جیهان بە ئاراستەیەكدا دەڕوات كە(مەعریفە) قسەی یەكەم و كۆتایی دەكات. غافڵبوون لەو چەمكە و رەهەندە فكرییەكانی لە رابردوودا زۆر كارەساتی گەورەی دروست كردووە و بۆ داهاتووش مەترسیدارتر دەبێت. ئەگەر هەموو پارە و هێزی بازووی دنیامان لە بەردەست بێت، بە بێ مەعریفە ناتوانین شەقاوێك بۆ ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانی خۆمان و كۆمەڵگەكەمان هەڵبگرین. زۆر دەسەڵاتی سیاسی و حاكم و حوكمڕان بە پشتتێكردن لە مەعریفە، تووشی هەڵدێران بوون. هەر مەعریفەشە وادەكات كوڕێكی گەنجی وەك (مارك زوكەربێرگ) دەبێتە داهێنەر و خولقێنەری گەورەترین تۆڕی كۆمەڵایەتی و بەرفراوانترین ئامرازی سەرچاوەی هەواڵ و زانیاری و پێوەندیگرتن و (فەیسبووك)ـەكەی سنووری ئەمسەر تا ئەوپەڕی گڵتۆپی خاكی داگیر بكات و تابۆی سانسۆرەكانیش تێكبشكێنێت. بێگومان مەعریفە و دەسەڵات دوو چەمكی پێكەوە گرێدراون و سەرچاوە و ژێرخانی مەعریفەش لە پەروەردەو فێركردنەوە دەست پێدەكات، بۆیە بە دوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێین كەوا، ئایا حكومەت و سیستمی پەروەردەی كوردستان لە دروستكردنی گەنجی وەبەرهێن و بەتوانادا چ رۆڵێكیان بینیوە و چ پێشنیار و رێكارگەڵێكمان بۆ ئەو پرۆسە ستراتیژییە هەیە؟ هاوكات لەگەڵ گەڕان بە دوای وەڵامی ئەو پرسیارانەدا، لاوانی كورد داوای ئاسانكاری و بەشداریی فەرمی لە دەسەڵات و دروستكردنی سیاسەتدا دەكەن.

«لە هەموو وڵاتە پێشكەوتووەكان گەنج و لاو وەكو هێزێكی كاریگەر لەسەر سیستمی بەڕێوەبردنی وڵات حیسابیان بۆ كراوە و بەردەوام رۆڵی خۆیان لەسەر گۆڕانكاری و گۆڕانی دەسەڵات هەبووە، چونكە لاوان زیاتر لەگەڵ شەپۆلەكانی پێشكەوتن و چەندێتی و چۆنیەتی ماف و دادپەروەریدا هاوتەریبن، هەر بۆیە بەشدارییان گرینگە بۆ بونیاتنانی سیستمێكی نوێ لە حكومەتێكی بەهێز و دیموكرات و ئازادیخوازدا، دەبێت ددان بەوەشدا بنێین كە گەنج دەبێت پشت بە ئەزموونی سەقافی و كۆمەڵایەتیی خۆی ببەستێت و چ لە ناو كۆمەڵگەی خۆی و چ لەناو پلان و بەرنامەی حكومەت جێگەی خۆی بكاتەوە.»
ئەوە قسەی مامۆستا رووزار ئەحمەد بوو. جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «هزری گەنج زیاتر نزیكە لە دەنگی شەقام و ئەو قەرەباڵغییەی پێی دەڵێن:(دەنگی خەڵك)؛ ئەمڕۆ بۆ فەراهەمكردنی ئازادی ڕادەربڕین، زەمینەی بۆ ئابوورییەكی تۆكمە و خوێندنی بەپلان و تەندروستیی باڵا رەخساندووە.» هاوكات دەڵێت: «ئەم سەقامگیری و بەرقەراربوونە پێویستی بە بازوو و عەقڵییەتێكی نوێ هەیە بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتێك كە حكومەتەكەی گرینگی بە گەنج و نەوەكانی بدات.»
