نزیكەی سێ دەیە بەسەر كیمیابارانكردنی هەڵەبجەدا تێدەپەڕێت. ئەو تاوانە كۆمەڵكوژییەی كە لە 16ی ئاداری 1988 لەلایەن رژێمی بەعسی رووخاو ئەنجامدرا، بەو هۆیەوە زیاتر لە پێنج هەزار هاووڵاتی گیانیان لەدەست داو زیاتر لە 10 هەزار كەسیش برینداربوون، تا رۆژی ئەمڕۆش بریندارەكان بەدەست نەخۆشییە درێژخایەنەكانی تایبەت بە كاریگەریی ئەو چەكە كیمیاییانەوە دەناڵێنن. بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان نزیكەی ٢.٩%ی دانیشتووانی كورد لە باشووری كوردستان بەر چەكە كیمیاییەكان كەوتوون، بەڵام تراژیدیای ئەم مەرگەساتە هەردەم وەك دیۆەزمەیەك زیاتر خۆی نیشانی دانیشتووانی هەڵەبجە دەدات. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان-یش جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەگەرچی هەڵەبجە سمبولی شەهیدان و بەرخودان و قوربانیدانی گەلی كوردە، بەڵام كەمتەرخەمی لە بەدەمەوەهاتنی قوربانییان و بریندارەكان بارگرانی زۆری لە رووی دەروونییەوە لەسەر خانەوادەی قوربانییانی شارەكە بەجێهیشتووە.

ئیراد منوچر سان ئەحمەد پسپۆڕی بایۆلۆژییە و لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «دوای 29 ساڵ لە تاوانی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە بە چەكی كۆمەڵكوژ، هێشتا دانیشتووانی ئەو شارە بەدەست ماك و كاریگەرییەكانی ئەو تاوانەوە دەناڵینن كە لە كۆمەڵێك رووەوە كاریگەری لەسەریان هەبووە، لەوانە:

لە رووی تەندروستییەوە: ژمارەیەكی زۆری بریندابوو بە چەكی كیمیایی هەن كە تائێستا چارەسەری پێویستیان بۆ نەكراوە و رێژەیەكی بەرز لەو بەركەوتووانە بە چەكی كیمیایی ناتوانن ژیانی ئاسایی و رۆژانەیان بەسەر بەرن. ئەوەی مایەی نیگەرانییە ئەوەیە كە تائێستا نەخۆشخانەیەكی تایبەت بەو برینداربوووانە نییە و بەشێوەیەكی گشتی كەرتی تەندروستی لە پارێزگای هەڵەبجە لە ئاستێكی زۆر لاواز و خراپدایە .

لە رووی كۆمەڵایەتییەوە: تا ئێستا كۆمەڵێك منداڵی هەڵەبجەیی كە لەساتەوەختی بۆردومانی هەڵەبجە لە ساڵی 1988 ون بوون، بەداخەوە تا ئێستا حكومەتی هەرێم هەنگاوی عەمەلی و جددی بۆ دۆزینەوەیان نەگرتۆتەبەر، كە پێویستە ئەوانیش بە كەسوكاریان و دۆزینەوەی رەچەڵەكیان شاد ببنەوە، هەروەها بۆ ئەوەی چیدی ئەو خێزانانەی كە مندڵایان ون بووە، چاوەڕێ نەكەن، چونكە زۆرێك لە منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە لە رەگەزی مێن و ئەگەری هەیە ژیان و گوزەران بۆ ئەوان زۆر سەختتر بێت.

