لە هەزارەی سێیەمدا هەنگاوەكان بە ئاراستەی سیستەمی مرۆڤسالارین و هەر بزافێك لە بەرامبەر ئەو سیستەمەدا بوەستێت، شكست دەهێنێت، بێگومان كاتێك هەردوو چەمكی (پیاوسالاری و ژنسالاری)یش دەخرێتە نێو خانەی (مرۆڤ سالاری)یەوە، ئەوا بۆ نەهێشتنی جیاوازییەكان و دەستەبەركردنی یەكسانی رەگەزی، بەتایبەتی لە وڵاتانی نەریتیدا ئافرەتان نیازیان بە رێنەسانسێك هەیە. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گۆڤاری گوڵان راو سەرنجی خۆیان لەو بارەیەوە دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی


«لە پێش هەموو شتێكدا بۆ چەسپاندنی یەكسانیی رەگەزی پێویستە لە كلێشەی مافەكانی مرۆڤدا بە شوێنیدا بگەڕێین و بە هەردوو رەگەزەوە لە دژی جیاوازی رەگەزی خەبات بكەین، هەر ئەوەش كرۆكیی بەختەوەری و ئاسوودەیی هەر كۆمەڵگەیەكە». ئەوە دەستپێكی قسەكانی (هێڤی جۆڵا) بوو. ئەو خاتوونە وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی و یاساناس باسی ئەوە دەكات كە سەقامگیری و بەرزبوونەی ئاستی ئابووری و بەرجەستەكردنی شارستانییەتی هەر كۆمەڵگەیەك پەیوەستە بە هاوبەشی پێكردنی هەردوو رەگەزەوە، بۆ ئەوش بە پێویستی دەزانێت (دەسەڵاتی تەشریعی) بە دانانی یاسا كۆسپەكانی بەردەم یەكسانی رەگەزی تێكبشكێنێت و دەسەڵاتی تەنفیزی لە جێبەجێكردنی سڵ نەكاتەوە و دەسەڵاتی چوارەمیش وەك میدیا بە چڕی چاودێری بكات و لەو بوارەدا زانیاری تەواو بە تاكی كۆمەڵگە بدات و هوشیاری بكاتەوە». گوتیشی: «ئەگەر پیاوان لەكۆمەڵگەی ئێمەدا هۆشیار بوونایە و بڕوایان بە مافی مرۆڤ بووایە، دەبوو ئێستا كۆمەڵگەیەكی زۆر تەندروست و دوور لە توندوتیژی خێزانی و دوور لە كوشتنی ئافرەتمان هەبووایە».

رۆڵی ئەرێنیی ئافرەت لە گەشەی هەر كۆمەڵگەیەكدا شتێكی سەلمێندراوە و لە هەر كۆمەڵگەیەكی مۆدێڕنیش جێپەنجەی ئافرەتانی كارامە دیارە، بەڵام لە زۆر وڵاتی دواكەوتوودا بە كوردستانیشەوە، نەك بایەخێكی ئەوتۆ بە توانا و كارامەیی ئافرەت نەدراوە، بگرە نەریتسالاری لە سەردەستی پیاوان وایكردووە، تەنانەت رێگری لە بیركردنەوەی ئافرەت بكات، ئافرەتێك كە بیرمەندن بە «بەشە زیندووەكەی كۆمەڵگە» پێناسەیان كردووە، ئەوەندەیان كۆسپ و تەگەرە لە بەردەمیدا سازكردووە، كە نەتوانێت بە ئاسانی لە گشت جومگەكانی كۆمەڵگەدا بەشدار بێت. ئەوەش بە مانەوە لە بازنەی دواكەوتووییدا هەژمار دەكرێ، كە زیانی زۆری بە گەشەكردنی كۆمەڵگە گەیاندووە.

