لە دوایین توێژینەوەی رێكخراوی خەڵك لە بارەی رەوشی ئافرەتانی هەرێمی كوردستان، جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە كە پێگەی ئافرەتان لە ناوەندەكانی بڕیارسازیدا مایەی تێڕوانین و هەڵوەستە لەسەر كردنە، یەكێك لە هۆكارەكانیشی بۆ ئەوە دەگێڕنەوە كە لە خولی پێشووی پەرلەمان و كابینەكانی دیكەی حكومەتدا رێژەی بەشداریكردنی ئافرەتان زۆر لە ئێستا زیاتر بووە، بەشێك لە ئافرەتانیش جگە لەوەی پیاوان بە لەمپەری بەردەم پێشكەوتنەكانی خۆیان دەزانن، هاوكات بێمتمانەیی بە تواناكانی خودی ئافرەت و بێبەرنامەبوونی حزبەكانیش لەو بوارەدا بە كەندوكۆسپی گەورە لە قەڵەم دەدەن. بۆیە بەپیویستی دەزانن خودی ژنان بە جورئەتەوە دوور لە موجامەلەكردنی كۆمەڵگەو پیاوانی سیاسەتوان و سیاسەتكار، هەنگاوی كرداری بنێن بۆ ئازادكردنی خۆیان و بە لۆژیكی عەقڵانی بە بەرنامەو دروستكردنی فشار و سەلماندنی تواناكانیان پێگەی خۆیان لە فەزای گشتیدا بەرفراوانتر بكەن و ئەو مافە زەوتكراوانە بۆ خۆیان بگێڕنەوە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان ئەو پرسە زیاتر تاوتوێ دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی



بەپێی بەیاننامەی تایبەت بە مافە سیاسییەكانی ژنان، لە ماددەی 25ی پەیمانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنییە سیاسییەكان هاتووە «هەموو هاووڵاتییەك مافی ئەوەی هەیە لە بەڕێوەبردنی ژیانی گشتی وڵاتەكەیدا بەشداری بكات.» هەروەها رێككەوتننامەی نەهێشتنی جیاكاری دژی ئافرەتان لە ساڵی 1979 لە ماددەی حەوتیدا باس لە مافی ژن دەكات بۆ دەنگدان لە هەموو جۆرە هەڵبژاردن و راپرسییە گشتییەكان، تەنانەت باس لە لێهاتوویی و كارامەیی ئافرەت دەكات بۆ خۆپاڵاوتن و لە پاڵ ئەوەشدا بۆی هەیە بەشداری لە داڕشتنی سیاسەتەكانی حكومەت بكات، لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەو سیاسەتانە و پڕكردنەوەی پۆستە گشتییەكان، كەچی لە هەرێمی كوردستاندا سەرەڕای بوونی سیستەمی كۆتا لە پەرلەمان كە 30%ی بۆ ئافرەتانە، رێژەی پیاوان دوو ئەوەندە و نیوی ئافرەتانە، دیارە رێژەكەیان بەپێی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2013 لەسەر ئاستی جیهان لەناو 188 وڵاتدا لە پلەی 39 دایە و لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش هەرێمی كوردستان دوای جەزائیر لە پلەی دووەمدایە، ئەوەش تا رادەیەك پێشەڤەچوونی پێوە دیارە، بەڵام لە ئاستی خواست و هیوا و داواكاریی یەكسانیخوازان و چالاكانی بواری مافی ئافرەتدا نییە.

هەر لەوە بارەیەوە سەرەتا د. ڤیان سلێمان سكرتێری یەكێتی ئافرەتانی كوردستان هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هەلومەرجی هەڵبژاردنەكانی ٢٠١٣ی پەرلەمانی كوردستان، پێكهێنانی كابینەی هەشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان جیاواز بووە لەگەڵ كابینەكانی پێشووتری حكومەت، ئەمەش لەبەر ئەوەی یەكەم كابینە بوو، كە هەموو لایەنەكان بەشداری تێدا بكەن، گوتیشی: «هەندێك لایەن یەكەم ئەزموونی بەشداریكردنیان بوو لە حكومەتدا، بۆیە دەتوانین بڵێین هەلومەرجی سیاسی و میكانیزمی رێككەوتنی نێوان لایەنەكان تا رادەیەك لەسەر دەستنیشانكردنی پاڵێوراوەكان و نزمیی ئاستی بەشداریی ئافرەت كاریگەری هەبووە، ئەمە وێڕای ئەوەی كە چەندین هۆكاری دیكە كاریگەریان هەیە لەسەر لاوازیی بەشداریی ئافرەت لە دەسەڵاتی سیاسیدا، دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە خودی پارتە سیاسییەكانی كوردستان هەڵقوڵاوی كۆمەڵگەی كوردستانین و كۆمەڵگەی كوردستانیش سەرەڕای هەندێك پێشكەوتن، بەڵام لەبەر چەندین هۆكار كۆمەڵگەیەكە هزری پیاوسالاری تێیدا باڵادەستە، ئەمەش كاریگەری هەیە لەسەر هەڵوێستی لایەنەكان و جیهانبینییان، ئەگەرچی هەندێك كەس وای دەبینن، كە دوورەپەرێزی ئافرەت لە فەزای سیاسەت بەراورد بە پیاو و تا رادەیەك خۆبواردن لەو مافە و سپاردنی بە پیاو هۆكارێكە بۆ نزمیی رێژەی ئافرەت لە دەسەڵاتدا، بەڵام من بە هیچ شێوەیەك ئەم ئاست نزمییەی رێژەی ئافرەت ناگەڕێنمەوە بۆ خودی ئافرەت.»