تەرزە محەمەد حوسێن، كارگێڕی لیژنەی ناوچەی ناوەندە ئەكادیمییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «گرینگی و بەشداریی گەنج لە حكومەت و بڕیاری سیاسیدا، لە دوای ڕاپەڕینە مەزنەكەی بەهاری ساڵی 1991بە قۆناغێكی دژواردا تێپەڕیوە. حكومەت هەمیشە هەنگاوی بەرەو بنیادنان و ئاوەدانكردنەوە لە سەرجەم بوارەكاندا ناوە، گەنجیش وەك پێكهاتەیەكی سەرەكیی نێو كۆمەڵگە خاوەنی ھێز و توانایەكی لە رادەبەدەرە، بەڵام پرسیار ئەوەیە: ئایا گەنج تا چەند توانیویەتی لە رێگەی ئەو ھێز و توانایەی خزمەت بە كۆمەڵگە بكات و كۆمەڵگە بەرەو ئاستێكی باشتر ببات ؟»
تەرزە محەمەد، لە وەڵامی پرسیارەكەی خۆیدا پرسیارێك دەكات و دەڵێت: «بێگومان بوونی رێژەیەكی كەمی گەنجان لە كایە جیاجیاكانی دەسەڵاتدا رۆڵی نەرێنی دەبینێت، بەڵام ئایا ئەوە نیشانەی بێتوانایی گەنجە، یان پاوانخوازیی سیاسییە؟ پێداگری لە سەر ئەوەش دەكات، كە «گەنجی سەركردە دەبێت خۆی پەروەردە كردبێت و هەڵقوڵاوێ ناو كۆمەڵگە بێت و وەك كەسێكی خۆبەخش و لەخۆبردوو بێت، بەبێ گوێدان بەو كۆسپ و تەگەرانەی كە دێنە سەر رێگای و پێویستە توانای ئیدارەدانی كێشەكانی هەبێت.»
تەرزە كۆمەڵێك پرسیاری لا دروست بووە و دەپرسێت: «گەنجی كورد چۆن لە داھاتوو دەڕوانێت؟ چ بەرنامەو پلانێكی بۆخزمەتكردن بەخۆی وكۆمەڵگە ھەیە؟ حكومەت و لایەنی بەرپرس چ رۆڵێكیان ھەبووە بۆ رەخساندنی ھەلی باش لەبەردەم گەنجان، هەتا داھێنان بكەن و بەرەوپێشكەوتن و نوێخوازی ھەنگاو بنێن؟ هاوكات دەڵێت: «گەنج لە وڵاتی ئێمە گرینگی و بایەخێكی ئەوتۆی پێ نادرێت، ئەمەش وادەكات، گۆشەگیر بن و بیر لە داھێنان و خزمەتكردن بە كۆمەڵگە و دواڕۆژی خۆیان و وڵاتەكەیان نەكەنەوە. رێژەیەكی زۆری گەنجمان هەیە كە بێكارن و خاوەنی هیچ پیشەیەك نین، لە ھەمان كاتیشدا زۆر گەنجی رۆشنبیر و خاوەن داھێنانمان ھەن، كە ھەوڵی جددییان داوە.» گوتیشی: «لە وڵاتان گەنج كاردەكات و خزمەت و داھێنانی هەیە، ئەمەش لە پێناو ژیانێكی باشتر و بەرەوپێشبردنی كۆمەڵگەكەیەتی، بەڵام بەداخەوە گەنجانی ئێمە بیر لە داھاتوی وڵاتەكەیان ناكەنەوە و زۆر ھۆكاریش ھەن كە وایكردووە، گەنجانی ولاتی ئێمە بێزار بن و بەرەوپێشچوون بە خۆیانەوە نەبینن. بێگومان كەمیی وشیاری و رۆشنبیری لای گەنج و ھەروەھا نەبوونی پەروەردەیەكی تەندروست لە ناو خێزاندا، ھەموو ئەو كێشەو گرفتانەی رووبەڕووی گەنج كردووەتەوە. هەروەها نەبوونی یارمەتی و پشتگیرینەكردنی گەنجان كێشەیەكی گەورەیە و پێویستە حكومەت و لایەنە بەرپرسەكان بە شێوەیەكی زۆر جددی كاری لەسەر بكەن و ھەموو ئەو پێداویستی و فاكتەرانە دابین بكەن كە گەنج پێویستی پێیەتی بۆ داھێنان و دەستەبەری داهاتوویەكی گەش. ھەروەھا رەخساندنی كەشێكی لەبار بۆ گەنجان وادەكات گەنج بیر لە ئامانجەكانی بكاتەوە و ھەموو تواناكانی خۆی بخاتەگەڕ بۆ بەرەوپێشچوونی خۆی و كۆمەڵگەكەی، بۆیە دڵنیام لەوەی ئەگەر بێت و حكومەت ھاوكار و پاڵپشتێكی باش بێت بۆ گەنجان، ئەوا گەنجانمان بە جددی خزمەت بە وڵاتەكەیان دەكەن. گەنجی زۆر باش و كارامە و بەتوانامان هەیە كە جێدەستیان لە كایەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و لە حزب و حكومەتیشدا دیارە و لە زۆر بواردا خزمەتی وڵاتیان كردووە. بۆیە پێویستە لە كابینەی نویێ حكومەتدا جێگەیەك بۆ بەشداریكردنیان لە ئیدارەی وڵاتدا بكرێتەوە.
