سەرەڕای بوونی كۆمەڵێ یاسای گشتگیر لە بەرژەوەندیی ئافرەتان، هێشتا بەكارهێنانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان وەك دیاردە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا كەم نەبووەتەوەو ئافرەتانیش یاسا بە فریادڕەسی خۆیان نازانن، چالاكانی مەدەنییش جەخت لەوە دەكەنەوە كە زۆرجار كێشە كۆمەڵایەتییەكانی پەیوەست بە خانمان نەك چارەسەر ناكرێن، بگرە سزادانی پیاوانی تاوانباریش ناچێتە واری جێبەجێكردن و دۆسیەكان بە نادیاری دەمێننەوەو دواتر بزردەكرێن، هەروەها هێما بۆ ئەوەش دەكەن كە تەنانەت ئەو كاتانەی كە ئافرەت لە بێچارەییدا پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات، ئەگەر بوختانێكی نامووسیشی بۆ دروست نەكەن، دەڵێن نەخۆشیی دەروونی هەبووە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان دیدو تێڕوانینی جیاجیایان لەسەر ئەم پرسە هەیە. كەژاڵ تۆفیق چالاكی بواری مافی مرۆڤ و راهێنەر لە گەشەپێدانی مرۆیی سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە
«مافی ئافرەت لە مافی پیاو جیاناكرێتەوە، ئافرەت پێش ئەوەی كچی فڵان و ژنی فڵان بێت، هاووڵاتییەو ئەرك و مافی هەیە كە لەلایەن دەوڵەتەوە بۆی دیار دەكرێت، دەكرێ لە رووی یاساوە مافی دیاری بكرێ و بەرگریشی لێبكرێ، بۆ ئەوەی تووشی توندوتیژی نەبێتەوە». گوتیشی: «توندڕۆیی دژی ئافرەت كۆمەڵێ هۆكاری هەیە، لەوانە: هۆكاری رۆشنبیری كە رۆڵی گەورە دەبینێ لە كاری توندوتیژی بەرانبەر ئافرەتان، ئەوەش بە هۆی جیاوازیی ئاستی رۆشنبیری لە نێوان هەردوو رەگەزدا، كە زۆر جار بە هۆی ناهۆشیاری لە چۆنیەتی رەفتاركردن لەگەڵ بەرانبەرو چۆنیەتی رێزلێگرتنی، تووشی گرفتی زۆر دەبن، بەتایبەتی لە كاتێكدا ئاستی رۆشنبیری و پەروەردەیی و زانستی ئافرەتەكە زیاتر بێت لە ئاستی پیاوەكە، ئەوەش دەبێتە هۆی روودانی ناكۆكی لە هەموو روویەكی ژیانیانەوە. هۆكاری دیكەش سیستمی پەروەردەییە كە هەر لە منداڵییەوە بە جیاكاری و دڵڕەقی دەست پێدەكات و رەنگدانەوەی لەسەر كەسایەتی و شیوازی ژیانی لە ئایندەدا دەبێت. مرۆڤ كە بە توندوتیژی پەروەردە بكرێ، هەر بەو جۆرەش لە گەڵ كەسانی دیكە رەفتار دەكات، بەتایبەتی بەرانبەر بە ئافرەت، كاتێك منداڵان رەفتاری توندوتیژ دەبینن لە نێوان باوك و دایكیاندا، دواتر لاسایی هەمان رەفتاری ئەوان دەكەنەوە». گۆنا سەعید چالاكی كۆمەڵی مەدەنییەو سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «دەركردنی یاسا و هەمواركردنەوەیان كارێكی زۆر ئاسانترە لە جێبەجێكردنیان.» گوتیشی: «دەسەڵات كەمترین گرنگیی داوە بە چەسپاندنی مافەكانی ژنان لە یاسادا. ئەو یاسا كەمانەش كە دەرچووە، جێبەجێكردنیان ئیرادەو بودجەو رێنوێنی و شارەزایی و چاودێریكردنی دەوێت، بەڵام دەسەڵاتی هەرێم ئەم پێشمەرجانەی دابین نەكردووە. بۆ نموونە بودجەیەكی تایبەت بۆ جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە نییە، وەزارەتێكی تایبەت بە ژنان نییە، ئەنجومەنی