د. ڤیان هێما بۆ ئەوە دەكات كە ئەوان وەك رێكخراوێكی داكۆكیكار لە مافی ئافرەت ستراتیژی كاركردنیان داكۆكیكردنە لە مافی ئافرەت بەگشتی و لەو پێناوەشدا كاریان بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری ئافرەت كردووە، گوتیشی: «لە بنەڕەتدا ئامانج لە دامەزراندنی رێكخراوەكەمان و زۆرینەی رێكخراوەكانی دیكەی هاوشێوەمان نەهێشتنی جیاوازیی رەگەزی و فەراهەمكردنی هەلی لەبار بووە بۆ هاوبەشیی ئافرەت لە هەموو كایەكان و دروستكردنی ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی لەبار بۆ رەخساندنی كەش و دەرفەتی یەكسان لە بەردەم هەموو تاكەكان، بەبێ هیچ جیاوازییەك لەو چوارچێوەیەشدا چەندین ئافرەت كە كاریان لە رێكخراوەكەمان كردووە، لە گۆڕەپانی سیاسیدا دەركەوتوون و پێگەی بەرزیشیان هەبووە، ئافرەت سەربەخۆ و خاوەن تواناو لێهاتوویی و دنیابینی خۆیەتی و پێویستە بواری بۆ بڕەخسێت تا تواناكانی خۆی لە بواری سیاسی و دروستكردنی بڕیاری سیایدا بەكار بهێنێت .»
ناسك تۆفیق كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتووی ئیسلامی و ئەندامی لیژنەی ژنان و بڕیاردەری لیژنەی پیشەسازی و وزە لە خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «كەمیی رێژەی ژن لە ناوەندەكانی بڕیار لە كوردستان، یەكێكە لە پرسە بەردەوامەكان كە رێكخراوەكانی ژنان لە كوردستان بەردەوام خەباتیان لەپێناو دیاریكردن وزیادكردنی رێژەی ژنان كردووە لە ناوەندەكانی بڕیار لە هەر سێ دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری. بە تەواوەتیش بەرهەمی خەباتی رێكخراوەكانی ژنان لە دەستووری عیراقدا دەركەوت، ئەویش بەدیاریكردنی رێژەی 25%ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاكان بۆ ژنان. بۆیە ئیتر لە خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان و بەپێی دەستووری عێراقی پەسەندكراو %25ی كورسییەكان درا بە ژنان و لەكۆی 111 كورسی 29ی بۆ ژنان بوو، دواتر و لەكاتی نووسینەوەی رەشنووسی كوردستان و بە هەوڵ و ماندووبوون و خەباتی رێكخراوەكانی ژنان، 30% بۆ ژنانی ناو پەرلەمان دیاریكرا، لەسەر ئەو ئەساسەش یاسای هەڵبژاردن هەموار كراو رێژەی 30%ی بۆ ژنان لە پەرلەمان و لە ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دیاری كرا. بۆیە لە دوای خولی دووەمەوە، واتە لە خولی سێیەم و چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 30%ی كورسییەكانی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكانی كوردستان بۆ ژنان یەكلابووەتەوە و ناتوانرێت بەپێی میزاجی كەس و لایەنەكان كەم بكرێتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم رێژەیە بەیاسا بۆ دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و دادوەری دیاری نەكراوە، هەر بۆیە هەمیشەو لەهەموو خولەكانی حكومەتی هەرێم، یان ژنی تێدا نەبووە، یان یەك، یان دوو ژن هەبووە. بۆیە دەركەوت كە ماف و پێگەی ژنان و بوونیان لە ناوەندی بڕیاردا دەبێ بە یاسا زامن بكرێت و نەخرێتە بەردەم مەرحەمەتی كەس و لایەنەكانی كوردستان، ئەوەش تەنیا تایبەت بە كوردستان نییە، بەڵكو لە هەموو وڵاتانی پێشكەوتووی جیهاندا وایە و بە یاسا لەهەندێك وڵات زامنی رێژەی ژنان كراوە.» گوتیشی: « رێژەی كەمبوونی ژن لە ناوەندی بڕیاری سیاسیدا پێوەندی بە لاوازیی و بێتوانایی ژنانەوە نییە، نموونەشی ئەوەیە كە لەناو هەموو حزبەكان و لەدەرەوەی حزبەكانیش ئەوەندە ژنانی پسپۆڕ وخاوەن بڕوانامە و چالاك و بەتوانان هەن كە دەتوانن بچنە ناوەندی بڕیار، بەڵام كەلتووری كەڵەكەبووی پیاوسالاری و باوكسالاری رێگەنادات بە ژنان رۆڵی خۆیان ببینن، ئەگەر بەیاسا زامن نەكرێت.»

