بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی لەم ساڵانەی دواییدا تووشبوون بە نەخۆشی “ئۆتیزم” لە نێو منداڵاندا زیادی كردووە، هەروەها لە كۆی 160 منداڵ، منداڵێك بە پلەی جیاواز ئەگەری تووشبوونی بەو نەخۆشییە هەیە. بەپێی هەمان ئامار 67 ملیۆن كەس لە جیهاندا تووشی نەخۆشیی ئۆتیزم بوون، بەپێی توێژینەوەكانیش دەركەوتووە نەخۆشیی ئۆتیزم لە نێو منداڵانی كوڕدا زیاترە بە بەراورد بە منداڵی كچ، بەجۆرێك لە نێو 42 كوڕ یەكێكیان، بەڵام لەنێو 189 كچ تەنیا یەكێكیان تووشی ئۆتیزم دەبێت. ژمارەی تووشبووانی نەخۆشیی ئۆتیزم لە كوردستانیش لە هەڵكشاندا بووە، خانەوادەی ئەو نەخۆشانەش داوای سەنتەری شیاو بۆ چارەسەری منداڵەكانیان دەكەن.

نەبوونی سەنتەرێكی گەورەی حكوومی بۆ وەرگرتنی تووشبووانی نەخۆشیی ئۆتیزم لەهەرێمی كوردستان، گرفتی گەورەی بۆ خێزانی ئەو تووشبووانە دروستكردووە، لەكاتێكدا تادێت ژمارەی تووشبوانی نەخوشییەكە زیاددەكات. ئەگەرچی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان، پلانیان هەبووە لەسەرجەم شارەكان سەنتەری تایبەت بۆ تووشبووانی ئۆتیزم بكرێتەوە، بەڵام قەیرانی دارایی رێگر بووە لەبەردەم كردنەوەی سەنتەرەكانی راهێنان. تاكە چارەسەریش راهێنان پێكردنە بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی نەخۆشییەكە، بەڵام بەهۆی نەبوونی سەنتەری راهێنانی پێویست لە هەرێم ژمارەیەكی زۆر لەو تووشبووانە هێشتا بەبێ راهێنان ماونەتەوە، ئەوەش ئەركی خێزانی تووشبووەكانی قورستر كردووە.
بەپێی ئامارەكانی كۆمەڵەی ئۆتیزمی كوردستان زیاتر لە سێ هەزار تووشبوو بە ئۆتیزم لە كوردستان هەن، لەو ژمارەیەش زیاتر لە ٩٠٠ كەسیان لە هەولێرن، كە تەنیا ٢٠٠ كەسیان لە سەنتەرەكانی راهێنانی حكوومی و ئەهلی راهێنانیان پێدەكرێت، بۆیە خانەوادەكانیان گلەوگازاندەی ئەوە دەكەن كە ئەو سەنتەرانە لە رووی چەندایەتی و چۆنیەتییەوە لە ئاستی پێویستدا نین.
هیوا عوسمان، هاووڵاتییەكی دانیشتووی هەولێرە و وەك خۆی باسیكرد، دوو منداڵی ئۆتیزمیان هەیە و بەناچاری دەبێت بەردەوام چاودێرییان بكەن. هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «كوڕەكەمان تەمەنی 15 ساڵە، كەچی لە ماڵی ئێمە هەمیشە دەرگا كلیل دراوە، ئەگەر دەرگا بكرێتەوە، ئەوا دەڕوات و ون دەبێت، بۆیە ماڵەكەش وەك زیندانی لێهاتووەو من و دایكیشی لەگەڵی زیندانین.» گوتیشی: «لە هەولێر هیچ سەنتەرێك نییە بۆ چارەسەری منداڵەكەمان وەربگرێ، ئەم سەنتەرانە لە تەمەنی 5-13ساڵی منداڵ وەردەگرن، واتە مێرمنداڵ و گەنجە ئۆتیستەكەكان بێبەشن لە راهێنان و مەشق، ئەوەش گەورەترین كێشەی خێزانەكانە، چونكە هەتا منداڵەكە گەورەتر دەبێ، لەناو خێزان و كۆمەڵگەدا كێشەكەی گەورەتر دەبێت و كۆنتڕۆڵكردنیشی سەختتر دەبێت، كچەكەشمان تەمەنی 12 ساڵە تائێستا بۆ هەردووكیان دایبی دەبەستین، بەداخەوە هەموو دایك و باوكەكان وەكو شێتیان لێهاتووە و تووشی دەیان گرفتی دەروونی بوون، دایكی وا هەیە خەریكە خۆی دەكوژێت، دایك و باوك هەیە، بەهۆی منداڵەكەیانەوە جیادەبنەوە.»
