لەئێستادا ئەدەبیاتێكی چڕو پڕ هەیە دەربارەی جێندەرو سیاسەت و بزاڤێكی بەهێزی (فێمینیست)یش لە زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوودا بەدی دەكرێن، كە جەخت لەوە دەكەنەوە هەتا سیاسەت تەنیا لەلایەن پیاوانەوە هەڵبسووڕێت، هەر بەرژەوەندییەكانی نێرینە رەچاو دەكرێت و گشت هاوكێشەكان لە روانگەیەكی نێرینەوە راڤەدەكرێت. ئەوان رایانوایە سەرەڕای خەباتێكی دوورودرێژی مێژوویی هێشتا دروشمی یەكسانیی ژن و پیاو و بانگەشەكانی یەكسانیخوازی تەنانەت لە وڵاتانی پێشكەوتووی جیهانیشدا نەچووەتە واری پراكتیك و ئافرەتان رێژەیەكی زۆر كەمیان لە بواری دروستكردنی سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵاتدا بەشدار كراون. تەنانەت چالاكانی مافی مرۆڤ و یەكسانیخواز جەخت لەوە دەكەنەوە كە رێژەی توندوتیژییەكان بەرامبەر بە ئافرەتان و پێشێلكردنی مافەكانیان نەك بنبڕ نەبووە، بەڵكوو بە شێوەیەكی مەترسیدار بەرز بووەتەوە. هێما بۆ ئەوەش دەكەن كە جگە لە جەنگەكان كە قوربانییانی زۆری لە پاش خۆی بەجێ هێشتووە، لە حاڵەتی ئاشتیشدا نەریت و كەلتووری زۆر كۆمەڵگە لە دژی مافەكانی ئافرەتە و دوور لە بەهاكانی مرۆڤایەتی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان سەبارەت بە هەمان پرس راوبۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.


فردریك ئەنگلس گریمانەی ئەوەی كردووە كە سەرەتا كۆمەڵگەیەكی مێسالاری بوونی هەبووەو سیستمی دایكسالاری جێبەجێ كراوە، بەڵام دواتر كە كۆمەڵگە بووە بە كۆمەڵگەی كشتوكاڵی، سیستمی باوكسالاری جێگەی گرتووەتەوەو لەو كاتەوە توندوتیژی دژی ئافرەتان پەرەی سەندووە. لەلایەكی دیكەوە بەڵگەكان لەسەر كۆمەڵگەی دایكسالاری كە تێیدا ئافرەت بەسەر پیاودا باڵادەست بووە، یان هەتا ئەگەر دەسەڵاتیشیان یەكسان بووبێت، نادیارن، بۆیە هیچ سەردەمێكی بێبەری لە توندوتیژی لە مێژوودا بەدی ناكەین.
فێمینیستەكان جەخت لەوە دەكەنەوە كاتێك ژن دەگاتە دەسەڵات لە یاسای جیاواز لە سیستمی حوكمڕانیدا پیادە دەكرێت و جیهان بەرەو شێوازێكی نەرمتر وەردەچەرخێت و دەستدرێژكار كەمتر دەبێت و رێژەی ململانێ و توندوتیژیش كەم دەبێتەوە، زۆرێك لە یەكسانیخوازانی پیاویش داوای (دووبارە بەكۆمەڵایەتیكردنەوەی پیاو) دەكەن بۆ ئەوەی پیاویش هەندێك ئاكاری لە ئاكاری ژن بچێت، ئەمەش بەو مانایە لێكدەدەنەوە كە پیاو كەمتر توندوتیژ بێت، یان توندوتیژییەكەی بەرەو ئاستێكی سنووردار بچێت.