ئالان لەشكری توێژەری كۆمەڵایەتییە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هەر كاتێك ئافرەت لە هەر كۆمەڵگەیەكدا لە دەسەڵاتدا جێگەی بۆ كراوەتەوە، رۆڵی زۆر باشی بینیوە و ئەو كۆمەڵگەیە كەشێكی ئارامتری بە خۆیەوە بینیوە، لە هەرێمی كوردستانیش بە هەوڵی ئافرەتانی هۆشیار یاسای توندوتیژی دەركرا و یاسای باری كەسی هەموار كرایەوە، بەڵام ئەوە كۆتایی هەموو شت نییە و ژنانی كورد بۆ گەیشتن بە مافەكانیان و نەهێشتنی جیاوازە رەگەزییەكان خەباتێكی دوور و درێژیان لە پێشە و خۆیان دەبێت بە پشتیوانی یەكتر بزاڤێك رێكبخەن، تا بە پیاوانی كۆمەڵگەی خۆمانی بسەلمێنن كە هیچیان لەوان كەمتر نییە و تەنانەت لە بڕیاری سیاسیشدا دەتوانن رۆڵی كاریگەریان هەبێت».
ئەندازیار چیا حەسەن سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «هیچ سیستەمێكی نێرسالاری و نەریتسالاری بە فەلسەفەی حوكمڕانی بە یەكسانی رەگەزی پابەند نابێت، ئافرەتانی ئێمەش گیرۆدەی ئەو سیستەمەن كە هەتا ئێستا كۆت و بەندی كردوون و بە دەگمەن لەچوارچێوەی دیوارەكانی ماڵەوە دەردەچن و كەمتر تێكەڵ بە چالاكییە مەدەنی و سیاسییەكان دەبن».گوتیشی: «پێویستە هەوڵی جددی بدرێ بۆ ئەوەی سیاسەتی هەرێمی كوردستانیش بەرەو مرۆڤسالاری هەنگاو بنێت و ئەو سیاسەتەش بەرپرسیارە لە هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە بۆ نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی».

زۆربەی بیرمەندان و چالاكانی بواری مافی مرۆڤ جگە لە هەوڵەكانیان بۆ نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی، ئاوڕێكی بەرچاویش لە تایبەتمەندییەكانی ئافرەتان دەدەنەوەو بە پێویستی دەزانن گۆڕەپانی سیاسی و كۆمەڵایەتی بۆ كاراكردنی خانمان هەموار بكرێت. زۆر توانای ئەرێنی لە كارەكتەری ئافرەتدا خۆی حەشار داوە كە پێویستە ئەو كارامەییانە ئەكتیڤ بكرێن. بەشداری ئافرەتیش لە كایەی سیاسی و كۆمەڵایەتی هۆكارێكە بۆ پەروەردەكردنی نەوەیەكی هۆشیار و جیهانیش ئەوەی تاقیكردۆتەوە و سەلمێندراوە كە ئەو ئافرەتانەی لە پۆستە باڵاكاندا كاردەكەن، وێنەیەكی جوانیان لە دەسەڵات پێشكەش كردووە و تەنانەت زیاتر لە پیاوان توانیویانە لە كێشەكان تێبگەن و چارەسەری بكەن.

سالار ئەحمەد وەك میدیاكارێك رایوایە: «پرسی مافی مرۆڤ بەگشتی و ئافرەتان بەتایبەتی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا گۆڕانكاری زۆری بەسەرداهاتووە، بەڵام ئەو هەنگاوانەی كە بمانكاتە كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو، زۆر سستن». جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «پێویستە لە تێڕوانینی كۆمەڵگەدا بەرامبەر بە ئافرەت ریفۆرم بكرێ»، گوتیشی: «ئافرەتان بۆ دەستەبەری یەكسانیی رەگەزی نیازیان بە رێنەسانسێك هەیە و پێویستە پڕۆگرامەكانی خوێندنیش لە هەرێمی كوردستان بە ئاراستەی پێگەیاندنی كەسایەتی و برەودان بە تواناكان و پەروەردەكردن و فێركردن و هاندانی بەشداری زیاتری ئافرەت لە سیاسەتدا گۆڕانكارییان تێدا بكرێت». هێمای بۆ ئەوەش كرد كە لە ساڵی 1995 لە كۆنگرەی پەكین جەخت لەسەر ئەوە كرایەوە بەشداری ئافرەت لە سیاسەت و بڕیاردروستكردن و بڕیارداندا زیاتر بكرێت، لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی وەك هیندستان و پاكستان و سریلانكا ئافرەتی سەرۆك وەزیرانیان هەبووە، كەچی لە زۆر وڵاتی عەرەبی ئافرەتان تەنانەت مافی دەنگدانیشیان نەبووە. سەبارەت بە رۆڵی رێكخراوەكانی تایبەت بە ئافرەتیش لە هەرێمی كوردستان گوتی: «بەداخەوە زۆربەی ئەو دەزگایانەی كە تایبەتن بەپرسی ئافرەتان كارێكی بەرچاویان بۆ پێگەیاندنی ئافرەت نەكردووە، نەشیانتوانیوە تاكی كۆمەڵگە وا رابهێنن كە زیاتر لە چەمكی رەگەزی، بایەخ بە چەمكی مرۆڤبوون بدەن».