د. لەیلا ئەمیر هەڵگری بڕوانامەی دوكتۆرایە لە كۆمەڵناسیی سیاسی و پەرلەمانتاری خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بووە، لەم دیمانەیەدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵان تیشكدەخانە سەر رۆڵی سەربەخۆیی ئابووریی ئافرەت و هێما بۆ ئەوە دەكات كە سیستەمی ئابووری، سیستەمێكی پیاوسالارانەیە، لە هەمان كاتدا گیرۆدەی كۆمەڵێك قەیرانی قووڵ بووەتەوە. بۆیە كۆی گشتی سیستەمی ئابووری پێویستی بە چاكسازی و دووبارە بونیادنانەوە هەیە، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە كۆمەڵگەی كوردستان كۆمەڵگەیەكی بەكاربەرە. بۆیە ئەو زەمینەیە دەرفەتی پیشەی جۆراوجۆری لە تاكەكان بەگشتی و بەتایبەت لە ئافرەتان وەرگرتۆتەوە.


* بێگومان سەربەخۆیی ئابووریی ئافرەت كاریگەری بەرچاوی لە دەستەبەركردنی مافەكانیدا هەیە، لەو بوارەدا پێویستە چ گۆڕانێك لە سیستەمی ئابووری-سیاسیدا بكرێت؟
- سەربەخۆیی ئابووری بۆ هەر تاكێك، زامنی دەستەبەركردنی پێداویستییەكانی ژیان و تا رادەیەكی زۆر سەربەخۆیی ئەو كەسەیە لە بڕیارە تایبەتییەكانیی لە ژیاندا. پێداویستییە هەنووكەییەكانی ژیان لە هەرێمی كوردستاندا ئەوەندە زۆرن كە هەر كەسێك بتوانێت لە نێو خێزاندا بەشێك لە ئەركی دارایی لە ئەستۆ بگرێت، پێگەی گۆڕانكاری بەسەردا دێت و دەتوانێت بەشداری بڕیارەكانی نێو خێزانەكەی بكات. بە هەمان شێوە بەشێك لە ئافرەتان ئەمڕۆ خاوەن كارو داهاتی سەربەخۆی خۆیانن، كە توانای بڕیاردانی لە ئاستی كەسی و خێزانی پێ بەخشیون. بەگشتی بارودۆخی ئەو ئافرەتانەی داهاتی ئابوورییان هەیە، لە زۆر رووەوە باشترە لەو ئافرەتانەی لەم رووەوە وابەستەی پیاوانن. كێشەكە لێرەدا ئەوەیە كە ژمارەی ئەو ئافرەتانەی خاوەن كارو داهاتن كەمترن لەوانەی بێكارن. كاری ماڵ و بەخێوكردنی منداڵ بارێكی قورسی سەرشانی ژنانن كە نە لەلایەن حكومەت و نە لەلایەن پیاوان، تەنانەت لەلایەن خودی ژنانیش وەكو كار سەیر ناكرێت. لە كاتێكدا دەبینین هەمان ئەو ئەركانەی لە ماڵەوە لە ئەستۆی ئافرەتانن، ئەگەر بە دامەزراوەكان و كەسانیتر بسپێردرێت، حیسابی كاری بۆ دەكرێت و دەبێتە سەرچاوەی داهات بۆیان. سیستەمی ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی كاریگەری زۆری لەسەر بارودۆخی ئافرەتان هەبووە. سەرەڕای ئەوەی كە سیستەمی ئابووری، سیستەمێكی پیاوسالارانەیە، لە هەمان كاتدا گیرۆدەی كۆمەڵێك قەیرانی قووڵ بووەتەوە. بۆیە كۆی گشتی سیستەمی ئابووری پێویستی بە چاكسازی و دووبارە بونیادنانەوە هەیە. سیولەی پارە لە هەرێم لەژێر كاریگەری و نفووزی پیاوان بە زۆری لە كەرتی بیناسازی و بازرگانی دەخولێتەوە. كۆمەڵگەی كوردستان كۆمەڵگەیەكی بەكاربەرە. بۆیە ئەو زەمینەیە دەرفەتی پیشەی جۆراوجۆری لە تاكەكان بەگشتی و بەتایبەت لە ئافرەتان وەرگرتۆتەوە. دەبینین زۆربەی ئەو ئافرەتانەی لە هەرێمدا خاوەن داهاتن، یان كارمەندی حكومەتن، یان لە رێكخراو و كۆمپانیاكان كارمەندن. ئەمە وایكردووە كە نفووز و كاریگەری ئافرەتان لە نێو سیستەمی ئابووریدا لە خراپترین باریدا بێت. تا ئەو سیستەمە گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، ئافرەتان ناتوانن جێگەی خۆیانی تێدا بكەنەوە.