قەشە ئەنیس یەعقوب قەشەی مەسیحییەكانی شەقڵاوە سەبارەت بە یەكسانی ژن و پیاو لە ئاخافتنێكی تایبەدا بۆ گوڵان دەڵێت: «لە ئایینی مەسیحیدا ژنان لە ئەرك و مافدا شانبەشانی پیاوان یەكسانن، ئافرەت لە ماڵ و لە شوێنی كار مافی پارێزراوە و لەگەڵ پیاو هیچ جیاوازییەكی نییە، تەنانەت بەپێی دەقە ئایینییەكانیش رێزێكی زۆر لە ئافرەت گیراوە، هاوكات لە مەسەلەی میراتیش ژن و پیاو بەرامبەرن، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا بەداخەوە لە پێكهاتنی حكومەت و بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە رەچاوی ئەو یەكسانییەی ئافرەت و پیاو نەكراوە، لە پەرلەمان رێژەی 30% بۆ ئافرەت تەرخانكراوە كە ئەوەش مایەی قبووڵكردن نەبووە لای نوێنەرانمان لە پەرلەمان و تەنانەت دەنگیشیان بەو یاسایە نەدا، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئێمە لە پەرلەمان كەمینەین، نەمانتوانی یاساكە بگۆڕین.»


مافناس دڵخواز عەبدوڵا سەرۆكی لێژنەی یاسا لە ئەنجومەنی كاروباری باڵای خانمان، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «مافی ئافرەت وەكو هەموو مافەكانی كۆمەڵگە لە سەرجەم یاساكان دیاری كراوە، بەڵام زیاتر ئەوانەی كە تایبەتن بە ئافرەت بریتییە لە یاسای باری كەسێتی كە بۆ هەموو خێزانەو ئافرەتیش مافی تێدا پارێزراوە، یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بە تەواوەتی مافی ئافرەتی پاراستووە، دیارە یاساكان خزمەت بە ژنان دەكەن، بەڵام بە تەنیا یاسا بەس نییە، ئەوەی گرینگە ئەوەیە كە دەبێت لە خەمی ئەوەدا بین چون یاساكان دێنە بواری جێبەجێكردن لەدادگاكان و ئەو بەربەستانە چین دێنە بەردەم ئەوەی كە یاساكان جێبەجێ نەكرێن.» گوتیشی: «ئێمە وەكو ئەنجومەنی كاروباری باڵای خانمان كار لەسەر ئەوە دەكەین و لەنێو راپۆرتەكان ئەوە دیاری دەكەین، ئەو بەربەستانە و ئەو بۆشاییانەی كە لە نێو یاساكاندا هەیە لەجێبەجێكردندا دیاری بكەین و بەرزی بكەینەوە بۆ لایەنی پێوەندیدار بۆ ئەوەی ئەم بەربەستانە نەهێڵین لە جێبەجێكردنی یاساكاندا و ئافرەتان بە شێوەیەكی ئاسانتر بتوانن داوای مافەكانی خۆیان بكەن، مافەكانیان وەكو پیاو پارێزراو بێت.»
ئەو مافناسە نموونەی بەوە هێناوە كە لەیاسای باری كەسێتی شاهیدی ژن و پیاو وەكو یەكە، كەچی لە هەندێك دادگاكان تاكو ئێستا ئەم جۆرە یاسایە جێبەجێ ناكرێت. گوتیشی: «چەندەها نموونەی وامان هەیە، بۆیە ئێمە كێشەمان لە یاساكان نییە، ئەوەندەی كێشەمان لە جێبەجێكردنی هەیە. ئێمە بەردەوام لەگەل دادوەرەكان كۆنتاكتمان هەیەو لەگەڵیان دادەنیشین و خولیان بۆ دەكەینەوە بۆ ئەوەی بزانین كێشەی جێبەجێكردنی یاساكان لەكوێە و دەبێت چی بكەین.»


