سەرەرای ئاشنابوونی ئافرەتان بە ئەرك و مافەكانیان و بوونی چەندین یاسای ژنپارێزی، كەچی فشارە كۆمەڵایەتی و نەریتییەكان لەسەر ئافرەتان وایكردووە، زۆر جار پەنا بۆ هەڵەترین رێكاری خۆدەربازكردن بەرن، كە ئەویش خۆ لەناوبردن و خۆسووتاندنە، ئەوەش لە كاتێكدا كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2007ـەوە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتانی دامەزراندووە، كە شەش بەڕێوەبەرایەتی، 26 نووسینگە، دوو سەنتەری راوێژكاری خێزانی لەخۆ دەگرێت، ژمارەیەك هۆبەش لەكەمپی پەنابەران كراونەتەوە، كە كار لەسەر نەهێشتنی توندوتیژی خێزانی دەكەن، پلان و كاری جددیتری پێویستەو حكومەت و تاك بە تاكی هاووڵاتی دەبێت كاری بەپەلە و چڕتری بۆ بكەن. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راو بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا چالاكی مافناس باران محەمەد دەڵێت: «بەداخەوە حاڵەتیكی نائاگاهانە كە ئێستا بوونی هەیەو خەریكە دەبێتە دیاردە لەكۆمەڵگەدا (بە كۆمەڵگەی كوردیشەوە)، خۆسووتاندنی ئافرەتانە كە ئەمەش بۆ لێكتێنەگەیشتن و شینەكردنەوەی كێشەو ناكۆكییەكانی ژیانی رۆژانەیان دەگەڕێتەوە، كە بەبێ بیركردنەوە لەدەرئەنجامی كارەكە، ئافرەتان راستەوخۆ پەنا بۆ ئەو حاڵەتە دەبەن. بێگومان خۆكوشتن تاوانەو ئەو تاوانە دەرحەق بەخود دەكرێت، ئافرەت، یان پیاو هەر كامیان پەنا بۆ ئەو تاوانە ببەن، تاوانێكی مەترسیدار ئەنجام دەدەن، بۆیە ئەگەر رێگەی لێنەگیرێت، مەترسیی بۆ نەوەی داهاتووش دەبێت و بەجۆرێك لە جۆرەكان كاریگەری لەسەر ئەفكاریان بەجێ دەهێڵێت.» گوتیشی: «لەم دۆخەی ئێستادا كە قەیرانێكی دارایی بەرۆكی خیزانەكانی كۆمەڵگەی گرتووە، بێگومان ئەم حاڵەتانە، روو لە زیادبوون دەكات، چونكە خێزانەكان سەرەڕای كێشەكانی ژیانیان، كێشەیەكی دیكە بەرۆكیان دەگرێت، كە وەك هەمووان دەزانن نەبوونی و هەژاری گەورەترین هەڕەشەیە بۆ سەر شیرازەی خێزانی، بەڵام سەرەڕای بوونی هەموو كێشەكانیش نابێت دەستەوەستان دانیشین و دەبێت رێگاچارەیەك بۆ ئەم حاڵەتانە بدۆزینەوە، بەتایبەتی لە رێگای رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاكان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرنگاربوونەوەی توندوتیژییەكان ».
ئەو مافناسە خاڵی جەوهەری هۆشیاریی زیاتری خانمانەو دووپاتی دەكاتەوە كە «هەتا هۆشیاریی ئافرەتان زیاتر بێت، ئەوا رێژەی تاوانی خۆكوشتنیان كەمتر دەبێت .»
دەروونناس سامان سیوەیلی، سەبارەت یە هەمان پرس ئاماژە بەوە دەكات كە «كاتێك كەسێك بە پرۆسەی خۆ سوتاندن دا تێدەپەڕێت، ئەو كەسە خۆی لەخۆیدا قەیرانی دەروونی هەبووەو بەفشارێكی دەروونی بارگران بووە، بەڵام رێكاری زۆر هەن بۆ ئەوەی كەسی خۆكوژ لەو قەیرانە دەروونییە رزگار بكرێت. ئەوەش كاری جددی و پلانی تایبەتی حكومەت و میدیا و رێكخراوەكانی پێویستە، بۆ ئەوەی پێكەوە كار بۆ هۆشیاریی زیاتری تاكی كۆمەڵگە بكەن ».
