سەرەڕای بوونی چەندان رێكخراوی مرۆڤپارێز و بوونی یاسایەكی تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، كەچی توندوتیژیی بەرامبەر بە ئافرەت و كوشتنیان لەژێر پەردەی هۆكاری جۆراوجۆر نەك بنبڕ نەبووە، بگرە رێژەی ئەو تاوانە بەردەوام لە هەڵكشاندا بووە. تەنانەت زۆر جار بەفشار و پاڵنەری كەسانی نزیكی و هەڕەشەی كوشتنی، ئافرەت ناچار كراوە خۆی بكوژێت، بۆ ئەوەی بكوژە هاندەرەكەی لەدەستی یاسا رزگاری ببێت، ئەمەش بۆتە جێگەی تێڕامانی رێكخراوەكانی ئافرەتان و سەرجەم كۆمەڵگە، بەشێك لە توێژەرانی كۆمەڵایەتیش رایانوایە سەرەڕای زۆربوونی حاڵەتەكان، هێشتا كوشتن و خۆكوشتنی ژنان نەبووەتە هەڕەشە لەسەر كۆمەڵگەكەمان، بەشێكیشیان جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئەو تاوانە لەحاڵەت دەرچووەو بووەتە دیاردەیەك كە ئاسایشی كۆمەڵایەتیمان دەخاتە مەترسییەوە، بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتانیش لە ماوەی 9 مانگدا لە هەرێمی كوردستان 164 ئافرەت سووتاون، 67 ئافرەتیش خۆیان سووتاندووە، 30 ئافرەت كوژراون و 50 ئافرەتیش خۆیان كوشتووە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان خوێندنەوەی زیاتریان بۆ ئەو پرسە هەیە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا راوێژكاری یاسایی عیزەدین عەبدوڵا یاسین، باسی ئەوە دەكات كە «كوشتن» بەواتای كۆتاییهێنانە بەژیانی مرۆڤێك لەلایەن كەسێكی دیكەوە كە مەبەستی ئەنجامدانی ئەو تاوانە بووەو ویستوویەتی دەرئەنجامی كردارەكەی خۆی ببینێت، بەواتای ئەوەی پلانی بۆ داڕشتووەو پێشتر ئامادەكاری بۆ كردووە. گوتیشی: «بەداخەوە لەماوەی رابردوو تا ئێستاش كۆمەڵەگەی كوردی تاكو ئاستێك ئەم تاوانەی تێدا ئەنجام دراوە، بەتایبەتی لەدژی ژنان بەبیانووی ئابڕووپارێزی و تۆڵەسەندنەوە لە ئافرەتان بەهۆكاری بوونی پێوەندی سۆزداری لەگەڵ پیاوێك، بەڵام لە رووی ئایینی و یاساییەوە كوشتن لەژێر هەر ناو و بەهەر پاساوێك بێت، بەهەموو شێوەیەك قەدەغەكراو و رێگە پێ نەدراوە، بۆیە هەر كەسێك ئەم تاوانە ئەنجام بدات، دووچاری سزای دواڕۆژو دنیاییش دەبێتەوە، لەبەر ئەوەی كۆتاییهێنان بەژیانی مرۆڤێك تاوانێكی گەورەیەو هیچ پاساوێكی بۆ نییە.»