مەیادە محەمەد نەجاڕ خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە كارگێڕی كار و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «پرسی ئافرەتان پرسێكی گرنگەو دەبێت هەموومان كاری لەسەر بكەین، لەبەر ئەوەی بەشێوەیەكی گشتی پرسێكە پەیوەستە بەمافی مرۆڤەوەو ناكرێت تەنیا پەیوەست بكرێت بە چینێك و ناكرێت لەكاتی ئەنجامدانی وۆركشۆپی تایبەت بەئافرەتاندا تەنیا رێكخراوەكانی تایبەت بەئافرەتان ئامادەبن، چونكە جیاكردنەوەی پرسی مافی ئافرەت لە پرسی مافی مرۆڤ زیان بە تێگەیشتن لە مافەكانی ئافرەتان دەدات، لەبەر ئەوە دەبێت هەنگاوەكان هەمەلایەنە بن، نەك پرسەكان لەچوارچێوەیەكی دیاریكراودا كورت بكرێتەوە.» گوتیشی: «بێگومان گرنگیدان بەهۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە یەكێكە لە باشترین فاكتەرەكان بۆ چەسپاندنی مافەكانی ئافرەتان، ئەوەشی كە زۆر پێویستە بەبڕوای من دەبێت كاری لەسەر بكرێت و گرنگی پێبدرێت، ئەوەیە كە هەنگاوەكان بۆ پاراستنی ئافرەتان و چەسپاندنی مافەكانیان هەمەلایەن بن، بەتایبەت دەبێت كارەكان بەشێوەیەك بێت هەموو چین و توێژەكان بگرێتەوە، بۆ نموونە پێویستە كاتێك كە باس لە چەسپاندنی مافی ئافرەت، یان بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەت دەكرێت، پێویستە هەولی دروستكردنی هەمەهانگی لەنێوان رێكخراوەكانی تایبەت بە ئافرەتان و گشت چین و توێژ و پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە بێت. ئەوەی كە من پێمباشە وەك هەنگاوێك بەكاربێت لەم كاتەدا گرنگیدانی راگەیاندنەكانە بە پرسی ئافرەتان ئەگەر تەماشا بكەین ئەم رۆژنامەو گۆڤارانەی تایبەت بە ئافرەتان رۆڵێكی كارایان بینی لە بەرەوپێش بردنی پرسی ئافرەتاندا، بەتایبەت لەنێوان سالانی 2005 بۆ 2010 زیاترین كار لەسەر پرسی ئافرەت لە راگەیاندنەكانەوە كرا و زۆرترین رۆژنامەی تایبەت بە ئافرەتان هەبوو، بەلام ئەمڕۆ بەداخەوە هەست دەكرێت گرنگییەكی ئەوتۆ بەپرسی ئافرەتان نادرێت. بۆ نموونە ئەوەندەی من ئاگادار بم تەنیا یەك هەفتەنامەی تایبەت بە ئافرەتان ماوە، یەك گۆڤاری وەزرشی تایبەت بە ئافرەتان هەیە، من داوادەكەم كە گرنگی زیاتر بە راگەیاندنی تایبەتمەند بدرێت كە پەیوەستن بە ئافرەتانەوەو پێویستە هەوڵبدرێت لە زۆربەی رۆژنامەو گۆڤارەكانیشدا لاپەڕەی تایبەت بە ئافرەتان هەبێت، چونكە ڕاگەیاندن دەتوانێت زۆرترین كار لەسەر بەرەوپێشچوونی پرسەكان بكات، بە بڕوای منیش ڕاگەیاندنی تایبەت بە ئافرەتان دەتوانن هەنگاوی كاریگەر بۆ بەرەوپێشچوونی پرسی ئافرەتان بنێن. رۆڵی راگەیاندنیش زۆر بەهێزە و ئەوەی راگەیاندنەكان دەتوانن بیكەن، زۆر لەوە زیاترە كە چاوەڕێ دەكرێت، لەبەر ئەوەی توخمێكی گرنگی كۆمەڵگەی مەدەنی لە بەرزكردنەوەی هۆشیاری گشتیدا راگەیاندنی بیستراو، بینراو، نووسراو و ئەلەكترۆنییە كە دەتوانێت رۆڵی كارایان هەبێت.» پێداگری لەسەر ئەوەش كرد كە «پێویستە راگەیاندنەكان بە هەموو جۆرەكانیەوە خۆیان لە ناوزڕاندنی ئافرەتان و یاریكردن بە هەست و سۆزی خەڵك بەدوور بگرن.

پێشنیاری ئەوەشی كرد كە «میدیاكان لە چوارچێوەی كاری خۆیاندا چەمكەكان وەك كوشتن بە بیانووی شەرەف و ئەو جۆرە بابەتانە بە جۆرێك باسی بكەن كە ببێتە هۆی ئەوەی دیاردەكان كەم بكەنەوە، وێنای ژن بە شێوەیەك پیشان بدەن كە كاریگەرییەكی باشی لە چەسپاندنی مافەكانی ئافرەتان و بەرەنگاربوونەوەی توندتیژی هەبێت، نەك پرسی ئافرەت بخەنە ژێر پرسیار و رەخنەوە، ئەوەی زۆر گرنگە دەزگاكانی راگەیاندن هاوبەشن لەگەڵ چالاكانی كۆمەڵی مەدەنی بۆ ئەوەی پێكەوە كار لەسەر پێشكەوتنی پرسی ئافرەتان بكرێت، بە بەردەوامیش میدیا دەتوانێت زۆرترین كاریگەری لەسەر ژیانی كۆمەڵگە هەبێت، بۆ ئەوەی پرسی ئافرەتان لەناو رای گشتیدا بەشێوەیەكی جوان بجووڵێت و هەمیشە سەرنجی بنیەر بۆ ئەوە رابكێشێت كە كۆمەڵگە بەرەو نوێبوونەوە دەڕوات، واتا روماڵكردنێكی پۆزەتیڤی پرسی ژن زۆرهاوكاری ئافرەتان دەكات بۆ چەسپاندنی مافەكانیان و چەسپاندنی پرسی یەكسانیی جێندەری، لە روویەكی دیكەوە پێویستە بۆ بەرەوپێشبردنی پرسەكانی ئافرەتان گرنگیی زیاتر بە لێكنزیكردنەوەی هەموو چین و توێژەكانی ناو كۆمەڵگە بدرێت و كار لەسەر ئەوە بكرێت كە سەرجەم دەستەو كۆمەڵەی تایبەتمەندو دیاریكراوەكانی تایبەت بە ئافرەتان و رۆشنبیران و نوخبەو دەستەبژێری كۆمەڵگە و زانایانی ئایینی پێكەوە كار لەسەر بەرەوپێشبردنی پرسی ئافرەتان بكەن، چونكە نوێبوونەوەی پرسی ئافرەتان پێویستی بە راگۆڕینەوەی گشت چین و توێژەكانە بۆ ئەوەی هەمووان بە یەكەوە بگەنە میتۆدی دیاریكراو بۆ كاركردن و ئاراستەكردنی هەنگاوەكان بە مەبەستی بەرەوپێشچوونی گشت بنەماكان، هۆشیاری گشتیی كۆمەڵایەتیش پێویستی بە هەوڵی هەموو لایەك هەیە، بەتایبەتی زانایانی بەڕێزی ئایینی كە دەتوانن رۆڵێكی زۆر باش لەم بارەیەوە بگێڕن، كاریگەریشیان لە ئاستێكی بەرزدایە بەسەر كۆمەڵگەوە، ئەوەی جێگەی سەرنجیشە ئەوەیە كە مامۆستایان و زانایانی ئایینی هەمیشە سەرمەشقی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە بوون و بە درێژایی مێژوو توانیویانە كۆمەڵگە بەشێوەیەكی زۆرباش ئاراستە بكەن. بۆ نموونە مێژووی كورد شانازی بە رۆڵی (مەلا محەمەدی كۆیە) دەكات، كە توانیویەتی هەمیشە كۆمەڵگە بەجۆرێك ئاراستە بكات كە رێز لە ئافرەت بگرێت، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە هەمیشە مامۆستایانی ئایینی پێشەنگ و سەركەوتوو بوون، بۆیە پێویستە هەماهەنگیی زیاتر لەنێوان یەكێتی زانایانی ئایینی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا هەبێت و تەنانەت پێویستە هەر وۆركشۆپێكی تایبەت بە مافەكانی ئافرەتان دەكرێت، نوێنەری یەكێتی زانایان و وەزارەتی ئەوقاف بەشداری تێدا بكەن.»