ئەو دەروونناسە باسی ئەوەشی كرد كە بەشێك لەوانەی پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبەن، لەمردن رزگاریان دەبێت و دواتر رووبەڕووی زۆر كێشەی دیكە دەبنەوە .»
سیوەیلی جەخت لەوەش دەكاتەوە كە «شانبەشانی چارەسەری جوانكاری بۆ كەسی سووتاو، پێویستە چارەسەری دەروونی بكرێت، چونكە ئەو كەسە خۆی لەخۆیدا گرفتی دەروونی هەبووە، لەبەر ئەوە پەنای بۆ خۆسووتان بردووە، ئەمە بێجگە لەوەی كە كەسی سووتاو پێویستی بەچارەسەری دەروونی زیاترەو ئەگەر لەخێزانەكەیدا كێشەكی هەبێت، پێویستی بەچارەسەری خیزانی هەیە.» گوتیشی: «لە كوردستاندا تەنیا هەوڵی چارەسەری جوانكاری و تەندروستی دەدەن، بەڵام پێویستە شانبەشانی ئەو چارەسەرییە چارەسەری دەروونیش پێشكەش بكرێت، لەكاتێكدا ئەو كەسەی كە سووتاوە، یان خۆی سووتاندووە، ئەگەر چارەسەری پزیشكی و جوانكارییەكەی پێویستی بەشەش مانگ بێت، ئەوا چارەسەری دەروونی پێویستی بە دوو ئەوەندە كات هەیە.»
رۆژنامەنووس و چالاكی مەدەنی سەمیرە حوسێن جاف، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لە كۆمەڵگەی نێرسالاریدا هەمیشە چەمكەكان لەبەرژەوەندی پیاوان خوێندنەوەیان بۆ كراوەو نێرینە دەستی بەسەردا گرتووە، بۆ نموونە كاتێ ئابووری بەدەستی پیاوەوەیە بێگومان بەخۆڕایی نایبەخشێتە ئافرەت و لەبری ئەوە ئازادی لێدەسەنێتەوە، ئەگەر خێزانێك بە نموونە بهێنمەوە بە دڵنیاییەوە دەبینین زۆر جار ئافرەت چاوی بڕیوەتە دەستی باوك، برا، مێرد، كوڕ، تا بژێوی رۆژانەی بۆ دابین بكات و وا راهاتووە كە ئەگەر پیاو نەبێت، برسێتی و نەداری رادەستی زەلیلی دەكات، بۆیە رازی دەبێت بەناچاری سەربەخۆێی خۆی هەرزانفرۆش بكات، هەروەها كۆمەڵگەش لەچوارچێوەی خێزان سیستەمێكی جیاوازی پێ نییە، دەسەڵاتی پیاوسالاری ئەو خەونەشی پووچەڵ كردووەتەوە كە ئافرەت پێیوابوو گەر ببێت بە خاوەنی كار و پیشەی خۆی دەتوانێت سەروەریی خۆی بكڕێتەوە، لەبەر ئەوەی دەسەڵاتیش كە پیاو حوكمڕانی تیادەكات، دەستی بەسەر دامودەزگاو فەرمانگەكاندا گرتووە، تا شتێك لە ئافرەت وەرنەگرێت، كارێكی پێ نابەخشێت، هەركاتێكیش بزانێ ئافرەت سەركێشی دەكات، نانبڕاوی دەكات و دەینێرێتەوە نێو چواردیوارەكەی ماڵەوە، كێشە لەوەدایە پیاوان بە تەواوی ویژدانیان ئاسوودەن بە كردەوەكانیان دەرهەق بە ژنان .»