ئەو یاساناسە هێمای بۆ ئەوەش كرد كە كوشتنی ئافرەتان لەهەرێمی كوردستان زۆرجار بەچەندین شێوە ئەنجام دەدرێت، نموونەشی بەوە هێناوە كە «لەمیانەی لێكۆڵینەوە لە كەیسەكانی كوشتن لە وتەی گەواهیدەر، یان كەسوكارەكەی دەوترێت خۆی كوشتووە، یان تووشی نەخۆشی دەروونی بووە، یان بەكەرەستە و ئامرازەكانی گەرمكەرەوە خۆی سووتاندوە، بۆیە دواتر مردووە، بەڵام دروستەكەی ئەوەیە، یان راستەوخۆ لەلایەن كەسێك، یان چەند كەسێكی خێزانەكەی كوژراوە، دواتر لەشوێنێكی دوور فڕێ دراوە، یان لە نێو گەرماوێك سووتاندوویانە و وتوویانە خۆی سووتاوە، یان خۆی سووتاندووە و .. هتد، یان ناچاریان كردووە بۆ ئەوەی خۆی بكوژێت بەفشار و پاڵنەری كەسانی نزیكی، یان هەڕەشەی كوشتنی لێكراوەو ناچار بووە خۆی بخنكێنێ، یان بسووتێنێ، یان بەگوللە خۆی بكوژێت.» باسی ئەوەشی كرد كە لەیاسای سزاكان ژمارە(111)ی ساڵی(1969) هەمواركراو لەماددەی(408) كە لەهەرێمی كوردستان بەم شێوەیە هەموار كراوەتەوە، هاتووە: (هەر كەسێك، كەسێك هان بدات بۆ خۆكوشتن، یان بەهەر شێوەیەك یارمەتی بدات بۆ ئەوەی خۆی بكوژێ، یان بووبێ بەهۆكاری خۆكوشتنەكە، ئەگەر خۆكوشتنەكە بەپێی ئەوە روویدابێت، ئەو كەسە سزای زیندانیی بەسەردا دەدرێت بۆ ماوەیەك لەحەوت ساڵ تێپەڕ نەكات و لەحاڵەتی دەستپێكردن سزاكەی دەبێتە حەپسكردن). بەڵام كوشتن بەبیانووی ئابڕووپارێزی، یان بەهەر هۆكارێكی تر سزای هەتاهەتایی لەسەرە بەپێی ماددەی(406) لەهەمان یاسای سەرەوە، كەپێشتر بەپێی ماددەی (409) لەهەمان یاسا بەهەلومەرجی سووككردنی سزا ئەژمار دەكرا، خۆشبەختانە لەهەرێمی كوردستان كاركردن بە دادكارییەكانی ئەم ماددەیە بە یەكجارەكی راگیراو كوشتنی ئافرەتان بەكوشتنی بەئەنقەست ئەژمار دەكرێت و هیچ پاساوێكی یاسایی نەماوە بۆ سووككردنی سزاكەی. گوتیشی: «خۆكوشتن بریتییە لەوەی مرۆڤ بەئەنقەست خۆی دەكوژێت بۆ هەڵاتن لەژیان. ژمارەیەكی زۆر لەدیاردەكانی خۆكوشتن هەوڵەكانی بەكرداری پاڵنەرانە دەبێت بەبێ ئەوەی پلانی پێشوەختەی هەبێت، بەشێوەیەك وا دەردەكەوێت بانگەوازێكی خراپی فریاكەوتن بێت.»

یاساناس عیزەدین عەبدوڵا ئەو ئامارە دەخاتەڕوو: «بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لە دە مانگی یەكەمی ساڵی (2015) لەهەرێمی كوردستان (50) حاڵەتی كوشتن رووی داوە، بەڵام خۆشبەختانە لە دە مانگی یەكەمی ئەم ساڵی (2016) بۆ (32)كەم بۆتەوە.» هاوكات دەڵێت: «ئەوەی گرنگە لەم بابەتە ترسناكە ئاماژەی بۆ بكەین ئەوەیە كە دەبێت حكومەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و لایەنە پێوەندیدارەكان و هەموو تاكێكی كۆمەڵگە لەهەوڵی كاڵكردنەوەی دابونەریتە كۆمەڵایەتییە نابەجێ و خراپەكان بین بۆ ئەوەی بتوانرێت كۆمەڵگەیەكی ئارام وسەقامگیر بەرپا بكرێت و بەتایبەتی كچان وژنان تێیدا بەئازادی بژین و ژیانیان پارێزراو بێت.
چالاكی بواری مافی مرۆڤ گوڵاڵە پشدەری، سەرەتا بە پێویستی دەزانێت كە روونكردنەوەیەك لەسەر دەستەواژەی توندوتیژی بدات و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «توندوتیژی دوو بڕگە لەخۆی دەگرێت:

١- هەڵاواردەكردنی ژنان لەسەر بنەمای رەگەزی واتە جێندەری، واتە كەمكردنەوەی، داخستنی، یان رێگریكردن لە گەیشتنی بە مافەكانی و پێشێلكردنیان. بەو شێوەیە ژنان ناتوانن یەكسان بن لەسەر پێی خۆیان بن و سوودمەند بن لەمافە رەواكانی خۆیان .