ئەمەل جەلال ئەندامی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان، رایوایە «كەمیی بەشداریی ئافرەت، یاخود لاوازیی ژنان لە پرۆسەی سیاسیی باشووری كوردستاندا دەرهاویشتەی كۆمەڵێك هۆكاری بابەتییە كە كاریگەری گەورەی هەبووە لەسەر وێناكردنی ئافرەت وەك رەگەزێكی كۆمەڵایەتی و خستنە ناو بازنەیەكی سنووركێشراو كە مەوداكانی زۆر سنووردار كراوەو ناتوانێت لە فەزایەكی دوور لە فەزا كۆمەڵایەتییەكەی بژیت، یان هەڵبسووڕێت.» گوتیشی: «وابەستەیی عەقڵییەتیكی رەگەزی و چەقبەستووی وابەستە بە كۆمەڵێك عورف و عاداتی پەیڕەوكراو، نەك ژن، بەڵكو بەداخەوە تا ئێستاش تەواوی مرۆڤەكانی بە ژن و پیاوەوە كۆیلەی ئەو باوەڕە سەپێندراوە كردووە، بۆیە كاتێك باس لە بەشداری ژنان دەكەین لە پرۆسەی سیاسیدا، كەواتە دەبێت باس لەو بنەماو چەمكانە بكەین كە ژنێكی سیاسی بۆی دەستەبەركراوە. بۆیە پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چ جۆرە پێناسەیەكمان هەیە بۆ چەمكی ئازادی و سەربەستی و یەكسانی؟ بە بڕوای من لە كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان ئەو چەمكانە شێوێندراون و لە قاڵبدراون و چوارچێوەیەكی سنوورداركراو بۆ هەریەكێك لەم بەهایانە كراوە، بۆیە كاتێك ژن لە كۆمەڵگەیەكی وا سوننەتیدا ژیان دەكات، كارەكانی و هەوڵەكانی و بەشدارییەكانیشی سنووردار دەكرێت و لە زۆر كاتدا سیفەتێكی شكلی وەردەگرێت، هاوكات خودی سیاسییەكان و دەسەڵاتدارانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەیانتوانیوە خۆیان داماڵن لەو كۆت و بەندە سەپێندراوەی كە چوارچێوەی بۆ ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری ژنان داناوە، بۆیە لەو نێوەندەدا ژنان پەراوێز دەخرێن و دەیان پاساو و لەمپەریان بۆ دەهێنرێتە كایەوە. كەواتە بۆ ئەوەی ژنان لە پرۆسەی سیاسیدا كارا بن، پیویستە خودی ژنان بە جورئەتەوە دوور لە موجامەلەكردنی كۆمەڵگە و پیاوە سیاسییەكان هەنگاوی كرداری بنێن بۆ ئازادكردنی خۆیان و بە لۆژیكی عەقڵانی بە بەرنامە و دروستكردنی فشار و سەلماندنی خۆیان لە فەزای گشتیدا ئەو مافە زەوتكراوەیان بگێڕنەوە و هاوكات ركابەرێكی شارەزاو بەتوانا و خاوەنی ئیرادەو متمانە بە خۆیان بن.»

رۆژنامەنووس سەربەست مەنمی، پرسی بەشداریپێكردنی چینە كۆمەڵایەتییەكان لە راپەڕاندنی كاروبارە گشتییەكاندا، بە بابەتێكی جددی و فرەڕەهەند دەزانێت و دەڵێت: «ئەو پرسە ساڵانێكە لە كۆمەڵگەی كوردیشدا بۆتە تەوەری گفتوگۆ و قسەلەسەركردن، بەتایبەتی پرسی بەشداریی كارا و چالاكانەی ئافرەتان و گەنجان لە پرۆسەی سیاسی و ئیدارەدانی پۆستە حكوومی و حزبی و رێكخراوەییەكان، هەڵبەت كاتێك سەرەنج و رووناكی دەخەینە سەر ئەم كایەیە، دەبینین كێشەیەك هەیە، ناتەواوی و كەموكوڕییەك هەیە و پێویستی بە دۆزینەوەی هۆكارەكانی و خستنەڕووی چارەسەر هەیە، بە باوەڕی من كۆمەڵگەی كوردی هەنوكە لە بەردەم ئەزموونكردنی سەردەمێكی تازەدایە، سەردەمێك كە دەرگیرە لەگەڵ كرانەوەی كۆمەڵگەو گرنگیدانی زیاتر بە پرسی ئازادی و هەنگاونان بەرەو كۆمەڵگەیەكی تەندروستتر، واتە هەنگاوهەڵگرتن بەرەو كۆمەڵگەیەكی مەدەنی، لێرەوە دەمەوێت بڵێم بەشداریپێكردنی رەگەزی مێ لە كایە گشتییەكان لە كۆمەڵگەی كوردی لە ئاستی پێویست و چاوەڕوانییەكاندا نییە، چونكە بە ئاشكرا هەست بە ناهاوسەنگی لە بوونی رەگەزی مێ لە ناوەندەكانی بەڕێوەبردنی گشتیدا دەكەین. دەبێت ئەوەش دووپات بكەینەوە كە ئەم ناهەوسەنگییە دەرهاویشتە و دەرئەنجامی خراپی لەئیدارەدانی كاری سیاسی و ئیداری و بازرگانی و كایە فەرهەنگییەكاندا هەبووە و هەیە. چونكە فەرامۆشكردنی توانای بەشێكی سەرەكی لە كۆمەڵگەو سوودوەرنەگرتن لە هێز و وجوودیان كاردانەوەی خراپی هەیە لەوەی كۆی كۆمەڵگەكە لە ئاستی پێویستدا چالاك و كارا نەبێت. بەڵام بۆ ئەوەی گفتوگۆكەمان بابەتییانە بێت و دۆخەكە وەك خۆی هەڵبسەنگێنین، بەتایبەت لە روانگە مێژووییەكەیەوە، دەتوانین بڵێین هەوڵگەلێك هەیە بۆ زەمینەسازی و رێگاخۆشكردن بۆ هاتنەپێشەوەی ئافرتان و گەنجان، بۆناو كایە جیاوازەكانی كۆمەڵگە، بەتایبەت لەم چەند ساڵەی رابردوودا، كرانەوە و دەست و پەنجە نەرمكردنێك هەست پێدەكەین لە قبووڵكردنی رەگەزی مێ لە كۆی كایەكاندا، بە رووبەر و ئاستی جیاواز. گرنگە رووناكی بخەینە سەر پرسی ئەوەی ئاخۆ رەگەزی مێ بۆ خۆیشی تاچەند لە هەوڵدایە بۆ هاتنەپێشەوە و بەشداریكردنی كارا و چالاكانەتر لە رابردوو، بە باوەڕی من هەنوكە بەشێك لە خانمان وجوود و ئامادەیی و هێزی خۆیان سەلماندووە، هەربۆیە لە زۆرێك لە كایە گشتییەكاندا هەست بە بوونی رەگەزی مێ دەكرێت .»
بۆ زانیاریی خوێنەرانی ئەم راپۆرتە پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە لە خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا رێژەی بەشداری ئافرەت 37% بوو، ژمارەی ئەندامانیشی 41 ئافرەت بوو، كەچی لە خولی چوارەم رێژەی بەشداری ئافرەت بۆ 31% دابەزیوە، ژمارەی ئەندامانیشی بووە بە 34 ئەندام، تەنانەت لە سەرجەم كابینەكانی حكومەت، سەرۆك و جێگری سەرۆكی حكومەتو پەرلەمانی كوردستان پیاو بوون، لەساڵی 2005 رێژەی بەشداری ئافرەت لە كابینەی حكومەتی هەرێم 9% بووە و دواتر بووە بە 22% كە چوار وەزیر ئافرەت بوون، كەچی لە 2006 بووە بە 7% و ساڵی 2009 بووە بە 5% لە ئێستاشدا رێژەكەی 4%ـە و لە كۆی 23 وەزیر یەك كەسیان ئافرەتە و 22 وەزیریش پیاون.