ئەو رۆژنامەنووسە لە درێژەی قسەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەگەر مرۆڤ لە كەشێكی رەوا و دادپەروەرانەدا بژی و ژیانی بۆ دەستەبەر بكرێت، هەرگیز پەنا ناباتە بەر لەناوبردنی خۆی، كە ئەمە بۆ خۆی نیشانەی بێدەسەڵاتییە، بێدەسەڵاتی بەرامبەر ئەو ستەمەی لێی دەكرێ، كە لە سەرووی توانای خۆیەتی، بۆیە كاتێ ئافرەت پەنا دەباتە بەر خۆسووتاندن، كاردانەوەیەكی لۆژیكییانەی بۆ نییەو دەگاتە لوتكەی بێ ئومێدی و بە كوێرانە بۆی دەڕوات. هەر كەسێك كە لەژێر فشارێكی دەروونی و فیكری ناسرووشتییە، دەبێت بە چاوی كەسێكی نەخۆش سەیربكرێت و بە نەرمی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. چونكە مرۆڤ كە لەژێر كاریگەرییەكی ناڕەوا و ناسرووشتیدا دەبێت، چ پیاو بێ، یاخود ژن، پەنا دەباتە بەر یەكێك لە رێگەكانی لەناوچوون، یاخود ئازاردانی خود، كە خۆسووتاندن باوترینیانە و لەزیادبوونەو خەریكە لەقاڵبی دیاردەوە دەیباتە قاڵبی باو، بۆیە دەبینین یەكێك لەدەرەنجامەكانی توندوتیژی دژ بە مێینە، پەنابردنە بۆ خۆسووتاندن، كە گەورەترین هەڵەیەو تەنیا كەسی ناوشیار پەنای بۆ دەبات. بۆیە كاری جددی و بەپەلەی پێویستە بۆ بنبەستكردنی، یاخود كەمكردنەوەی بەلانیكەم.» گوتیشی «ماركس دەڵێ: توندوتیژی لەسەرەتای بەشەرییەتەوە بوونی نەبووە، واتە دیاردەیەكی (مكتسب)ـە. بۆیە خۆسووتاندن كە باوترین دیاردەی توندوتیژییە ئافرەت دەرهەق بەخۆێ جێبەجێی دەكات، كردارێكە لە دەرەوەی ئەقڵ جێبەجێ دەبێت ».
د. نەریمان جاف پسپۆڕی نەخۆشییە دەروونییەكان، سەبارەت بە هەمان پرس سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە زانایانی دەروونزانی لە پێش هەموویانەوە فرۆید دەڵێت: لەناخی مرۆڤدا غەریزەی شەڕەنگێزی هەیەو سرووشتییە و بەسەریدا زاڵ دەبێت و بۆ كوشتن هانی دەدات، بەڵام زانایانی تری دەروونزانی كەسی خۆكوژ بە لاواز و خەمۆك ناودەبەن، واتە ئەوانەی لەبەردەم گرفت و كێشەكانی ژیان توانای خۆڕاگرتنیان نییە، ئیرادەیان لاواز و لە لایەنی دەروونیشەوە نەخۆشن، لەلایەكی دیكەوە زانایانی كۆمەڵناسی ئەم دەیەی دواییان ناوناوە (دەیەی قەیرانە كۆمەڵایەتییەكان)، بۆیە دۆركایم كە زانایەكی كۆمەڵناسییە لە لێكۆڵینەوەكەیدا هۆكاری كۆمەڵایەتی وەك خێزان و گیروگرفتە كۆمەڵایەتییەكان باس دەكات كە پەیوەستن بە خۆكوشتن، هەر بەپێی شیكاری زانایان خۆكوژی وەك دیاردەیەكی دەرونی ناوزەند دەكرێـت، نموونەی:
- خەمۆكی (كـەئابە) توێژینەوەكان زیاتر باسی ئەوە دەكەن كە قورسایی خۆكوشتن بۆ خەمۆكی دەگەڕێتەوە، ئەوانەی خۆیان دەكوژن (80%)یان تووشی خەمۆكی بوون.
- خۆبەكەم زانین (الشعور بالنقص) لە كەسانی تر خۆی بەكەمتر دەبینێ، چی بەهۆی كەموكورتی ئەندامەكانی جەستەی بێ، یان بەهۆی بێبەشبوونی لەپێداویستی ژیان.
- مادە هۆشبەرەكان:كە لایەنی بیر و ژیری ئەو كەسە تێك دەچێت و پەنا دەباتە بەرخۆكوشتن.
- بوونی غەریزەی دوژمنكاری لای مرۆڤ: فرۆید پێیوایە مرۆڤ لەگەڵ خۆیدا لەململانێدایە و لەناخیدا پاڵنەرێك هەیە بۆ كاولكاری و كوشتن.
