نزیكەی سێ دەیە لە كارەساتی گەورە و تاوانی دژی مرۆڤایەتی «ئەنفال»ـی بەدناو، لە دژی پێناسەی نەتەوەیی كوردانی ئاشتیخواز تێدەپەڕێت. هێشتا برینەكانی ئەو زامە قووڵە سارێژ نەبوون و كەسوكاری ئەنفالكراوەكان و بەتایبەتی ئافرەتانی قوربانیی دەستی ئەو تاوانە نەگریسە، تا هەنوكەش بە فرمێسك چیرۆكی ئازاری ژیان و چاوەڕوانییە تاقەتبڕەكەیان دەگێڕنەوە. ئەو كچانەی بە ئاواتی باوەشكردنەوەن بۆ ئامێزی باوكانەی باوك و برای ئەنفالكراویان، یان ئەو هاوسەرانەی كە تا ئێستاش بە هەر تەقەیەكی دەرگەی ماڵەكەیان، بەگوڕ و تین و بەپەلە، دەلاقەی دەرگەی خانووەكەیان دەخەنە سەرپشت، بۆ ئەوەی هەواڵێكی هاوسەری بێسەروشوێنكراویان دەست بكەوێت، ژمارەیان كەم نییە، چونكە ئەوەی لە پرۆسەی ئەنفالدا رووی دا، تەنیا هەوڵێك نەبووە بۆ لەناوبردن و كوشتنی دانیشتووانی دەڤەرێك، بەڵكو هەوڵێك بووە بۆ سڕینەوەی مۆركی نەتەواویەتی گەلی كورد، بۆیە چووەتە خانەی جینۆساید و لە ئاستی جیهانیدا ئیدانە و پرۆتستۆ كراوە، لە هەلومەرجی ئێستاشدا كەسوكاری قوربانییانی شاڵاوەكانی ئەنفال، وێڕای هەموو مەینەتییەكانیان، داوای یەكڕیزی گەلی كورد و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكەن. ئەوان جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەگەر كورد ببێتە خاوەن دەوڵەت و كیانێكی سەربەخۆی هەبێت، جارێكی دی رووبەڕووی ئەو كۆمەڵكوژییانە نابێتەوە. ئەم ئازارە لە بن نەهاتووەی دیرۆكی كوردانی ئەنفالكراو، لە سەر زاری شایەدحاڵ و دۆكیۆمێنتە بڕواپێكراوەكان و بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان دەخەینەڕوو.

سەرەتا دوریا زكری شەریف كە زۆربەی كەسوكاری بەر شاڵاوی ئەنفال كەوتوون، هێما بۆ ئەوە دەكات كە: «مرۆڤەكان بە گەورەیی لەدایك دەبن، بەڵام مەرج نییە بە گەورەیی بمرن، ئەنفال هەم سەربەرزییە و هەم كەرامەتە بۆ ئێمەی میللەتی كورد، چونكە لەسەر پرسێكی نیشتمانی و تەنیا بەهۆی كوردبوون ئەنفال كراون. ئاشكرایە سەدام حسێنی گۆڕ بە گۆڕ و هاوكار و هاوبیرانی ئەو تاوانە بە مەبەستی بنبڕكردنی كوردو بڕینی رەگ و ریشەی كوردایەتی، تاوانی دژی مرۆڤایەتیی لەو جۆرەیان ئەنجام دا.»

دوریا جەخت لەوە دەكتەوە كە «كەسوكاری شەهید و ئەنفالكراوەكان زۆر بە سەختی ژیاون، بەڵام بە سەربەرزی و كوردانە ژیاون و هەرگیز ئامادە نەبوون بچنە ژێر باری خزمەتكردن بە داگیركەری خاك و بكوژی كەسوكاریان.» هاوكات دەڵێت: «من داوا ناكەم، بەڵكو هاوار دەكەم حزبە كوردستانییەكان و میللەتی مەزڵووم و مافخوراوی كورد یەك بگرن و ببنە پشت و پەنا بۆ یەكتری تاوەكو ئەو رۆڵانەی لە نازی باوك و برا بێبەش بوون، لانیكەم لە مافی نیشتمانی گەورە بێبەش نەبن. با ئەوە لەبەر چاو بگرین كە چۆن قازی محەمەد چووە بەر پەتی سێدارە و بۆچی شەهیدان رووباری خوێنیان لێ چۆڕا. بێگومان هەموو شەهیدان جێی شانازیمانن، هەموو شەهیدانی شاخ و شار و ئەنفالكراوانی سەحرا و بیابانەكان جێی شانازیمانن، قازی محەمەد و شێخ مەحموودی نەمر و مەلامستەفای بارزانی و شەهید و قوربانییانی ئەنفال و كیمیاباران كوردیان بە دنیا ناساند و تا هەتا هەتایە جێی شانازیی هەر كوردێكی مەرد و بەغیرەت دەبن.» سەبارەت بە خۆی و كەسوكار ئەنفالكراویشی گوتی: «ئەوپەڕی سەربەرزییە بۆ خۆم و خانەوادەكەم كە چەندین پیاوی سەربەرزمان لە پێناو كوردایەتی بوون بە قوربانی و سەریان دانەنەواند بۆ دوژمنی سەرسەختی كورد سەدام كە هاوبیرانی و ئەوانەی هەر لەسەر رێبازی ئەو تاوانبارەن، ئەمڕۆش بەو حەسرەتەوەن كورد سەریان بۆ دانەوێنن، كە ئەمە رووینەداوە و هیچ كاتێك روونادات، گەنجینەی ئازادی و دەستكەوتەكانی كورد بەرهەمی هەوڵ و رەنجی ئەوسای ئەنفالكراوەكانە، بۆیە بەدڵ و گیان پەیمانم داوە لەخزمەت كۆمەڵگەی كورد و میللەتی كورددا بم و رێبازی پیرۆزی رابەرانی پۆڵائاسای كوردو ئیرادەی بەرزیان رێگەی پڕ لە هەوراز و نشێوی ژیانی من بێت.»
ئەمەل هاشم میركۆ وەك خۆی باسیدەكات، لە بنەماڵەكەیان نزیكەی 100 كەسیان ئەنفال كراون، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «شەرەفمەندم بەوەی ئەندامێكی ئەو بنەماڵەیەم كە نزیكەی 100 منداڵ و گەنج و پیری تێدا بوونە قوربانیی پرسی كوردو كوردایەتی، پێویستە سوپاس و تەقدیرمان بۆ جەنابی سەرۆك بارزانی دەرببڕین كە بەهەوڵ و تەقەلای جەنابیان گۆڕە بە كۆمەڵەكان هەڵدرانەوە و چاوەڕوانیی دوور ودرێژی كەسوكاری ئەنفالیان بڕاندەوە، راستە دوای چەند ساڵ برینێكی سەختمان كولایەوە، ئەنفالی گەرمیان و بارزان بۆ ئێمەی كورد هەم زامێكی قووڵە، هەمیش فەخر و شانازییەكی گەورەیە بۆ مێژووی پڕ سەروەریمان. ئێمە كەسوكارمان لەبیر ناكەین، ئەو منداڵانەی لە نازی باوك بێبەش بوون، ئەمڕۆ خۆیان بوون بە دایك و باوك و تائێستاش چاوەڕێی باوكیانن، تاكو بە باوكە بانگیان بكەن، سەدان بووكی چەند رۆژە هێشتا چاوەڕێی زاوای بێسەروشوێنكراو دەكەن، هەزارن دایكی جەرگسووتاو هێشتا چارۆگەكانیان تەڕن بە فرمێسكە نەبڕاوەكانیان بۆ رۆڵەكانی خۆیان، بەڵام لەگەڵ هەموو ناخۆشی و نەهامەتییەكانی سەختی ژیان، ئاواتەخوازن دەوڵەتی كوردستان ببینن .»
رۆشنا ئەمین ماستەر لە جینوساید لە زانكۆی بوتسدام لە ئە ڵمانیا، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «ژن و منداڵ بەرپرسیار نین لە هەڵگیرسانی جەنگ، لەگەڵ ئەوەشدا دەبنە قوربانیی یەكەمی ئەو جەنگانە و بە درێژایی ژیانیان لە ژێر ئاسەوارەكانی شەڕدا دەناڵێنن. قوربانیی جەنگ ئەو كەسانەن كە لە چوارچێوەی رووبەڕووبوونەوەی چەكداریدا تووشی توندوتیژی دەبن و دەبنە قوربانیی جەنگ، جینۆساید، دێمۆساید، كۆمەڵكوژی، برسێتی، ئێپیدیمی، تیرۆر، ئەو مرۆڤانەش دەگرێتەوە كە لە ژیانی داهاتووشیان لە ژێر ئاسەواری ئەو توندوتیژییانە دەناڵێنن، وەكو دوورخراوە و پەنابەر و ئاوارە و ئەوانەی كەسوكاریان لەدەست دەدەن و ئەوانەی تووشی نەخۆشی دەروونی دەبن. بەداخەوە ئەم بابەتە هێشتا بەپێی پێویست لەلایەن كۆمەڵگە و دامودەزگاكانەوە گرنگیی تەواوی پێ نەدراوە و هەوڵی جددی بۆ بەرەنگاربوونەوەو چارەسەری نەدراوە.» گوتیشی: «لەگەڵ ئەوەی رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی چەندین هەڵمەتی كردووە بۆ سنوورداركردنی ئەو توندوتیژییانە، بەتایبەتی توندوتیژی دەستدرێژیكردنە سەر جەستەی ژن و منداڵ كە دەبێتە هۆی وێرانكردنی ژیانیان و چەندەها یاسا و رێككەوتننامە ئەنجام دراوە بۆ رێگەگرتن و كەمكردنەوەی ئەم توندوتیژییانە وەكو لە رێككەوتنی جنێڤی ١٩٤٩ یاسای پاراستنی خەڵكی سڤیل لە جەنگدا چەسپاوە، هەروەها یاسای نێودەوڵەتی بو مافی مرۆڤ، وڵاتەكان ملكەچ دەكات رێز لە ماف و كەرامەتی هەموو مرۆڤەكان بگرن بە بێ جیاوازیكردنیان و جەخت لە پاراستنی خەڵكی سڤیل و ئەوانە دەكات كە بەشداری جەنگەكان ناكەن. لە بڕیاری ژمارە ١٣٢٥ ی نەتەوە یەكگرتووەكان داوای دەستەبەركردنی ئاسایش و پارێزگاری زیاتر دەكات بۆ كچان و ژنان و رادەستكردنی تاوانباران بە دادگا، كەچی هێشتا ئەم دیاردەیە لە رووی كوالیتی روو لە زیادبوون دەكات و لە رووی كوانتیتی توندوتیژتر دەبێت.