باڵای خانمان و لیژنەی بەرگری لە مافەكانی ژنانیش لە پەرلەمان دەسەڵاتێكی ئەوتۆیان نییە، سیستەمی دادوەری سەربەخۆ نییەو حزبییە، سوڵحی عەشایەری رێگەپێدراوە، بەتایبەت لە كیشە خێزانی و كۆمەڵایەتییەكاندا. هەر بۆێەشە هیچ كام لە بڕگە یاسا هەمواركراوەكان و لەوانەش كوشتنی ژنان لەسەر شەرەف كە چەند ساڵە بڕیارە لە جیاتی «سزای كەمكراوە» سزای ٢٠ ساڵ زیندانی هەبێت، تا ئیستا بە تەواوی جێبەجێ نەكراوە، ئەوە چەند ساڵێكە یاسای دژی توندوتیژی خێزانی لە نێو چەند وەزارەتێكدا دێت و دەچێت و هەر لایەنەو خۆی لەبەرپرسیارێتی لە جێبەجێكردنی دەدزێتەوە. سۆزان عارف سەرۆكی رێكخراوی تواناسازی ئافرەتان سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بێگومان یەكێك لە گرفتە گەورەكانی زۆربەی كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە كە تا ئێستا كوشتنی ژن لەهی پیاو جیاكراوتەوە، ئەگەر پیاوێك بكوژرێت، ئەوا دەبێتە كارەسات، بەڵام بەداخەوە كوشتنی ژنان زۆر ساناو سادە باسی دەكرێت، ئەوەی گرفتە ئەوەیە كە جیاوازیكردنی رەگەزی بۆتە نەریت و لەهەندێك كاتیشدا یاساكان لە نەریتەوە سەرچاوە دەگرن». سەرۆكی رێكخراوی تواناسازی ئافرەتان رایوایە

«یەكێك لە گەورەترین گرفتەكانی كۆمەڵایەتی ئەوەیە كەتا ئەمڕۆ هیچ جۆرە حیسابێك بۆ مافی ئافرەت ناكرێت، سەرچاوەكەشی بۆ عەقڵییەتی كۆمەڵگەی پیاوسالاری دەگەڕێتەوە كە هیچ جۆرە مافێكی بۆ ژن دانەناوە، لەم سەرچاوەیەشەوە زۆرجار كوشتنی ژنان دەكرێت بە خۆكوشتن و یان سوڵح لە نێوان دوو بنەمالەدا دەكرێت، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەگەر خانەوادەیەك كچەكەیان بكوژرێت، ئەوا لەبەر نەریتی كۆمەڵایەتی تووشی زۆر گرفت و قەیران دەبنەوە». گوتیشی: «بابەتی خۆسووتاندنی ئافرەت یەكێكە لەو بابەتانەی كە زۆرجار لەلایەن كۆمەڵگەوە وەك شتێكی زۆر ئاسایی باسی دەكرێت و بگرە مافی ژنەكە زۆر بەئاسانی پێشێل دەكرێت و هیچ جۆرە حیسابێكی بۆناكرێت، ئافرەت كە توندوتیژی بەرامبەری دەكرێت، كەس نییە بەرگری لێ بكات، هەر ناخی خۆی دەخواتەوە، تا ناچار دەبێت بڕیای هەڵە بدات و پەنا بۆ خۆسووتاندن ببات، بەگۆیرەی ئەوەی ئێمە هەستمان پێكردووە، دیاردەی خۆسووتاندن بۆتە دیارەیەك لە زۆربەی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان بەتایبەتی كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست». هاژە سلێمان ئەندامی سەركردایەتی حزبی شیوعی كوردستان و ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵەی ئافرەتانی كوردستانە و ئاماژە بەوە بەوە دەكات كە «پرسی ژنان لە هەرێمی كوردستان لەبەر گرنگییەكەی پێویستی بە هەڵوەستە لەسەركردنە. بابەتی چەوسانەوەی ژنان و پێشێلكردنی مافەكانیان بابەتێكە رەگ و ریشەی لە كۆمەڵگەدا هەیە، هەر لەسەرەتای بوونی مرۆڤایەتی ئافرەت جیا لە پیاو مامەڵەی لەگەڵدا كراوە، لە زۆربەی قۆناغەكانی مرۆڤایەتیدا ئافرەت بە دژوارترین بارودۆخدا تێپەڕیوە و زوڵمی زۆری لێكراوە.