- تووشبوون بە نەخۆشیە ژیرییەكان: شیزۆفرینیا، بێ ئاگایی و نەخەمڵاندنی كارەكان لای ئەو كەسە كە ژیان بە رەشبینی و بێمانا سەیر دەكات.
خۆپاراستن لە خۆكوژی:
بێگومان چەند رێگەیەك هەیە بۆ رێگەگرتن لەخۆكوژی و چارەسەری ئەم دیاردەیە وەك:
چارەسەری دەروونی، پێویستە ئەو كەسە هێور بكرێتەوە و تێبگەینن لە هەڵسوكەوتی و باسی خۆكوژی بۆ بكەن كە دروست نییە و خوای گەورە پێی ناخۆشە و دەرچوونە لە دین و بۆ پاشەڕۆژ خراپە.
چارەسەری نەخۆشییە دەرونییەكان وەك خەمۆكی، ئەویش بە سەردانی پزیشكی دەرونی و بەخشینی ئیرادە بەو كەسە، وەك گۆتە دەڵێت: مەرجی سەركەوتن بوونی ئیرادەیەكی بەهێزە.
مرۆڤ كاتێ بڕیاری خۆكوژی دەدات، دەگاتە دوائاستی بێ هیوا بوون، زۆر جار لەوانەیە بەهۆی ئەوەوە بێت كە كەسێك نییە یارمەتی بدات لە گوێگرتن لە خەم و ئازار و لەو كێشانەی كە رووبەڕووی دەبنەوە .»
سەبارەت بە چارەسەری ئەو دیاردەیەش گوتی: «بەداخەوە هەتا دێت لە كوردستاندا رێژەی ئەو دیاردەیە زیاد دەكات و گەنجان و و بەتایبەتی خانمان لە كاتی تەنگژەی دەروونیدا پەنای بۆ دەبەن، خێزان و پەروەردە و قوتابخانە و مزگەوت، گرنگە رۆڵی خۆیان ببینن لە هۆشیاركردنەوەی تاكەكان و پێویستیشە دامەزراوەی دەروونی زیاتر لە كوردستاندا بكرێنەوە .»
سەمیرە جاف پێیوایە دانانی ئەلتەرناتیڤێكی گونجاو بۆی هەیە ئەم دیاردەیە كەم بكاتەوە، ئەوەش لەم خاڵانەدا چڕدەكاتەوە:
1_ دامەزراندنی سەنتەری تایبەت بە كێشەی خۆسووتاندنی ئافرەتان، كە كەسانی پسپۆڕ و دەروونناسی تایبەت بەم دیاردەیەی بۆ دابین بكرێ، ئامار و داتا و هۆكارەكانی بەدواداچوونی بۆ بكرێ سەرچاوەی ئەم كارەش لە رێی تیمی پسپۆڕ ئەنجام بدرێ.
2_ وتاری ئایینی و راگەیاندن رۆڵی بەرچاو دەگێڕن بۆ وشیاركردنەوەی تاكی كۆمەڵ .
3_ دابینكردنی هەلی كار بۆ ئافرەتان.
4_ هاندانی كچان بۆ برەودان بە خوێندن و دابینكردنی هەلومەرجی گەنجاو بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری بەتایبەت لە ناوچە گوندنشینەكان .

بەپێی ئاماری رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، زۆرترین ئاستی خۆكوشتن لە كۆمەڵگە رۆژئاواییەكان و باشووری ئاسیایە، لە زۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، خۆكوشتن هۆكارێكی سەرەكی مردنە. بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانی (W.H.O)، ساڵانە نزیكەی 873 هەزار كەس بەهۆی خۆكوشتنەوە دەمرن. هەروەها نزیكەی 20 ملیۆن هەوڵی خۆكوشتنی سەرنەكەوتوو هەیە. 10%ی ئەوانەی هەوڵی خۆكوشتن دەدەن، دەمرن، ئەوانی دیكە دووچاری پێكانی جەستەیی و دەروونی دەبنەوە.
هەر بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانی، لە هەر خولەكێكدا دووكەس لە جیهاندا خۆیان دەكوژن، یان هەوڵی خۆكوشتن دەدەن. بەراورد بە ساڵانی چلەكان، خۆكوشتن لە جیهاندا، بە رێژەی 60% زیادی كردووە.