* لە ناو پەرلەمان و سەركردایەتی و ئاستی باڵای حزبەكاندا ژمارەیەكی بەرچاوی خانمان هەن، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئەو ژمارە بەرزە تاچەند توانیویانە هاوبەشیی ئافرەت لە كایەی سیاسیدا بۆ بەشداری كارا لە پرۆسەی بڕیاردانی سیاسیدا بگۆڕن؟
- سەبارەت بەو پرسیارە، پێویستە دوولایەنی كاری حزبی و حكومەت لەیەك جیا بكەینەوە. بەگشتی كایەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا، ناوەندێكی ئەمین و سەلامەت نییە بۆ ئافرەتان. لە ماوەی حوكمڕانیی كورددا، كۆمەڵگەی كوردستان بە شێوەیەكی ناتەندروست بە حزبی كراوە. حزبەكانی كوردستان زۆرترین ژمارەی كەسەكان لەخۆیان كۆدەكەنەوە، واتە بە هەمان شێوەی پیاوان، ژمارەیەكی زۆری ئافرەتانیش لەنێو حزبەكاندا بوونیان هەیە، بەڵام كەمترین كاریگەرییان لە بڕیارە سیاسییەكاندا هەیە. بە بۆچوونی من هۆكاری ئەمە بە پلەی یەكەم بۆ ستراكتۆر و ئەو وەزیفەیە دەگەڕێتەوە كە حزبەكان دەیبینن. پرسی ئافرەت و مافەكانی تا ئێستاش، خولیا و پرسی حزبە سیاسییەكانی كوردستان نەبووە. لەوانەیە ئەمە بەشێكی بۆ شێواز و هەلومەرجی دروستبوونی حزبەكان بگەڕێتەوە، كە حزبی شۆڕشگێری بوون. عەقڵ و ویستی پیاوانە لە پشت دروستبوون و بەڕێوەبردنی كاری هەموو حزبە كوردستانییەكاندایە، سەرچاوەكانی دەسەڵات كە نفووزی سیاسی و داهاتە هەر لەدەستی پیاوانە. بۆیە زۆر زەحمەتە ئافرەتان بتوانن بە ئاسانی لە ناوەندی حزبیدا بكەونە نێو بازنەی بڕیاردان. لە لایەكیتر خودی ئافرەتان لە نێو حزبەكاندا، زیاتر لەوەی كە خۆیان وەكو كائینێكی سیاسی ببینن، وەكو كارمەندێك دەبینن كە چاویان لە بڕیارەكانی پیاوان بڕیوە. نە یەكگرتوویی و نە ئەو هۆشیارییە پێویستە لە ناو ئافرەتاندا هەیە كە گۆڕانكاری لەو بارودۆخەدا بكەن. بە هەمان شێوە بارودۆخی ئافرەتان لە حكومەتدا زۆر خراپترە لە حزبەكان. لە ئاستی وەزارەتەكان كەمترین پلەی وەزیری و بەڕێوەبەری گشتی بەر ئافرەتان كەوتووە. تەنانەت لەنێو زانكۆكانیش كە وەكو ناوەندی رۆشنبیری و ئەكادیمی سەیردەكرێن، تا ئێستا یەك سەرۆكی زانكۆی ئافرەت نابینین. لەمڕووەوە حكومەتیش درێژكراوەی حزبە، هۆكارەكانیش هەمان هۆكارن.
* هەندێك لە بیرمەندە هاوچەرخەكان ئاماژە بەوە دەكەن كەوا پێوەندی پێچەوانە هەیە لە نێوان ئاستی بەشداری سیاسی ئافرەت و كەمبوونەوەی توندوتیژی لە كۆمەڵگەدا، بۆچی بەشداری سیاسیی ئافرەت لە كوردستان نەبووتە هۆكاری نزمبوونەوەی ئاستی توندوتیژی لە كۆمەڵگەدا؟
- جارێ من وای نابینم كە بەشداری سیاسی ئافرەتان بەرز بێت. بەهیچ شێوەیەك بەشداری سیاسی هاوواتای بە حزبی بوون، كاركردن لەناو حزبەكان و بەشداری لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكان نییە، كە ئەمرۆ لە هەرێمی كوردستاندا وا پێناسەی بۆ دەكرێت. تا ئەو كاتەی ئافرەتان لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە هۆشیار نەبن و نەتوانن بەشداری پرۆسەی بڕیاری سیاسی بكەن، یان كاریگەر بن لەسەری، ناتوانین بڵێین ئاستی بەشداری سیاسی ئافرەتان بەرزە. تا ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا ئافرەتان لە ناو حزبەكان و حكومەتیش نەیانتوانیوە بە باشی كاریگەرییان لەسەر دابینكردنی مافەكانیان لە بواری سیاسی، كۆمەڵایەتی، تەندروستی و بوارەكانیتردا هەبێت.
* لایەنێكی دیكەی گرنگ بۆ بەشداری زیاتری ئافرەتان لە كایەی سیاسی، رێكخستن و كاتی كۆبوونەوە سیاسییەكانە لەناو حزبەكاندا، چونكە زۆربەی كۆبوونەوە حزبییەكان كاتیان نادیارە، زۆرجاریش نەریتی خێزانی ئەوە قبووڵ نەكات، ئێوە چ رێكارێك بۆ نەهێشتنی ئەو بەربەستانە پێشنیار دەكەن؟
- كاركردنی ئافرەتان لە دەرەوەی ماڵ، ئەركی ناوەوەی خێزانی لەسەرشان كەم نەكردۆتەوە، بۆیە ئەگەر رێگری تریش نەبن، تەنیا دروستكردنی هاوسەنگی لە نێوان ئەو هەموو ئەركە لە رووی كات و تواناییەوە زۆر قورسە. ئافرەتان كەمتر لە پیاوان دەرفەتی یەكتربینین و بەشداری لە دانیشتن و گفتوگۆی سیاسییان هەیە كە لە دەرەوەی كۆبوونەوەكان بەڕێوەدەچن. لە نێو حزبەكانی كوردستاندا ئەوەندەی لە دەرەوەی كۆبوونەوەكان گفتوگۆ و هەوڵی یەكلاكردنەوەی ئاراستەكان و بڕیارەكان دەدرێت، ئەوەندە لە نێوكۆبوونەوەكان ئەم هەوڵانە نادرێت. ئەم ژینگەیە تەواو پیاوسالارانەیە. هەوڵدانی هەر ئافرەتێكیش بۆ خزانە نێو ئەو ژینگەیە، كاریگەری نێگەتیڤی لەسەر ژیانی خێزانداری و ناوبانگی دەبێت. ئەمە هۆكارێكە بۆ ئەوەی ئافرەتان لە ناو حزب و كۆبوونەوە حزبییەكانیش كەمترین كاریگەرییان هەبێت. بە بۆچوونی من ئەركی گۆڕینی ئەو ژینگەیە، لەدەست كەسانی بڕیاردەری حزبەكانن، پێویستە ئەوان وەكو سەرچاوەی مرۆیی ئەندام و كادیرە ئافرەتەكانی حزبەكانیان ببینن و بەشێوەیەك لە خەمی پاراستنی ئەمنیەت و كەسایەتی ئافرەتان بن، كە هاوپیشە پیاوەكانیان نەتوانن لەمڕۆوە سنوورداریان بكەن.
