەو نەوەیەش بە گرنگترین پێوەری پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگەیەك دادەنرێت. هەر ئەو نەوەیەش واتە منداڵان بە هەرەمی دانیشتووانی هەر وڵاتێك دێنەهەژمار و كاریگەریی پۆزەتیڤ و گەورەیان لە سەر داهاتووی وڵات هەیە.
د. نادیە تەلعەت دیاردەی كارپێكردنی منداڵان بە دیاردەیەكی «مشەخۆری» لە قەڵەم دەدات و هاوكات دەڵێت: «ئەنجامدانی كاری قورس لەگەڵ تەمەن و تواناكانی مێشك و دەروون و جەستەی منداڵ ناگونجێت، بەداخەوە ژمارەیەكی زۆری منداڵان لە بەرامبەر دەستكەوتنی بڕە پارەیەكی زۆر كەم دەخرێنە بەر كاری قورس و هیچ حیسابێك بۆ داهاتوویان ناكرێت.» هۆكارەكەشی زیاتر بۆ «كەمیی داهات و هەژاریی خێزان، شڵەژانی باری سیاسی و ئابووریی وڵات و شەڕ و ئاژاوە و ئاوارەیی» گەڕاندەوە. رووی نەرێنی كارپێكردنی منداڵانیشی لەم چەند خاڵەدا دەستنیشان كرد. یەكەم: بێبەشبوونی منداڵ لە مافی خوێندن و پەروەردە. دووەم: تێكدان و ئالۆزكردنی باری جەستەیی و دەرونیی منداڵ. سێیەم: بێبەشبوونی منداڵی بەركار لە خۆشگوزەرانی. چوارەم تووشبوونی بە چەندین خووی خراپ و نەخوازرای وەك بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر و جگەرە و ...هتد. پێنجەم: تاكە ئامانجی منداڵی كاركەر تەنیا پەیداكردنی پارە دەبێت، ئەمەش هاندەر دەبێت هەتا پەنا پەنا بۆ هەر شێوەیەكی پارەپەیداكردن ببات. شەشەم: منداڵی بەركار هەستی ئەوەی لا دروست دەبێت، كۆمەڵگەیەكی نادادپەروەری هەیە كە تووشی چەوسانەوەی كۆمەڵایەتی و دەروونی كردووە، بۆیە كەسایەتییەكی شەڕانگێز و ئاژاەوەچی لێ دەردەچێت.» گوتیشی: «تەمەنی منداڵی زۆر هەستیارە بۆیە ئەركی خێزان و حكومەتە كە گشت پێداویستییەكانی و بەتایبەتی لە بواری پەروەردە و خوێندن و خزمەتگوزاریی تەندروستی بۆ دابین بكەن. چونكە منداڵ بە هێز و بازووی ئێستا و ئایندەی وڵات دادەنرێت.»
فازل عومەر توێژەری كۆمەڵایەتییە و هێما بۆ ئەوە دەكات: «نەتەوە یەكگرتووەكان لە رۆژی 20/11/1989 جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی منداڵانی راگەیاندووە، كە لە (54بەند) پێكهاتووە و بە مەبەستی بەدیهێنانی ماف و خواست و ئارەزووە رەواكانی منداڵان و پاراستنیان لە هەموو جۆرە پێشێلكاری و جەور و ستەمێك بووە، بەڵام بەداخەوە ئەم رێككەوتنامەیە لە زۆرێك لە وڵاتانی دنیا پێشێل كراوە و كاری پێ ناكرێت، بێگومان كاركردن، یان كارپێكردنی منداڵانیش بە دەرچوون لەو رێككەوتننامەیە و پێشێلكردنی مافەكانی منداڵان ئەژمار دەكرێت، چونكە ئەو كەسەی كە لە خوار تەمەنی (18ساڵە) دەبێت لە نێو پرۆسەی فراوانی پەروەردە و فێركردندا بێت، نەك بخرێتە ژێر باری قورسی پەیداكردنی بژێوی و ئەركێك بخرێتە ئەستۆی كە ئەركی ئەو نییە. لە ئێستادا جیهان لە بەردەم بەرپرسیارێتییەكی گەورەدایە، چونكە رێژەی ئەو منداڵانەی كاریان پێ دەكرێت، لە سەرووی و 250 ملیۆن منداڵن، زیادبوون و هەڵكشانی ئەم دیاردەیەش وایكرد رێكخراوی نێودەوڵەتیی كار لە ساڵی 2002 لەسەر پرسی جیهانی