سازان عەلی دایكی منداڵێكی تووشبووی ئۆتیزمەو ئەویش دەڵێت: «موعاناتی دایكان هەر زۆر زۆرە و تەواو نابێ، كچەكەم تەمەنی 17 ساڵە، 17 ساڵە لە ماڵەوەم، لە سلێمانی سەنتەرێكی ئۆتیزم هەیە، بەڵام بەپێی پێداویستی ئەو منداڵانە نییە، ماوەی چەند ساڵە من لەگەڵی هەوڵدەدەم، فێری بكەم خۆی بشوات و خۆی پاك بكاتەوە، بەڵام بێسوود بووە، تاوەكو ئێستا خۆم پاكی دەكەمەوە، ئێمەی دایك و باوكان چوونە دەرەوە و سەردان و سەیرانمان نییە، لەناو چوا دیوار خۆم و ئەو منداڵە زیندانین، تەنانەت فریای ئەوە ناكەوم خزمەتی منداڵەكانی دیكەشم بكەم، داواكارم سەنتەرێكی پێشكەوتووی ئۆتیزم بكرێتەوە، بۆ ئەوەی راهێنانیان پێ بكەن، لانیكەم فێریان بكەن خۆیان خاوێن بكەنەوە و بتوانن خزمەتی خۆیان بكەن، بۆ ئەوەی دوای مردنی ئێمە نەكەونە سەرشەقامەكان».
هەنیسك عوسمان، جێگری سەرۆكی رێكخراوی هوما بۆ تووشبووانی ئۆتیزمی كوردستان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «لە ساڵی 2000ـەوە حاڵەتی ئۆتیزم لە كوردستان ناسراوەو رێكخراوەكان داكۆكی لەماف و ژیانی مناڵانی ئۆتیزم و خیزانەكانیان دەكەن، كەچی بەداخەوە لەلایەن حكومەتەوە وەك پێویست ئاوڕ لەم توێژە نەدراوەتەوە و لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە لەوپەڕی خراپیدان». گوتیشی: «رۆژ بەرۆژ رێژەی تووشبووانی ئۆتیزم روو لەزیادی دەكات، بەڵام هیچ پرۆژە و خزمەت و بەرنامەیەك نییە بۆ لەخۆگرتن و راهێنانەوە و چارەسەری منداڵانی ئۆتیزم، هەر ئەم كەمتەرخەمییەش وای لە خیزانەكان كردووە رێگای هات و نەهات هەڵبژێرن و لەپێناو دابینكردنی ژیانێكی باشتر بۆ منداڵەكەیان روو لە هەندەران بكەن».
هەنیسك عوسمان لە درێژەی قسەكانیدا باسی ئەوە دەكات كە «بەگوێرەی یاسای ژمارە 22 لەساڵی 2011 دەبوا حكومەت ژیانی كەمئەندامان و خاوەن پێداویستی تایبەتەكان باشتر بكات لە رووی مووچە و پەروەردە و تەندروستییەوە، كەچی بەداخەوە ئەو 150 هەزار دینارەشی كە وەك خێر دەدرایە كەمئەندامان، ئەویش كەمكرایەوە بۆ 90 هەزار و بە 2یان 3 مانگ جارێك وەری دەگرن.» گوتیشی: «ئێستا زیاتر لە 2000 منداڵی ئۆتیزم لە كوردستان هەیە، بەڵام تەنیا سێ سەنتەری بچووكی حكوومی هەن لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك، كە حكومەت وەك پێویست ستاف و پێداویستی بۆ دابین نەكردوون و بە هەرسێكیان نزیك 100 منداڵ لەخۆ دەگرن و باقی مناڵەكانی تر لە دەرەوەی راهێنانن، هەر چەند سەنتەری ئەهلی هەن، بەڵام هەموو خێزانێك توانای پارەدانی سەنتەری ئەهلی نییە.» ئەوەشی خستەڕوو كە «بەگوێرەی بڕیارێكی حكومەتی هەرێم، هەر باوكێك ئەگەر دوو منداڵی ئۆتیزمی هەبێ، ئەوا مافی مۆڵەتی دڕیژخایەنی هەیە، كەچی بەداخەوە بەبڕیاری بریكاری وەزیری دارایی، ئەو مافە لە هیزەكانی زێرەڤانی سەندراوەتەوە.» گوتیشی: «منداڵی ئۆتیزم وەك جۆرەكانی تری كەمئەندامی