بڵند نەوڕەس مامۆستای زانكۆیە و وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی رایوایە: «بەشداریی گەنج لە حكومەتدا كارێكی سرووشتییە و دەبێت نەوە دوای نەوە ئەو ئەركە بەجێ بهێنن.» هاوكات دەپرسێت: ئایا ئەو گەنجەی دەچێتە ناو كاروباری حكومەت، مەرجە تەنیا گەنج بێت و تەواو؟» هەر لە وەڵامی ئەو پرسیارەی خۆیدا دەڵێت: «دەبێت گەنج بە پاڵنەرێكی گەنجانەوە بچێتە ناو كاروباری حكومەت و ئیدارەی وڵات و پێویستە لە كارەكانیدا كراوە و چالاك و كارامە بێت، مەرجە ئەو گەنجەی كاری پێ دەسپێردرێت لە حكومەت، گەنجێكی خاوەن ڕا و ئەزموون و شارەزایی بێت و پلانی ھەبێت بۆ ئەو كارەی كە مەبەستە و پێویستە بیكات.» هاوكات دەڵێت: «گەنجان ھێزی كار پێكدەھێنن، ئەو ھێزەی كە سووڕی ئابووری ڕێكدەخات و پەرە بە بوارەكان و كەرتەكان دەدات و ئەنجامی بەرزتر بەدەست دەھێنێت. توانای گەنج چەند گرینگە لە ڕووی جەستەییەوە، دوو ھێندە گرینگترە لە رووی ھزری و كارگێڕییەوە، چونكە گۆڕانكاری لە شێوازی بەڕێوەبردنی كاردا لە ئاستی فكری و ھوشیاری گەنجەكەوە دێتە كایەوە، نەك تەنیا لە هێزی گەنجبوونی، بە مەرجێك گونجاندن ھەبێت لە نێوان ئاستی داوا و ئاستی بەردەست. گەنج دەتوانێت بە پشتبەستن بە شارەزایان و پسپۆڕان، مۆدێل و ئەزموونی نوێ بهێنێتە ناو كاری حكوومییەوە و دەتوانێت رۆڵی سەركردایەتیكردن و بەڕێوەبردنی ئەركەكان لە ئەستۆ بگرێت. ڕاوێژكردن بە گەنج و بە بەئەزموونەكان نێوانگیرییەكی باشە بۆ بڕیاری دروست، چونكە ئەزموون و كەڵەكەبوونی كاری رابردوومان بۆ دەستنیشان دەكات و گەنجانیش دنیابینییەكی نوێ و سەردەمییان ھەیە بۆ كارەكان و ھاوتەریبن لەگەڵ پێشكەوتن و گۆڕانكارییەكان، بۆیە زۆر گرینگە گەنج دەرفەتی بەشداریی كارای لە دەسەڵات و لە جومگە گرینگ و كاریگەرەكانی حكومەتدا پێ بدرێت. هەروەها ئەگەر گەنجی كارامە و بەوزە لە سیستمی حوكمڕانی بەشدار بێت شێوازی كاری حكوومی بە مۆدێلێكی تازەدا دەڕوات و بابەتی رۆتین و خەمساردی كەم دەكرێتەوە و بڕیاری خێرای دیراسەكراو شوێنی بڕیاری سست و تاقەتپڕووكێن دەگرێتەوە. بوونی گەنج لە حكومەتدا پێویستییە بە جۆرێك كە مەودایەك و پانتاییەك ھەبێت بۆ ئەو گەنجانە كە لە رێگەیەوە ئەفراندن بكەن و لە كۆتاییدا ئەنجامێكی پەسەند و شایستە پێشكەش بە كۆمەڵگە بكەن.