لە رووی ئابوورییەوە: هەڵەبجە هێچ ژێرخانێكی ئابووری نییەو بە هۆی بۆردومانیش كۆمەڵێك دامەزراوەو كارگەی بەرهەمهێنی لەدەست چووە، ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی كە كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ دووربكەونەوە لە رێچكەی بەرەوپێشچوونی ئەو دووكەرتە كە بنەمان بۆ پێشكەوتنی لایەنی ئابووری. ئەوە مایەی نیگەرانییە و بەداخەوە هیچ هەنگاوێك نەنراوە بۆ بووژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی لەو پارێزگایەدا، لەكاتێكدا هەڵەبجە خاوەنی دەشتی شارەزوورە كە بە سێیەم دەشتی لیتەیی دادەنرێت بۆ بەرهەمهێنانی كشتوكاڵ بەتایبەتی بەرهەمی وەك (كونجی و پەموو) كە دوو بەرهەمی بەناوبانگی دەشتی شارەزوورن، بەڵام كە خواست لەسەر بەرهەمی پەموو و كونجی بەتەواوەتی بەرەو نەمان چووەو ئێستا بەرهەم ناهێندرێت. سەرەڕای ئەوەی هەڵەبجە خاوەن بەرهەمێكی ناوازەی هەنارە، لەوكەرتەشدا پەرەی پێ نەدراوە، لە رووی پیشەسازیشەوە هەڵەبجە خاوەن كۆمەڵێك مەعدەن و كانزای بەناوبانگە، بەتایبەتی گۆگرد.

رێژەی بێكاری لە پارێزگای هەڵەبجە لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە. لەم روانگەیەوە رێژەیەكی زۆر لە گەنجانی هەڵەبجە بێكارن، بەتایبەتی كچان بەهیچ شێوەیەك هەلی كاریان دەست ناكەوێت و خاوەن ئابووری سەربەخۆی خۆیان نین، كە ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر پێشكەوتنی ئافرەتان و بەدیهێنانی چەمكەكانی یەكسانی رەگەزی و بەدیهێنانی مافەكان، چونكە یەكێك لە بنەماكانی پێشكەوتنی دۆزی ئافرەت ئەوەیە خاوەن ئابووریی سەربەخۆی بێت.

لە رووی ئاوەدانییەوە: ئەو ئاوەدانییەی كە شایستەی قوربانی و بەرخودانی ئەو شارە بێت، هێشتا پێی نەگەیشتووە. تا ئێستا ئەگەر گوزەر بكەیت بە كوچەو كوڵانەكانیدا ئاسەواری رووخانی خانووەكان و تێكچوونی دیمەنی ئەو شارە دەتگەڕێنێتەوە بۆ ئەو كاتەی كە تاوانەكە ئەنجامدراوە، هێشتا بۆمبی نەتەقیوە لەو شارەدا بوونی هەیە، هیچ هۆیەكی سەلامەتی نییە بۆ ئەوی دانیشتووانی ئەو شارە پارێزراو بن، هێشتا هەڵەبجە بە فەرمی لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە نەكراوەتە كەیسێكی نێودەوڵەتی كە گەورەیی تاوانەكە بناسرێت و كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی گازی ژەهراوی دادگایی بكرێن، بەتایبەتی لە وڵاتی ئەڵمانیا كە بەپێی راپۆرتی نیویۆرك تایمس ساڵی 1984 دوو كۆمپانیای ئەڵمانی رێژەی 70%ی چەكی كیمیایی بە عێراق فرۆشتووە.»