نییە، ئەركی زۆر قورس وسەختترە، چونكە ئەو جۆرە منداڵانە لە رووی ئاخاوتن و رەفتار و پێوەندیی كۆمەڵایەتی و خۆبەڕێوەبردنەوە كێشەیان هەیەو بۆ هەمیشە پێویستیان بە چاودێریكردن و بەخێوكەری هەیە. هەروەها منداڵانی ئۆتیزم زۆر بەدەگمەن ئەزموون وەردەگرن و شت فێر دەبن، بۆیە دەبێ هەمیشە راهێنانی تایبەتی پێبكرێت تا فێر بكرێت. وەك پسپۆڕان باسی دەكەن، هەفتانە لانیكەم 35 تا 45 سەعات پێویستیان بە راهێنانە بەبێ دابڕان. ئێمە پێمانوایە بەداخەوە وەك هاووڵاتیی پلەدوو سەیری توێژی كەمئەندامان و خاوەن پێداویستی تایبەتەكان كراوە و لەم هەرێمەدا تەنانەت مافە سەرەتاییەكانی ژیان و مرۆییشیان بۆ دەستەبەر نەكراوە. بۆیە ئێمە ئەمساڵ بڕیارمان داوە كە لە 2-4دا بایكۆتی رۆژی جیهانی ئۆتیزم بكەین و بەو بۆنەیەوە بەشداری هیچ جۆرە مەراسیمێك ناكەین. ئێمە وەك رێكخراوی هوما بۆ داكۆكیكردن لە منداڵانی ئۆتیزم و خیزانەكانیان تا ئێستا 8 خولی راهێنانمان لە سلێمانی و هەولێر بۆ خانەوادە و مامۆستایانی ئۆتیزم كردۆتەوە، لەگەڵ چاپكردنی 7 كتێبی جۆراوجۆری تایبەت بە ئۆتیزم كە بەدیاری بەسەر خانەوادەكان لەتەواوی كوردستان دابەشمان كردووە، لەگەڵ بەرهەمهێنانی فیلمێكی دیكیۆمێنتاری .
لەتیف حوسێن توێژەری كۆمەڵایەتییە و سەبارەت بە كێشەی تووشبووان بەو نەخۆشییە و گرفتی خۆیان و خێزانەكەیان دەڵێت: «ئەگەر خۆت خاوەنی منداڵی ئۆتیزم نەبێت، لە راستیدا قورسە باس لەكێشەو موعاناتەكانی بەباشی بگەیت، چونكە موعانات و كێشەو دەردەسەرییەكانی ئەو خێزانانانەی كە نەخۆشیی ئۆتیزمی تێدایە، پڕن لە رووداوو كارەسات و ناخۆشی، ئەمەش لەبەر ئەو حاڵەتەیە كە بەسەر ئەو منداڵەدا دێت بەهۆی بوونی نەخۆشی ئۆتیزمەوە كە نەخۆشییەكی ئاڵۆزی مێشكەو بەتەواوی تووشی گرفتی جەستەیی و دەماریی دێت، هەر لەبەر ئەمەشە پێویستی بە مامەڵەو حەوسەڵەیەكی لە رادەبەدەر هەیە، تابتوانیت هەڵسوكەوتی لەگەڵدا بكەیت. ئەمانە وادەكات تێبگەین كە كێشەو ناخۆشییەكانی ئەو خێزانانەی منداڵی ئۆتیزمیان هەیە لە باردۆخێكدان كە بە جددی پێویستیان بە هاوكاری مادی و مەعنەوی هەیە، تا بتوانن لە رێگەیەوە دەستیان بەو چارەسەرییانە بگات كە دۆخەكەیان بۆ هێور بكاتەوە، ئەمە ئەگەرچی تائێستا بەداخەوە ئەم هاوكارییانە وەك پێویست نین و ئاوڕ لە ژیان و گوزەرانیان نادرێتەوەو تەنیا لە رۆژی جیهانیی نەخۆشییەكەدا باس لە ئۆتیزم دەكرێت.»
ئەو توێژەرە كۆمەڵایەتییە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «خێزانێك ئەگەر منداڵی ئۆتیزمی هەبێت لە رووی دارایی و كۆمەڵایەتییەوە گرفتی بۆ دروست دەبێت، كە پێویستە هەمووان لەبەرچاوی بگرن و موعاناتەكانیان لەبەرچاو بێت، دابڕانی كۆمەڵایەتی و نەبوونی ئارامیی دەروونی دایك و باوك و قورسی و گرانیی باری سەرشانی ئەم خێزانانە هەموومان ناچار بەوە دەكات، كە بەباشی هەست بە ئازارەكانیان بكەین .»