ئێستا لەكۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا گۆڕانكاری بەسەر ئەو مامەڵەیەدا هاتووە، ئەویش بە تێكۆشانی خودی ژنان بووە. لەكوردستاندا دوای راپەڕینی 1991 زۆر هەوڵدراوە كە بارودۆخی ژنان باشتر بكرێت چ لە رێگەی دەرچوونی یاسای نوێ، یان هەمواركردنەوی یاسا كۆنەكان لە بەرژەوەندیی ژنان، بەڵام بەداخەوە یاساكان وەكو خۆی جێبەجێ ناكرێن، ئەمەش وایكردووە كەیسەكان بەلاڕێدا ببردرێن، یان چاوپۆشییان لێبكرێت و تاوانباران بەسزای خۆیان نەگەن. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە زۆربەی جار لایەنە سیاسییە دەستەڵاتدارەكان دەبنە تەرەف لەم قەزییانە و كەسی تاوانبار تەسلیم بە پۆلیس ناكەن، یاخود لای خۆیان حەشاری دەدەن، بۆیە ناتوانرێ ئیجرائاتی یاسایی لەگەڵ كەسە تاوانبارەكان بكرێت، یانیش لە رێگەی مەكتەبە كۆمەڵایەتییەكانی ئەو حزبانە كێشەكان لەسەر حیسابی ژنان چارەسەر دەكرێن. خاڵێكی دیكە ئەوەیە بەهۆی ئەو دابونەریتە كۆنانەی كە تاكو ئێستا ماوە لەناو كۆمەڵگەدا زۆربەی كێشەكانی ژنان هەر ناگەنە بەردەم دادگاو بەیاسا یەكلایی ناكرێنەوە، ئەویش لەبەر مەسەلەی سومعەی خێزان، بەوپێیەی دەبێ ژن پارێزگاری لە شەرەف و سومعەی خێزانەكەی بكات.

ئەمانە هەمووی وادەكەن كێشەكانی ژنان ون بن و چارەسەر نەكرێن». عزەدین عەبدوڵڵا یاسین راوێژكاری یاساییە لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان بەشێكن لەو كارانەی حكومەت و پەرلەمانی كوردستان لەپێناو فەراهەمكردنی مافەكانی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان ئەنجامیان داوە». لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە بۆچی دادگا بەپێی ئەو یاسایانە پشتیوانی لە ئافرەتان ناكات، گوتی: «ئەوەی دەگوترێت ئافرەتان پاڵپشتی ناكرێن، دوورە لە راستییەوە، بەپێچەوانەوە ئێستا پیاوان خۆیان بە مەغدوور دەزانن و دەڵێن ئێمە پشتیوانی ناكرێین، چونكە هەموو ئەو یاسایانەی پەیوەندی بەخێزانەوە هەیە، زیاتر لە بەرژەوەندی ئافرەتانە». یاسا هەمواركراو و دەرچوێندراوەكانی لەهەرێمی كوردستانیشی بەمجۆرە خستەڕوو: «یاسای ژمارە (6)ی ساڵی (2001) تایبەت بە قەدەغەكردنی ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگا وسزادانی پیاو لەكاتی ئەنجامدانی. یاسای ژمارە (7)ی ساڵی (2001) تایبەت بەهەمواركردنی ماددەی (41) لە یاسای سزادانی عێراقی كە بۆ پیاو نییە بەلێدان ژنەكەی تەمبێ بكات.

یاسای ژمارە (8)ی ساڵی (2001) تایبەت بە قەرەبووكردنەوەی ژن لەتەڵاقی ستەمكارانە لەئەنجامی هەڵسانی پیاو بە تەڵاقدانی ژنەكەی بە ستەمكارانە. یاسای ژمارە (9)ی ساڵی (2001)تایبەت بەسزادانی مێردی داوێنپیس بەهەمان سزای ئافرەتی داوێنپیس. یاسای ژمارە (10)ی ساڵی (2001) تایبەت بە راگرتنی كاركردن بە رێگەپێدان بە ئەنجامدانی هاوسەرگیری دووەم بەبێ رەزامەندی دادگا ئەگەر هاتوو ئەوەی دەیخوازێت بێوەژن بوو. یاسای ژمارە (14)ی ساڵی (2002) تایبەت بە سزادانی بكوژ بەبیانووی پاڵنەری ئابڕووپارێزی. یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2007) تایبەتە بە جێبەجێنەكردنی دادكارییەكانی لێبووردنی گشتی لەسەر ئەو تاوانبارانەی ئەو تاوانانە ئەنجام دەدەن (دەستدرێژی سێكسی و نێربازی و داوێنپیسی كردن لەگەڵ پێ نەشیاوەكان و كوشتن لەسەر مەسەلەی ئابڕوو ). یاسای ژمارە (15) ساڵی (2008) یاسای هەمواركردنی جێبەجێكردنی یاسای باری كەسی ژمارە (188)ی ساڵی (1959) ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان. زۆر لێكردنی مێرد لە ژنەكەی لەسەر لەشفرۆشی و داوێنپیسی كردن ئەوا پیاوەكە بەپێی م.(7) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان سزا دەدرێت. ئەگەر پیاو ژن ناچاربكات لەسەر وازهێنان لە فەرمانبەریەتی، یاخود لەكاركردن بە بێ رەزامەندی خۆی پیاوە كە بەپێی م. (7) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان سزا دەدرێت. ئەگەر پیاو هانی ئەنجامدانی كردەوەی خەتەنەكردنی مێینە بدات، یاخود ئەنجامی بدات، سزا دەدرێت بە پێی ماددەی.(6) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی».