ئەگەرچی لە هەرێمی كوردستان هەوڵێكی هەمە چەشن دراوە بۆ ئەوەی بە هەموو شێوەیەك پێشگیری لە ئالوودەبوونی هاووڵاتیان بە ماددە هۆشبەرەكان بكرێ و حكومەتیش لەو بوارەدا بێ پلان نەبووە، بەتایبەتی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی ماددەهۆشبەرەكان لە بەرنگاربوونەوەی ئەو حاڵەتانەدا جێ پەنجەی دیارە، بەڵام لە ئێستادا ئامارەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە رێژەی ئالوودەبوونی گەنجان بە ماددە هۆشبەرەكان لە بەرزبوونەوەدایە، بۆ ئەوەی ئەو حاڵەتانەش نەبنە دیاردەو داهاتووی گەنجان رووبەڕووی مەترسیی گەورە نەكاتەوە، دەبێت رێكارگەلێكی جددی و بەپەلە بگیرێتەبەر هەتا گەنجی خۆمان لەو پەتا ترسناكە دوور بخەینەوە كە لە وڵاتانی دراوسێوە بۆ كوردستان هەناردە دەكرێت. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان سەبارەت بە هەمان پرس راوسەرنجی تایبەت بە خۆیان هەیە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا دڵشاد نامیق كە مامۆستایە لە زانكۆی سلێمانی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە مەترسیی ماددە هۆشبەرەكان كێشەیەكی جیهانییەو وڵاتی ئێمەش لەو مەترسییە بەدەر نییە، ئەوەش دەخاتەڕوو كە ئامارەكانی دەزگا ئەمنییەكان لە كۆتایی ساڵی رابردوو دەیسەلمێنێت كە ئەو دیاردەیە لە كوردستانیش رووی لە زیاد بوون كردووە. هەر لەو بارەیەوە گوتی: «بەپێی ئامارەكانی ئاسایش ساڵی رابردوو تەنیا لە سلێمانی زیاتر لە 300 كەس و لە پارێزگای هەڵەبجە 60 كەس بە تۆمەتی ماددەی هۆشبەر دەستگیر كراون، ئەمەش مەترسییەكی جددییە لەسەر ئەمنی كۆمەڵایەتیمان كە هۆكاری خۆی هەیەو پێویستە لایەنە پێوەندیدارەكان بە وردی بەدوای دەستنیشانكردن و چارەسەردا بگەڕێن.» گوتیشی: «بە بڕوای من یەكێك لەو هۆكارانە پشێوی ئەمنییە لە وڵاتانی دەوروبەرمان، نموونەی سووریا و عێراق كە رێگەی بۆ بڵاوكردنەوەی كاری نایاسایی خۆش كردووە. هەروەها هۆكاری كۆمەڵایەتیشی هەیە كە خۆی لەم كێشانەدا دەبینێتەوە، وەك: زیادبوونی رێژەی بێكاری، نەبوونی پڕۆژەیەكی نیشتمانی بۆ خستنەگەڕی تواناكانی گەنجان و توانا مرۆییەكان بەگشتی، هاتنی كرێكاری بیانی و كرانەوەی سنوورەكان. سەرەڕای هۆكاری ئابووری كە نەبوونی داهاتی پێویست دەبێتە هۆی لادانی كۆمەڵایەتی و رەنگە گیرۆدەی كاری نایاسایی بن بۆ دابینكردنی بژێوی و دواجاریش دەكەونە تۆڕی گرووپە مەترسیدارەكانەوە، هۆكارە سیاسییەكانیش بە تەواوی گرنگن كە دەبنە هۆی بڵاوكردنەوەی نائومێدی و رەشبینی لای لاوان و كەمبوونەوەی ئینتیمای نیشتمانییان كە ئەوەش كاریگەری زۆری هەیە لەسەر پەنابردنیان بۆ كاری نایاسایی.»
ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە جەختی لەوە كردەوە كە ململانێی سیاسییەكان كەشێكی زۆر نالەباری لە كوردستان دروست كردووە. گوتیشی: «ململانێی سیاسییەكان وایكردووە هەر بابەتێك بۆ لایەنەكان دەستكەوتی حزبی تێدا نەبێت، گرنگیی پێ نادەن. ئەوەتا بابەتی هۆشیاری دەربارەی مەترسییەكانی ماددە هۆشبەرەكان كە بابەتێكی زۆر گرینگە كەس خۆی ناكات بە خاوەنی و لە چاو بابەتە سیاسییەكان هیچ گرنگی پێ نادرێت، ئەمەش وایكردووە بابەتەكە تەشەنە بكات و مەترسییەكە ببێتە مەترسییەكی جددی لەسەر تەواوی كۆمەڵگە، تەنانەت رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییش لەم بوارەدا دەستەوەستانن و ئەمەش نیشانەی پرسیار دەخاتە سەریان.»
دڵشاد نامیق لە كۆتایی ئاخافتنەكەیدا جەختی لەوە كردەوە كە «لە ئێستادا لەلایەن هەندێك لە وڵاتانەوە هەوڵی تێكدانی ئاسایشی كۆمەڵایەتیی كوردستان دەدرێت و بە مەبەست ماددەی هۆشبەر ئاودیوی كوردستان دەكەن، ئەمەش پێویستی بە چاوكراوەیی زیاتری هەموو لایەنە پێوەندیدارەكان و هاوكاری هاووڵاتییان هەیە، هەتا بەسەر ئەو پیلانەدا زاڵ بین.»
رووناك شێخ سدیق سەرپەرشتیاری پەوەردەییەو هۆكارەكانی زیادبوونی حاڵەتەكانی تووشبوون بە ماددە هۆشبەرەكان لەم چەند خاڵەدا دەستنیشان دەكات:
1- بوونی كیشەی كۆمەڵایەتی لەناو خێزاندا كە وادەكات باوك و دایك منداڵەكانیان فەرامۆش بكەن و ئاگایان لەوە نەبێت كە منداڵەكانیان هاوڕێیەتی كێ دەكەن و سەردانی چ شوێنگەلێك دەكەن. 2- بوونی توندوتیژی لە ناو خێزاندا كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی زیاتر پەنا بۆ دەرەوەی ماڵ ببەن. 3-كاریگەری هاوڕێی خراپ، كە زۆر جار لادانی كۆمەڵایەتی لێدەكەوێتەوە.4- هەندێك ماددەی هۆشبەر وەك چارەسەرێك بۆ نەخۆشی بەكاردەهێندرێ، ئەوەش وادەكات ئاسانتر دەست بكەوێت. 5-راكردن لە كێشەكان و پەنابردن بۆ ماددەی هۆشبەر وەك چارەسەرێكی كاتی. 6-بوونی نەخۆشی دەرونی لە هەندێ تاكی كۆمەڵگەدا كە بە ماددەی هۆشبەر ئالوودەی دەكات. 7- پەروەردەكردنی ناتەندروستی منداڵ و بێ بەرنامەبوون لەو بوارەدا.8- پەخشكردنی هەندێ دراما و زنجیرە فیلمی نادروست و پێچەوانەی نەریتی كۆمەڵگەكەمان كە زۆر جار لاسایی دەكرێنەوە. 9-نەبوونی خولی رۆشنبیری و هۆشیارنەكردنی تاكی كۆمەڵگە لەسەر مەترسی و كاریگەرییە نەرێنییەكانی بەكارهێنانی ماددە هوشبەرەكان. 10-نەبوونی چاودێری ئاسایشی تەندروستی لەسەر ماددە پزیشكییەكان و كۆنتڕۆڵ نەكردنی سنوورەكان. 11-زۆربوونی ژمارەی بیانییەكان لەناو وڵاتدا، كە رەنگە ژمارەیەكیان ئالوودەی ئەو ماددە هۆشبەرانە بن.»