* هەندێك لەپیاوانی سیاسەتمەدار كاتێك باسی بەشداریی سیاسیی ئافرەت دەكەن، رایانوایە ئافرەت لەم بوارەدا، پێویستە وەك پیاو بیربكاتەوە، ئەمە لە كاتێكدایە كە جوانی و رۆڵی ئافرەت لە بەشداری سیاسەتدا ئەوەیە وەك ئافرەت بیربكاتەوە، ئێوە چۆن وەڵامی ئەو سیاسەتمەدارە پیاوانە دەدەنەوە؟
- پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا، زۆر ئاڵۆز و قەیراناوییە. دامەزراوە سیاسییەكان لە خراپترین ئاستی ئەدای كاری سیاسیدان. كۆی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمدا ئەزموونێكی پیاوسالارانەیە. لە دروستكردنی حزبەكان و دیاریكردنی وەزیفەیان، لەئەدای كاری كابینەكانی حكومەت، لە توندوتیژی سیاسی، شەڕی ناوخۆ و ئەو ناسەقامگیرییە سیاسییەی ئەمڕۆ هەیە، پیاوان نەخشەداڕێژەر و بڕیاردەرن. بۆیە من وای نابینم كە پیاوان لە كایەی سیاسیدا، نموونەیەكی جوانی كاركردنیان پێشكەش كردبێت، تا بتوانن داوا لە ئافرەتان بكەن شوێنپێی ئەوان هەڵبگرن. بەگشتی لە هەرێمی كوردستاندا چەقبەستووییەك لە هەموو ئاستەكان لە رووی فكرییەوە هەستی پێدەكرێت. زۆربەی ئەو پیاو و ژنانەی لەنێو كایەی سیاسیدا كاردەكەن، هەژاری فكری و رۆشنبیرییان پێوە دیارە. ئەمەش پێوەندی بە كەلتووری كۆمەڵگەكەوە هەیە كە هاندەر نییە بۆ ئەوەی تاكەكان تاكی بەرهەمهێن بن. بۆیە هیچ بە زەرووری نازانم ئافرەتان لەمڕۆوە شوێنكەوتەی پیاوان بن. هەموو ئەو ئافرەتانەی بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێكی سیاسی و دیاریكراو، شوێنپێی پیاوان كەوتوون و خزاونەتە نێو بازنەی گەندەڵی و پێوەندیی نادروستی سیاسی .
* پرسێكی زۆر گرینگی كۆمەڵگە چۆنیەتی پەروەردەی كچانە بۆ گەیشتن بە ناوەندەكانی بڕیاری سیاسی، بەڵكو كچان لە بنەماوە پەراوێز دەخرێن وكاریان لەسەر ناكرێ بۆ ئەوەی بتوانن وەك سیاسەتوان دەربكەون.بێپلانی حكومەت وكەمتەرخەمی خێزان، رای ئێوە لەو بارەیەوە چییە؟
- یەكێك لە دیاردە نەرێنییانەی كە ئێستا كۆمەڵگەی كوردستان بەدەستیەوە دەناڵێنێت، دیاردەی بە حزبی كردنی كۆمەڵگەیە. لەمڕۆوە من بۆچوونی پێچەوانەم هەیە. هیچ بە پێویستی نازانم هەوڵی زۆرینەی تاكەكان كۆمەڵگە گەیشتن بە پلە و پۆستی سیاسی و حكوومی بێت، جا چ پیاو بێت، یان ئافرەت. دەسەڵاتی سیاسی، تاوانباری یەكەمە لە پەرەسەندنی ئەو دیاردەیە. لە دەرەوەی فەزای سیاسیدا، هاووڵاتیانی ئەو هەرێمە هەست بە بوون و گرنگیی خۆیان ناكەن. هەموو سێكتەر و كارەكانیتر لە بەرامبەر بریقەداریی كاری سیاسی گرنگیی خۆیان لەدەستداوە. پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی، نەك لە ئاستی سیاسی، بەڵكو لە هەموو ئاستەكانیتر شكستی هێناوە. بۆیە زیاتر لەوەی كە ئافرەتان پێویستیان بەوە بێت هەوڵ بۆ گەیشتن بە ناوەندەكانی دەسەڵات بدەن، پێویستیان بە هۆشیاری سیاسی هەیە. پێویستە ئافرەتان لە بەرامبەر هەر بڕیارێك كە لە ناوەندە سیاسییەكانی حزب و حكومەت دەدرێت، ئەوەندە هۆشیار بن كە بزانن چەند لە بەرژوەندی ئافرەتاندایە بتوانن لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكانی هەڵسەنگێنن و كاریگەرییان لەسەر دەركردن یان وەستانی بڕیارەكاندا هەبێت. پێویستە كاری سیاسی لە هەرێمدا، پیشەی هەمووان نەبێت، بەڵكو دەشێ ژمارەیەك لەو پیاو و ئافرەتانەی حەزی كاری سیاسییان هەیە، لەم بوارەدا چالاك بن.