زاهیر زاهیر، كارگێڕی لقی قەڵات-ی هەولێری یەكێتی قوتابیانی كوردستانە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «گەنجی سەركردە داینەمۆی سەركەوتنی حكومەتێكی بەهێزە لە هەموو وڵاتێكدا، هەر بۆیە لە زۆربەی وڵاتانی دیموكراتیخواز و پێشكەوتوودا گەنجان پێشەنگن و دەوری كاریگەرییان هەیە، هەروەها فاكتەرێكی بەهێزن لە بەرەو پێشچوونی كۆمەڵگە، بۆیە دەبێت سوود لە تواناكانیان وەربگیرێت، ھەرێمی كوردستان ئەزموونێكی سەركەوتووی ناوچەكەیە، بەشێكی ئەم سەركەوتنە دەگەڕێننەوە بۆ توانای گەنج لە بەڕێوەبردنی دامەزراوەكانی حكومەتدا، تا چەند دەرفەتی زیاتر بە لاوان بدرێت، ئەوەندە گۆڕانكاریی ئەرێنی بەرھەمدێت.»
ژاڵە حازم كاكەیی، كارگێڕی لقی منارەی هەولێری یەكێتی قوتابیانی كوردستانە و رایوایە: «سەركەوتنی هەر حكومەتێك لە هەر وڵاتێكی دیموكراسی و پێشكەوتوودا پەیوەستە بە بەشداریكردنی گەنجان و رۆڵیان لە ئیدارەكردنی وڵاتدا.» نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە: «سەرۆك وەزیرانی كەنەدا گەنجەو لە پیادەكردنی دەسەڵاتەكان و پیشخستنی وڵاتەكەی رۆڵێكی بەرچاو دەبینێت.» هاكات بە پێویستی دەزانێت «بۆ دروستكردنی سەرمایەی مرۆیی لە پرۆسێسی خوێندن (هەر لە قۆناغی بنەڕەتییەوە تا زانكۆ)، قوتابی «سەنتەر» بێت و مامۆستا و ستاف و ئیدارە و پڕۆگرام و كەلوپەلی خوێندن بە شێوەیەك ئامادە و رێكبخرێت كە بتوانن ئەم كائینە دروست بكەن و بەپێی یاسای وەبەرهێنان و بە كردەوە هانی وەبەرهێنەرانی خۆماڵی و بیانی بدرێت، كە لە زانكۆ و قوتابخانەكان فێرگە بكەنەوە. هەتا بایەخی زیاتر بە خوێندنی پیشەیی بدەن.» جەختیش لەوە دەكاتەوە كە لاوان توانا و وزە و كارامەییان هەیە و دەتوانن لە بەڕێوەبردنی وڵاتیشدا رۆڵی كاریگەر ببینن.»
ناهید موكری چالاكی دوورەوڵات سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات: «سیستمی پەروەردە لە وڵاتانی پێشكەوتوودا لە ژێر كاریگەریی هیچ بیرۆكویەكی ئایینی و ئایدیۆلۆژییە تایبەتەكاندا نییە، بەڵام لە كۆمەڵگە نەریتییەكان بە هەرێمی كوردستانیشەوە سیستمی پەروەردە و بەڕێوەبەر و مامۆستاكانی قۆناغە جیاجیاكانی خوێندن ئەوەندەی هەوڵدەدەن ئایدیای دینیی خۆیان بسەپێنن، ئەوەندە بایەخ بە بەهاكانی دیكە وەك پیشە و كار و داهاتووی گەنج نادەن، بۆیە پێویستە پێداچوونەوەیەكی ریشەیی بە سیستمی پەروەردەی خۆماندا بكەین، تا بتوانین ببینە خاوەن وڵاتێكی پیشەیی و گەنجی وەبەرهێن و بەتواناش بتوانن تێكەڵ بە بازاڕ ببن و ئابووریی خۆیان و وڵاتەكەشیان باشتر بكەن.»