رەحمان عەلی قوتابی ماستەر لە كۆمەڵناسی و شارەزا لە ئۆتیزم و بەمجۆرە باسی ئەو نەخۆشییە و حاڵەتەكانی دەكات: «ئۆتیزم بارە، واتا حاڵەتێكە تووشی مێشكی ئەو منداڵە دەبێت و نەخۆشی نییە، بەڵام هەندێكجار پێشی دەوترێت نەخۆشیی ئۆتیزم. بە زۆری لەنێوان تەمەنی (٢-٣) ساڵیدا نیشانەكانی دەردەكەون و زیاتر گرفتەكان لەسێ بواردا روودەدەن:
یەكەم: گرفتی ئاخاوتن (گفتوگۆ ).
دووەم: گرفتی پەیوەندی كۆمەڵایەتی.
سێیەم: گرفتەكانی هەڵسوكەوت (رەفتار ).
١.تێكەڵنەبوونی كۆمەڵایەتی (نەبوونی پێوەندی كۆمەڵایەتی).
٢. نەبوونی پێوەندی زارەكی نازارەكی.
٣.دووبارەكردنەوەی هەندێ رەفتار (وەك خووگرتن بە یارییەكەوە، یان جووڵەی بەشێكی جەستە بەشێوەیەكی بەردەوام).
٤.سڵ نەكردنەوە لە مەترسییەكان.
٥.چونكە توانای دەربڕینی نییە بۆیە، پێدەكەنێت، یان دەگری، یان هەندێ رەفتاری تر دەنوێنێت وەك (قیژە –راكردن و.. هتد).
٦.كێشەی هەستەكان وەك (بینین – بیستن – بۆنكردن - تامكردن - دەستلێدان).
7. رێژەیەكی زۆریان هەتاهەتایە قسە ناكەن، رێژەیەكیان كە قسە دەكەن كێشەیان هەیە. هۆكارەكانی تووشبوون بە ئۆتیزمیش بریتیتن لە:
١.هۆكاری بۆماوەیی.
٢. هۆكاری پیسبوونی ژینگە.
٣. بەكارهێنانی هەندێك دەرمان لەلایەن دایكەوە لەكاتی دووگیانیدا.
ئەو پسپۆڕە لە كۆتایی قسەكانیدا گوتی: «بەداخەوە هیچ چارەسەرێك بۆ ئۆتیزم تا ئێستا لە جیهاندا نەدۆزراوەتەوە، هەر ئەمەش حاڵەتی ئۆتیزم لە نەخۆشیی دیكە جیادەكاتەوەو باشترین چارەسەریش دەستتێوەردانی پێشوەختو راهێنانی بەردەوامە لە سەنتەرێكی پسپۆڕ و رۆڵی باشی خێزانە. بەڵام لە لایەكی ترەوە پسپۆرانی ئۆتیزم باس لەوە دەكەن ئۆتیزم لەو نەخۆشییانە نییە كە تەنیا بەیەك رێگە چارەسەر بكرێت، بەڵكو لە منداڵێكەوە بۆ منداڵێكی دیكە رێگەچارەكان جیاوازن و زۆرجار زیاتر لە رێگەچارەیەك پێویست دەبێت. وەك: گۆڕین، یان باشتركردنی رەفتار، رێگەی بنیادنانی فێركاری، دەرمان ئەگەر پێویست بوو، لە ژێر رێنمایی پزیشك، چارەسەری ئاخاوتن و چارەسەری پیشەیی..»
رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان لە ساڵی 2007دا 2ی نیسانی بە رۆژی جیهانی وشیاری ئۆتیزم دەستنیشان كرد.
ئۆتیزم، یان شەبەنگی ئۆتیزم، شڵەژانی ئەقڵی و دەروونی، یان تێكچوونی كار و چالاكی مێشكەو كاردەكاتە سەر گوفتار و رەفتاری منداڵ و توانای خۆبەڕێوەبردنی نابێت، هەروەها ناتوانێ پێوەندی زارەكی و نازارەكی ببەستێت و كارلێكی كۆمەڵایەتی بكات. نیشانەكانی تووشبووانیش زیاتر لە تەمەنی 18 مانگی تا 36 مانگی بەدیار دەكەوێت.