رۆشنا ئەمین لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات كە : «كەیسی توندوتیژییەكان زۆربەیان لەیەك دەچن و لە زۆربەشیاندا قوربانییەكان بێدەنگی هەڵدەبژێرن، بەوەش چیرۆكەكانیان لە ترسی حوكمی كۆمەڵگە بە سەریاندا ون دەبن. روونترین نموونە بۆ ئەو جۆرە ژیان و گوزەرانەش ژیانی ژنان و منداڵانی كوردی ئەنفالكراوە، دوای گێڕانەوەیان و نیشتەجێكردنی زۆرەملێیان لە ئۆردوگاكان لە لایەن رژێمی سەدامی گۆڕبەگۆڕەوە، كاتێك دوای ئەنفالكردنیان و زیندانیكردنیان، خۆیان لە جۆرێك زیندانی دیكەدا بینییەوە بە بێ هاوسەر و خێزان و بنەماڵە و زۆربەیان بە منداڵی تەمەنی بچووكەوە ناچار بوون بژێوی ژیانی خۆیان دابین بكەن، زۆر لە دایكانیش كە بێ هاوسەر كرابوون، ناچار بوون رۆڵی باوكیش ببینن و بە بێ هیچ پشتیوانێك بژێوی منداڵەكانیان دابین بكەن، هەموو ئەوانەش كە كەسوكاریان بێسەروشوێن كران، ترسی گەورەی نەبینینەوەیان هەبووە و هەمیشە ئەو ترسە باری دەروونییانی تێكداوە. لە كاتێكا ئەم ژن و منداڵانە جارێ پێویستیان بە چارەسەری دەروونی و راوێژكاری دابینكردنی ژیانێكی گونجاو بووە، وەكوو دەربازبوویەك لە مەرگ. لە دوای راپەڕینی بەهاری ١٩٩١یشەوە ئەم قوربانییانە پاڵپشتییەكی ئەوتۆ و پێویستیان نەكراوە، نە لە لایەن حكومەتی هەرێمەوە، نە لە لایەن حكومەتی مەركەزییەوە تاوەكو ئێستا بۆ قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە و ئەنفالی گەرمیان و بارزانییەكان و قوربانییانی دیكەی جەنگ و توندوتیژی لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان چارەسەرێكی دەروونی و كۆمەڵایەتیی دروست و زانستییان بۆ نەكراوە و هێشتا لە ژێر ئاسەواری توندوتیژییەكاندا نەوە لە دوای نەوە دەناڵێنن.» گوتیشی: «كۆمەڵگەی كوردی هێشتا خۆی لە ئاستی كەمتەرخەمی بەرامبەر كەیسی ئەنفال و هەڵەبجە دەبینێتەوە، بەمەش واتە هێشتا لە قۆناغی ئەنفالكردندا دەژی و ماویەتی ئەم قۆناغە تێپەڕێنێ و ئیتر دەستبكات بە كاركردنی جددی و پڕۆفیشناڵانە بۆ مامەڵەی دروست لەگەڵ قوربانییان وەكو قوربانیی جینۆساید. بێگومان رەوشی دەربازبووانی جینۆسایدی شنگال لە ژنان و منداڵان جیاوازییەكی هەیە لە رووی مامەڵەكردنی خێرا و گونجاو بەتایبەتی لە لایەن رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە و هەوڵی گرتنەخۆ و چارەسەری دروست بۆ ئەو قوربانییانە لە ناوەوە و دەرەوەی وڵات. رژێمی بەعسی لەناوچوو پاكانە و هۆكاری خۆی دەهێنایەوە بۆ ئەنجامدانی شاڵاوەكانی ئەنفال بۆ سەر میللەتی كورد، ئەویش بە بەكارهێنانی سوورەتی ئەنفال لە قورئان بە مەبەستی بە شەرعیكردنی تاوانەكەی و شێوازی ئەنجامدانی جینۆسایدەكەی كاتێك ژن و منداڵی كوردی خستە خانەی سەبایا كە هەموو جۆرە دەستدرێژییەك لەسەریان حەڵاڵە لە لایەن هێزی براوە، كە سەربازەكانی خۆی بوون لە كاتێكدا سوورەتی ئەنفال بۆ مامەڵەكردن لەگەل هێزی دوژمنی كافردا هاتووە و حوكمەكانی بە هیچ شێوەیەك بەسەر نەتەوەی كوردا جێبەجێ نابێت و نابێتە شەرعی، چونكە نەتەوەی كورد نەتەوەیەكی موسڵمانن و قوربانییانی ئەنفالیشی خەڵكی سڤیل و بێچەك بوون، نەك هێزێك، یان سوپایەكی چەكدار، بە هەمان شێوە تیرۆریستانی داعش بە كۆیلەكردن و كڕین و فرۆشتنی كچ و ژن و منداڵی كوردی ئێزیدی لە ژێر بەهانەی جیاوازی ئایینی و جیاكردنەوەیان وەكو (موشركین) ئەنجامدا، لە كاتێكدا ئایینی ئێزیدی دەچێتە چوارچێوەی ئایینە یەكەمینەكانی سەر زەوی كە داوای پەرستینی یەك خواوەند دەكات و هیچ پێوەندییەكی بە شیرك-ـەوە نییە. كەواتە هۆكار و پاڵنەری توندوتیژی و دەستدرێژی بۆ سەر جەستەی ژن و منداڵ و كۆمەڵكوژی خەڵكی سڤیل بۆ سیاسەت و پلانی سەربازی و كەلتوور و سروشتی هێرشبەران دەگەڕێتەوە. زۆربەی ئەو بڕیار و رێككەوتننامانەی كە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دەرچوون، تاكو ئێستا هیچ ئەنجامێكی پۆزەتیڤ و خوازراویان نەبووە، ئەویش زیاتر بە هۆی پێكدادانی بەرژەوەندیی ئابووری و سیاسیی وڵاتەكان بووە، بۆیە جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانە بۆ دەستەبەركردنی ماف و كەرامەت و سەربەخۆیی مرۆڤ و گرتن و رادەستكردنی تاوانباران بە دادگا و سەپاندنی یاسا بەسەر هەموواندا بێ جیاكاری كارێكی ئەستەم بووە و بگرە تا ئێستاش چەندین وڵات و سەركردە و كەسایەتی سەربازی و سیاسی تێوەگلاوی تاوانی دەستدرێژی و كۆكوژییەكانن».
پرۆسەی ئەنفال لە 23ی شوباتی 1988 دەستی پێكرد و لە (6) ناوچەی جوگرافی باشووری كوردستان و بە (8) قۆناغ ئەنجام دران، سەرجەم قۆناغەكانیش لە 6ی ئەیلوولی 1988 پاش رووخاندنی هەموو گوندەكانی كوردستان كۆتایی هات، ئەم شاڵاوە بووە هۆی وێرانكردنی نزیكەی (4) هەزار گوندو، (4) قەزا، (30) ناحیەو، (3100) مزگەوتو (100) كڵێسا، لەڕوی ئاژەڵدارییەوە بووە هۆی بەتاڵانبردنی (2)ملیۆن سەر مەڕو ماڵاتو ئاژەڵ و زیانی زۆری مرۆیی و ژینگەییشی لێكەوتەوە. واتە جگە لە قوربانیكردنی مرۆیی كارەساتێكی ژینگەیی ئایكۆلۆژی گەورەش بوو كە بووە هۆی شێواندنی رواڵەتی گیانداری و رووەكی لە ناوچەكەو بووە هۆی لەناوبردنی رووبەرێكی فراوان لە باخ و رەزو چەم و چنار كە هاوسەنگی ژینگە لاسەنگ دەكات.

هەروەك (د. كەنداڵ نزان) دەربارەی شاڵاوەكانی ئەنفال نووسیویەتی: «لە شاڵاوەكانی ئەنفالدا ( 90% ) ی گوندەكانی كوردستان و زیاتر لە (20) شارو شارۆچكە لەسەر نەخشە سڕانەوە، ناوچە گوندنشینەكان بە ( 15 ) ملیۆن مین چێندران، بەم جۆرەش چالاكی كشتوكاڵی لە ناوچانەدا كارێكی ئەستەم بووە و (1،5) ملیۆن كوردی گوندنشین بۆ ئۆردوگا زۆرەملێكان گوێزرانەوە، نزیكەی (10%) ی كوردی دانیشتووانی عێراق لە نێوبران، بەمەش نزیكەی (7729 ) كم2 لە رووبەری هەرێمی كوردستانی عێراق توشی شاڵاوەكانی ئەنفال بووە.»