ئەو پسپۆڕی بایۆلۆژییە لە كۆتایی قسەكانیدا دەڵێت: «هەڵەبجە هەرچەندە سومبلی شەهیدان و بەرخودانە، بەڵام حكومەتی هەرێم نەیتوانیوە سومبلی ئاوەدانیشی پێببەخشێت بۆ ئەوەی دوای 29 ساڵ بە هەمان هەناسەی 1988 هەناسە نەدات و نەوەكانی باجی ئەو قوربانییە نەدەن كە تەنیا بەهۆی كوردبوون تووشی ئەو تاوانە نەگریسە مێژووییە هاتن.»
درەو مەهدی مامۆستا و چالاكی كۆمەڵی مەدەنی لە هەڵەبجە، سەبارەت بە هەمان پرس بۆ گوڵان گوتی: «لە زۆرێك لەو وڵاتانەی كە شارێك، یان زیاتریان تووشی جینۆساید هاتوون. حكومەتی وڵاتەكە هەوڵی چڕی داوە بۆ بووژاندنەوەی ژیان لە شارەكەدا، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا. دوای تێپەڕینی 29 ساڵ بەسەر تاوانی كیمیابارانی هەڵەبجەدا، هیچ هاڕمۆنیایەكی ژیان لەم شارەدا بەدی ناكرێت. تا ئێستا دۆخی ژیانێكی شایستە لەدوای ئەو تاوانەی كە بەسەردا هاتووە، لەو شارەدا نییە. تا ئێستاش هەڵەبجە شارێكی داخراوە لە رووی جوگرافیاوەو هەوڵی كرانەوەی نەدراوە، بۆ ئەوەی جووڵەی ئابووری و هەمەلایەنە لە شارەكەدا دروست بێت. رێژەی بێكاری زۆرە.و پڕۆژەی خزمەتگوزاری وەك پێویست لە ئاست ویستی خەڵكدا نییە. دۆخی ژنان و منداڵان، بۆ ژیانكردن بە دۆخێكی گونجاو نازانم. بەتایبەت ژنانی بەركەوتەی چەكی كیمیاوی كە بەردەوام ناوبەناو مەرگێكی هیواش چاوەڕێیانە.» گوتیشی: «بە بڕوای من ئەو چەند ساڵەی دوای تاوانەكە كە بەرامبەر ئەم شارە كرا، حیزب كە دەستی لە هەناوی دامەزراوە حكوومییەكاندا بوو، چڕنوكی لە جەستەی ئەم شارە گیركردو چەند ساڵێك لە ستانداردی ژیانكردن دوای خست. دەبوو ئەم شارە ئێستا روخسارێكی پڕشنگدارو درەوشاوەی هەبوایە بۆ ژیانكردن و خەڵكەكەی گوزەرانێكی شایستەو باشیان هەبوایە، بەڵكو ئێستاش بەدەست ساڕێژ نەبوونی برینی تاوانێكی وەها گەورەوە دەناڵێنن كە دەرهەقیان كراوە.»

باران محەمەد مافناس و دانیشتووی شاری هەڵەبجەیە و ئەویش باسی ئەوە دەكات كە «كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە گەورەترین و ترسناكترین تاوانی نێودەوڵەتی بووە كە بەرامبەر دانیشتووانی شاری هەڵەبجە ئەنجامدراوە كە پێویستە بە جینۆساید ناوزەدی بكەین، چونكە دەرئەنجام كاریگەری لەسەر تەواوی چین و توێژەكانی ئەو شارە داناوە، كە تا داهاتووی دووریش كاریگەرییەكەی دەمێنێت. چونكە كیمیابارانكردن بە گازێكی وەك خەردەل كە گازێكی ژەهراوی و برینداركەرە، بۆ داهاتوش كاریگەری دەمێنێتەوە. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە كە ئەم گازە زۆرتر كاریگەری لە سەر منداڵان هەیە، بەهۆی ئەوەی منداڵان لە تەمەنێكی زۆر كەمدان و توانای جەستەیان زۆر لاوازە و بەرگەی ئەو ژارە كوشندەیە ناگرن و رێژەیەكی زۆری قوربانییەكان پێكدەهێنن، لەگەل ئەوەشدا كاریگەری كیمیاباران تا ئیستا بەردەوامە بۆ سەر ژیانی تاك و خێزانە بریندارەكانی هەڵەبجە و بەپێی ئامارەكانیش چەندین نەخۆشی لە ناو هەڵەبجە و دەوروبەری بوونی هەیە كە چارەسەریان زۆر دەگمەنە، واتا ژیان لای ئەوان زۆر ئەستەم، لەناو ئەو بریندارانەش كەتا ئێستاش دەرمانی چارەسەری وەردەگرن، كێشەی زۆر رووبەڕوویان دەبێتەوە.» گوتیشی: «بەداخەوە ئاسەواری ئەو تاوانە گەورەیە گەلێك زۆرە، چونكە سەرەڕای گیان لەدستدانی زیاتر لە پێنج هەزار هاووڵاتی، بەدەیان هەزار كەسیش بریندار و ئاوارەی وڵاتانی دراوسێ بوون، تەنانەت تا ئێستاش منداڵانی هەڵەبجە كە لەو سەردەمە بەهۆی ئەو رووداوەوە ئاوارە بوون، زۆربەیان نەدۆزراونەتەوە، كە بەپێی زانیارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، زیاتر لە هەزار منداڵی هەڵەبجەیی تا ئێستاش دوور لە زێدی خۆیان و لەو وڵاتەدا دەژین .»