كاركردنی منداڵان و جەختی لەسەر هەنگاوی پێویست بۆ سڕینەوەی ئەو دیاردەیە كردەوە، بۆیە لە 12/6 هەموو ساڵێك لەچوارچێوەی وتار و چالاكی و نوسین و كۆڕ و كۆبوونەوەدا ئەم بابەتە دەخرێتە بەرباس و هەوڵدەدرێت بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی گونجاو بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە و كەمكردنەوەی.» گوتیشی: «مەبەست لە كاری منداڵان، بەشداركردنی منداڵانە لەو چالاكییەكە ئابوورییانە كە رێگە لە خوێندن، پەروەردە و بارهێنانی منداڵ و گەشەی تاكی و كۆمەڵایەتییان دەگرن. بەدڵنیاییەوە كاركردنی منداڵ بەخواستی خۆی یان كارپێكردنی بەزۆر كاریگەری راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر باری دەروونی و پرۆسەی بونیادنانی كەسێتی و ئایندەی كۆمەڵایەتی ئەو منداڵە دەبێت، چونكە ئەو تەمەنەی دیاریكراوە و پێی دەگوترێت قۆناغی منداڵی پێویستە منداڵ لە پرۆسەی ئامادەكردندا بێت، ئامادەكردن بەمانای پەروەردە و فێركردن، كاتێك منداڵ لە تەمەنێكی دیاریكراودا دەخرێتە بەركار، ئەوە بە مانای گۆڕینی ژینگەی ئەو منداڵە دێت، هەر دەستكارییەكی ژینگەی منداڵ، لە روانگەی زانستی دەروونناسی و كۆمەڵناسی بە مانای گۆڕینی لایەنی دەروونی و كۆمەڵایەتی ئەو منداڵە و گۆڕینی تەمەنی ئەو منداڵە دێت، تێكەڵبوونی منداڵ بەتەمەنێكی كەمەوە بە بازاڕی كار دەبێتە مایەی دروستبوونی فشار لەسەر لایەنی دەروونی و رەنگە لە رووی كۆمەڵایەتیشەوە رووبەڕووی تەحەدییات و دەستدرێژیی زۆر ببێتەوە، ئەمە نەك بە تەنیا زیان بە كەسایەتیی خودی ئەو منداڵە و ئایندەی دەگەیەنێت، بەڵكو زیان بە كۆمەڵگەش دەگەیەنێت، هەر منداڵێك كاردەكات، یان كاری پێ دەكرێت، ناچار دەبێت قۆناغێك لە تەمەنی خۆی گەورەتر بژی، ئەمەش هەم لە رووی دەروونی و هەم لە رووی كۆمەڵایەتییەوە ئایندەی كەسێتی ئەو منداڵە دەخاتە بەردەم مەترسی و داهاتووی نادیار دەبێت.»
سالار برادۆستی بەڕێوەبەری قوتابخانەی خەلیفانی سیدەكان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «سەرەتای دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی بەهێز و وڵاتێكی ئارام، خۆی لە پێگەیاندنی نەوەیەكی باش و منداڵێكی پەروەردەكراو دەبینێتەوە، كە دووربێت لەهەر تەنگ و چەڵەمە و توندوتیژییەك بەتایبەت لە خوار تەمەنی 18 ساڵیدا، ئەمڕۆ كە رۆژی بەرەنگاربوونەوەی كارپێكردنی منداڵانە، و لەگەڵ ئەوەشدا رۆژانە هەم بە ئاشكرا و هەم بە نهێنی و بە زۆر منداڵ دەدرێتە بەر كاركردن، بێ ئەوەی گوێ بە هیچ پرەنسیپێكی یاسای تایبەت بە منداڵان بدرێت، بەداخەوە كاركردنی منداڵیش بۆتە دیاردەیەكی باو، لەگەڵ ئەوەشدا رێكخراوی كاری نێودەوڵەتی كە عێراقیش ئەندامە لەو رێكخراوە، هەروەها رێكخراوی یونسێف دروست بووە بۆ نەهێشتنی كاركردن بە منداڵ، بەڵام بەگشتی ئەو رێكخراوانەش نەبوونەتە مایەی سەبرو ئارامی بۆ منداڵانی عێراق و هەرێمی كوردستان.» گوتیشی: «كاركردن بە منداڵان كارسات بەدوای خۆیدا دەهێنێت و حاڵەتێكی