تارا ئەسعەدی مامۆستای زانكۆ و ئەندام پەرلەمانی كوردستان لە خولی سێیەم، بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی: «من هەموو كاتێك دەڵێم مرۆڤ پێویستە بڕوای بە مرۆڤسالاری هەبێت، نەك ژنسالاری یان پیاوسالاری و جیاكاری. ئەوەشی كە زۆر گرنگە ئەوەیە كە ئێمە خۆمان وەك ئافرەت تاچەند هەوڵ دەدەین منداڵەكانمان بە دروستی پەروەردە بكەین بۆ ئەوەی بەهاكانی مرۆڤایەتی بناسن. كۆمەڵگەش دەوری زۆری هەیە لەو بوارەدا، بۆیە تاكو ئێستا مافەكانی ژنان بەو شێوەیە نەبووە كە ژنان دەیانەوێت. لە پەرلەمان حزبەكان زۆر زۆر دەوریان هەیە. راستە هەر حزبەو رێژەیەكی لە كورسییەكانی داوەتە ئافرەتان و هەندێك ژن زۆر بە جوانی ئەو مافە بەكاردەهێنێت و كار بۆ ئافرەت دەكات، بەڵام بەداخەوە هەندێك ژن هەن تەنیا جێگایەكیان گرتووە وەك ژن. من هیچ كات ژن تاوانبار ناكەم، بەڵام دەڵێم تاوانبارە بۆ دروستكردنی خۆی و پێشخستنی خۆی، چونكە ماف تا نەسەندرێت، نادرێت. ژن و پیاو دەبێت هەواڵ بدەن پردێك لەگەڵ رەگەزی بەرامبەریان دروست بكەن، چونكە هەردووكیان تەواوكەری یەكترن و نابێت دژایەتی یەكتر بكەن. پێویستە ژن و پیاو مێشكی خۆیان فراوان بكەن، بۆ نموونە كاتێك كەسێك غەدری لێ دەكرێت، هەردووكیان ئەو غەدر و تاوانە قبووڵ نەكەن، واتە هەردوو رەگەز دەبێت پێوەریان قاڵبی مرۆڤایەتی بێت، تاوەكوو سەكەوتوو بن. زۆر ژنانی جیهان وەك (كوندالیزا رایس) كە لە منداڵییەوە بە دروستی پەروەردە كراون، خۆیان لە كۆشكی بڕیاری سیاسیدا بینیوەتەوە. لای ئێمە حەپسەخانی نەقیب و چەندانی دی ئەمانە هەموو پەروەردەی دروستی خێزان دروستی كردوون و خۆیانیش هەوڵیان داوە. بۆیە دەبێت ژن خۆیشی هەوڵ بدات. كاتێك لە پەرلەمانی كوردستان بووم لە سەر توندوتیژی خێزانی لەگەڵ مامۆستایانی ئایینی كارمان كردو سەردانی چەند شوێنێكمان دەكرد بۆ ئەوەی ئەوان لە وتارەكانیان پەیامی دژی توندوتیژییان هەبێت، ئەوەش دەبێت هێشتا كاری لەسەر بكرێت، چونكە مامۆستای ئایینی دەوری زۆرە لە كۆمەڵگەی ئێمە و هەموو لایەك دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن كە لەنێوان ژن و كۆمەڵگە و ئایین و زانستدا ئاشتەوایی زیاتر هەبێت.»