باران محەمەد جەخت لەوە دەكاتەوە كە «بارودۆخی هەڵەبجە تا ئێستاش وەك پێویست نییە و بە جددی ئاوڕ لەو شارە نەدراوەتەوە بۆ ساڕێژكردنی زامەكانیان، كە ئەمەش مافێكی سەرەتایی هاووڵاتیانی ئەو شارەیە و پێویستە حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق بەجددی لە كێشەكانی ئەو شارە بڕوانن و هەوڵی چارەسەركردنی بدەن، ئەگەرچی لە رووی مەعنەوییەوە بەهیچ شتێك قەرەبووی ئەو شارە ناكریتەوە.»

هەورامان سەجادی بەرپرسی رێكخراوی ژینگەپارێزی هەڵەبجەیە و ئەویش ئاماژە بەوە دەكات كە «كیمیابارانكردنی شاری هەڵەبجە لە 16/3/1988و شەهیدكردنی زیاتر لە پێنج هەزار هاووڵاتی و برینداركردنی هەزاران كەس لەدانیشتووانی هەڵەبجە بووە بە پەڵەیەكی رەش بە نێوچاوانی ئەو وڵاتە زلهێزانەوە كە باس لە مافی مرۆڤ دەكەن.» گوتیشی: «بەداخەوە دوای زیاتر لە 29ساڵ لە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە تا ئێستاش كاریگەرییەكانی ئەو تاوانە لەسەر دانیشتووانی هەڵەبجە بەدی دەكرێت، كە بەشێكیان كاریگەری جەستەیی و بەشێكیشیان كاریگەری دەروونیین و پێویستیان بە چارەسەركردنی بەپەلە هەیە، تا یادەوەری ئەو تاوانە لەیاد بكرێت و كاریگەری خراپی لەسەر نەوەی نوێ نەمێنێت. هەروەها كاریگەرییە جەستەییەكانیش بەداخەوە تا ئێستاش وەك پێویست هەوڵ نەدراوە بۆ چارەسەركردنیان و رۆژانە بە بەرچاومانەوە گیان دەسپێرن، دەتوانین ئاماژە بە كاریگەرییەكانی دیكەی ئەو تاوانەش بكەین، كە لە سەر ژینگەی هەڵەبجە كاریگەری مەترسیداری هەبووەو گومانی گەورە هەیە لەسەر پیسبوونی ئاو و خاك و هەوای هەڵەبجە، تا ئێستاش نەتوانراوە بە جددی كاری لەسەر بكرێت، هەر بۆیە ئەوەی گرنگە بكرێت بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی هەڵەبجە، دروستكردنی تاقیگەیەكی مۆدێڕنە لە هەڵەبجە بۆ لێكۆلینەوە و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئەو كێشانەی باسمان كردن كە دوای تاوانی كیمیاباران بەجێماون.»

نەجمەدین عومەر وەك گەنجێكی هەڵەبجەیی دەڵێت: «ئەگەرچی حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند هەنگاوێكی ناوە بۆ خزمەتكردنی شارەكە و بڕیاری بە پارێزگاكردنی هەڵەبجە لەساڵی 1999 لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بە یاسایەكی تایبەت دەركراوە، لە١٣ی ئاداری ٢٠١٤ـەش لەلایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڕیز كاك نێچیرڤان بارزانی بڕیاری بەپارێزگابوونی هەڵەبجە واژۆ كرا، كە ئەوە كرانەوەیەك بە رووی شارەكەدا دروست دەكات، بەڵام برینی هەڵەبجە زۆر قووڵە و خەڵكەكەشی شایانی ئەوەیە كاری جددیتر و شیاوتریان بۆ بكرێت، بۆ ئەوەی بەتەواوی برینەكەیان ساڕێژ بكرێت .»