مەترسیدارە بۆ كۆمەڵگە، وەك دیارە منداڵ قوربانیی یەكەمە لە كێشە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا. لە لایەكی دیكەوە كاركردنی منداڵ دژی جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤە، كەچی بە رێژەیەكی نزیك لە 250 ملیۆن منداڵ تووشی كاركردن كراون، ئەمەش كاریگەری زۆر خراپی لە رووی كۆمەڵایەتی و دەروونییەوە بۆ ئەو منداڵانە هەیە. هەرێمی كوردستانیش لەو بوارەدا پشكی خۆی بەركەوتووە. هۆكارەكانیشی بە كورتی بریتین لە: هەژاری و قەیرانی دارایی، بەتایبەت لەم ساڵانەی پێشوو كە وای لێهات منداڵ پەنا بۆ كاركردن ببات، تەنانەت لە خوار تەمەنی (15) ساڵیشی تێدابووە، هەروەها ژمارەیەكی زۆر لەو خێزان و منداڵانەی كە ئاوارەبوون و روویان لە كوردستان كردووە، ئەوەش وای كردووە پەنا بۆ كاركردن ببەن. حاڵەتێكی تر ئەوەیە منداڵ بێ سەرپەرشتیارە و چاودێری خێزانی لەسەر نییە، ئەمەش زیاتر پەیوەندی بە لێكترازان و جیابوونەوەی دایك و باوك، یان لەدەستدانی سەرپەرشتی خێزانی ئەم منداڵانەوە هەیە.» ئەو مامۆستایە جەختی لەوەش كردەوە كە « منداڵانی بەركار تووشی دەیان زیان و گیروگرفت دەبنەوە، بەتایبەت لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتییەوە، وەكوو بێبەشبوون لەخوێندن، زامداربوونی جەستە، لەدەستدانی كێشی لەش و ماندووبونێكی زۆر، هەروەها فێری جنێودان و رەفتاری نەشیاو دەبن و رووبەڕووی توندوتیژی جەستەیی و سێكسی دەبنەوە، هەروەها ترس و دڵەڕاوكێ و تێكچوونی خەویان بۆ دروست دەبێت و بە هۆی گەرما و سەرماوە تووشی چەندین نەخۆشی دەبن. گوتیشی: «داواكارم لە حوكمەت و پەرلەمان و رێكخراوەكان هەوڵی خۆیان بخەنەگەڕ و كۆتایی بە دیاردەی كارپێكردنی منداڵ بێنن، وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتیش پێویستە وەك چاكسازییەك ئاوڕێك لە منداڵان بدەنەوە و بەهانایانەوە بچن، بۆ ئەوەی چیتر نەبنە قوربانی و ژیانیان پارێزراو بێت.»
لە وڵاتانی ئەورووپی منداڵان لەسەر كاری خێرخوازی و هاوكاری پەروەردە دەكرێن.، كەواتە منداڵیش دەتوانێ كاربكات، بەڵام كارێك كە لەگەڵ تەمەن و توانای جەستەیدا بگونجێ. بۆیە ئەركی پەروەردەیە خولی جۆراوجۆر بۆ منداڵان بكاتەوە و لانیكەم هۆشیاریان بكاتەوە و چالاكی سازبدات و رۆحی خێرخوازی لە ناخیان گەورە بكات، هەروەها دەتوانرێت منداڵان فێری دروستكردنی كاڵایەك بكەن و دواتر بیانفرۆشن لە رێگەی كردنەوەی پیشانگا، ئەمەش وەك بنەمایەكە بو فێركردنی نەوەكانی داهاتوو بۆ ئەوەی كەسایەتی بەرهەمهێن بن.»
رێكخراوی یونیسێف (unicef)ـی سەر بە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بەپێی دوایین پێناسەیان كە لە ساڵی 1986 دانراوە، بەمجۆرە باسی منداڵانی سەر شەقامی كردووە: «منداڵی شەقام (چ نێر، چ مێ)، ئەو منداڵەیە كە شەقام و ناوبازاڕی كردۆتە شوێنی حەوانەوە و ژیانی، بە بێ ئەوەی مەرجەكانی چاودێری، بەرگری، سەرپەرشتی كەسانی لەخۆ گەورەتریان هەبێت و لە بەرپرسیارێتی و چاودێرییەوە دوورن.»