ئەو سەرپەرشتیارە پەوەردەییە وەك رێگاكانی چارەسەر و رێگری لە گەشەی ئەو دیاردەیە، پێشنیار دەكات: «هۆیەكانی راگەیاندن پێویستە بەردەوام لەسەر كوشندەیی ماددە هۆشبەرەكان بەرنامە تایبەتیان هەبێت و لەو بوارەدا هەوڵی وشیاركردنەوەی تاك بدەن. هەروەها پێویستە ئالوودەبووان وەك نەخۆش سەیر بكرێن و ناوەندێكی تایبەتیان بۆ دابین بكرێت هەتا بە شێوەیەكی زانستی هەوڵی هێنانەوەی نەخۆشەكان بۆ ناو كۆمەڵگە بدات. هاوكات پێویستە قورسترین سزای یاسایی ئەو كەسانە بگرێتەوە كە بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن.
شاخەوان خالید مافپەروەر و شارەزایە لەبواری یاساو سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لەهەر كۆمەڵگەیەكدا ماددە هۆشبەرەكان بە یەكێك لەمەترسیدارترین دیاردەكان دادەنرێت، لەم چەند ساڵەی دواییش هەرێمی كوردستان بێبەش نەبووە لەم دیاردەیە كە بەهۆی ئاڵوگۆڕی بارزگانی لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر لە رێگەی سنوورەكانەوە بە قاچاغ دەهێندرێتە كوردستان و كاریگەری خراپ و مەترسیداریشی لەسەر لاوان و كۆمەڵگە بەگشتی هەیە، چونكە ماددەی هۆشبەر روو لەهەر كۆمەڵگیەك بكات، شیرازەی ژیان و توانا مرۆییەكان تێكدەدات، ئەوە جگە لەو هەموو زیانە كۆمەڵایەتی و دارایی و تەندروستییانەی كە هەیانە.
ئەو یاساناسە نەبوونی پەروەردەیەكی دروستی منداڵان و نەبوونی سەنتەری وشیاركردنەوە بۆ دووركەوتنەوە لەماددە هۆشبەرەكان بە كێشەیەكی سەرەكی لەقەڵەم دەدات و هێماش بۆ ئەوە دەكات كە بارودۆخی خراپی دارایی تاكەكان و بێكاری و بەتاڵ بوونیش هۆكارن كە گەنجان پەنا بۆ ئەم دیاردەیە بەرن. گوتیشی: «هەندێ كات گەنج وەكو چاولێكەری تووشی ئەو ماددە هۆشبەرانە دەبێت و میدیای بینراویش لەو بوارەدا رۆڵی خراپی بینیوە، چونكە لەفیلم و دراماكان دەیبینێت چۆن بەكار دەهێندرێ و چۆن بازرگانی پێوە دەكرێ، ئەویش هەڵدەستێ لاسایی دەكاتەوەو بەكاری دەهێنێت، ئەوەشی لەبیر دەچێت كە بەهۆیەوە كەسایەتی خۆی دەڕووخێنێت، یان تووشی سزا دەبیت.
شاخەوان خالید رایوایە لەهەرێمی كوردستان لە تەمەنە جیاوازەكاندا كەسانی تووشبوو بە ماددەی هۆشبەر هەن، بۆیە بە پێویستی دەزانێت لایەنە پێوەندیدارەكان بۆ پێشگرتن لەتەشەنەكردنی ئەو دیاردەیە رێكاری توند بگرنەبەر و هەلی كار بۆ لاوان بڕەخسێنن و سنوورەكان زیاتر بپارێزرێن. گوتیشی: «لە هەرێمی كوردستان یاسایەكی تایبەت بە ماددە هۆشبەرەكان هەیە بۆ نەهێشتنی ئەو دیاردەیە و سزادانی ئەو كەسانەی بەكاری دەهێنن، یان بازرگانی پێوە دەكەن، یان هەردووكاری بەیەكەوە دەكەن. یاساكەش سزای توندی تێدایە بۆ ئەوەی ببێتە كۆسپێك لەبەردەم تەشەنەكردنی ئەو دیاردەیە، ئێستاش كە لە داگاكانی سەرتاسەری هەرێمی كوردستاندا تۆمەتباران بەو ماددانەی نێو یاساكە دووچاری سزای گرتن و پێبژاردن دەبنەوە، ئەركی هەموو لایەكمانە وشیارییەكی فرە بۆ ئەم دیاردەیە بێنینەكایەوە تاوەكو تاكەكانی كۆمەڵگەكەمان لەو ماددانە دوور و پارێزراو بێت.
یاسین جاف راهێنەری پزیشكییەو رایوایە یەكێك لە هۆكارەكانی پەنابردن بۆ ماددە هۆشبەرەكان نائۆمێدبوونی تاكە لە بەدیهێنانی ئاوات و ئامانجەكانی كە و جاری وایە خۆی وەك كەسێكی تێكشكاو و داڕووخاو دەبینێت كە توانای چارەسەری كێشەكانی نییە و بۆ راكردن لە بەرپرسیاریەتی خۆی روو لە ماددە هۆشبەرەكان دەكات. گوتیشی: «ماددە هۆشبەرەكان بریتین لە كۆمەڵێك حەب و خواردنەوەی كحولی كە كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر مێشك هەیە. زانستی پزیشكی ئاشكرای كردووە پەردەیەكی تەنك لەسەر مێشك هەیەو ئەم پەردەیە دوای بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بۆ ماوەیەكی زۆر لەناو دەچێت و لەو كاتەدا تووشی ئالودەبوون دەبن. هۆكاری ئالوودەبوونیش زۆرن، لەوانە كێشەی ئابووری، سیاسی و كێشە كۆمەڵایەتییەكان، هەروەها هەرزانی و كەمنرخ بوونی ماددە هۆشبەرەكان و نەبوونی هۆشیاری تەواو لە سەر بەكارهینانی ماددە هۆشبەركان و مەترسییەكانی ئەوانە هەموویان رۆڵیان لە تووشبوون بە ماددەی هۆشبەر هەیە. هەروەها كۆمەڵێك فیلمی ئەڵقەی بیانی و دوور لە كەلتور و داب و نەریتی كوردی، بوونی شوێنی زۆری كافییەكان بەبێ چاودێری ئەمانەو زۆر شتی دیكە دوورو نزیك هۆكاری ئالودەبوونی تاكن بە ماددە هۆشبەرەكان، بۆیە بەرنامەیەكی گشتگیری دەوێ بۆ ئەوەی تاك بە تاكی كۆمەڵگە بەگشتی و گەنجان بەتایبەتی لە مەترسییەكانی ئەو دیاردەیە ئاگادار بكرێنەوە، هەتا كۆمەڵگەیەكی ساخڵەم و وەبەرهێنمان هەبێت.
بەڕێوەبەری گشتی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی ماددەهۆشبەرەكان لە ئاخافتنێكیدا پێشتر ئەوەی بۆ گوڵان خستووەتەڕوو كە هەرێمی كوردستان سنوورێكی بەرفراوانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران هەیەو ئێرانیش سنوورێكی گەورەو بەرێنی لەگەڵ ئەفغانستان هەیە، كە یەكەم وڵاتی بەرهەمهێنەری ماددەی هۆشبەرە لە جیهان، ئەوەشی بە هۆكارێك زانی بۆ ئەوەی دوای كرانەوەی سنوورەكانی هەرێمی كوردستان و بەتایبەتی دوای دامەزرانی هێڵی ئاسمانی و فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی، قاچاخچیانی ماددەی هۆشبەر بە هەموو جۆرو شێوازەكان هەوڵی هاوردەوهەناردەكردنی ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی كوردستان بدەن. ئەوەشی بە زەنگێكی پڕ مەترسیدار ناوبرد. باسی ئەوەشی كرد كە «بازرگانانی ماددەی هۆشبەر بەپێی یاسای ژمارە 14ی عێراقی كە ساڵی 1965 دەرچووەو لە 1968 هەموار كراوەتەوە، لە سێ ساڵ تا هەتاهەتایی سزا دەدرێن و ئەوەشی كە بەكاری دەهێنێت، سزاكەی لە شەش مانگ تاوەكو سێ ساڵ دەبێت.»