٢-توندوتیژی كە لەسەر بنەمای رەگەزی بێت، واتە هەر تاوانێكی توندوتیژی، یان هەڕەشەكردن لەسەر ژن بەو مانایە كە «ژنە»و لەسەر دەروون و جەستەی بێت، وەكو توندوتیژی سێكسی، ئازارو تێكدانی باری دەروونی، یان دەستدرێژی جەستەیی وەك لێدان و زەبرو زەنگ بێت.» هۆكاری كێشەكانیش بەم سێ جومگە سەرەكییە دەستنیشان دەكات و دەڵێت: «١-دەسەڵات/ ناوەندە حكوومییەكان، ٢-كۆمەڵگە، ٣-خێزان و كەسوكار، بۆ نموونە توندوتیژی لەماڵەوە وەك (لێدان) توندوتیژی خێزانییە، خەتەنەی كچان دەكەوێتە ناو بازنەی توندوتیژی كۆمەڵایەتییەوە، توندوتیژی لە بەندیخانەیەكیش دەكەوێتە خانەی دەسەڵات/یان ناوەندی حكوومی.» گوتیشی: «هۆكارەكانی توندوتیژی زۆرن، بەڵام بەگشتی خۆی لە چەند خاڵی سەرەكیدا دەبینێتەوە، كە بریتین لە كەموكوڕی لەپێشگیریكردن لە دیاردەی توندوتیژی، بەدوادا نەچوون و ئاگادارنەكردنەوەو نەبوونی هۆشیاری، رووماڵنەكردنی ئامارە راستییەكان و شاردنەوەیان بەهەر پاساوێك بێت، هەروەها پڕۆسەیەكی نایەكسان و نادروستی یاسایی، هەروەها هۆكارەكانی كەلتووری، وەك: رەگەزی، واتە كچان و كوڕان چۆن پەروەردە كراون؟ رۆڵی ژن و میرد چۆن و چییە؟ چاوەڕوانی ژن و پیاو لە یەكتر لە ناو هاوسەرگیرییاندا، باوەڕی پیاوان بە پیاوسالاری، ژن و كچ كاڵای پیاوە بە دیدی پیاو، ئایین و باوەڕ و رێگەپێدان، یان نەدان بۆ بەشداری كارای ژن لە كۆمەڵگە، دابونەریت و دەسەڵاتی كۆمەڵگەیی و عورفی دەسەڵاتی گەوران، چۆنیەتی دابونەریتی هاوسەرگیری و رۆڵی ژن و پیاو، قبووڵكردنی توندوتیژی بۆ چارەسەركردنی كێشە. هەروەها خاڵێكی دیكە باری داراییە، ژن پەیوەستە بە دارایی و داهاتی مێرد و بژێوی ژیانی سەربەخۆی نییەو ناچاری نانی دەستی پیاوە، نایەكسانی و هەڵاواردەكردنی لە مافی دارایی وەكو جیابوونەوەی، بابەتی میرات و هەروەها ئەگەر میردیشی كۆچی دوایی كرد، ئەو مافی كەمە، دەرفەتی كەم بۆ فێربوونی كاروپیشە و خوێندن و كاركردنی بە فەرمی و نافەرمی، لە رووی یاساییشەوە، كەمتر ئەژماركردنی ژن لە زۆربەی سێكتەرەكاندا و هەروەها نەبوونی هۆشیاری خودی ژن هەمبەر بە یاساكان و مافەكانی خۆی. بۆ نموونە كەم ژن دەزانێ كە لە مادەەی یەكەمی ژمارە ٨ی یاسای هەمواركراوی كوردستانی-عێراق لە ٢٠١١دا لەبارەی توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان چی دەڵێت. كێشەیەكی دیكە ئەوەیە كە زۆربەی ئەو ژنانەی بە رێگەی پارتە سیاسییەكانەوە دەسەڵاتیان بەدەست گرتووە، بە تەوای پشتیوانی لە مافەكانی ژنان ناكەن و تەنیا لەبەرژەوەندی پارتەكانیان كاردەكەن، كە یاساكانی پارتەكانیش هەر پیاوان خۆیان دایدەڕێژن. بەگشتی بیركردنەوەی پیاوی بێ هۆشیاری و گەورەكراو لەژینگەیەكی پیاوسالاری و عەشایریدا وایە كە هەرچەندە خاوەن بڕوانامەی بەرزیش بێت، یان پیشەكەی بەرچاو و دیار بێت هەر بیروبۆچوونێكی توندو ناڕەوای بەرامبەر بە رەگەزی مێ هەیە.»

سەبارەت بە هەمان پرس حازم عەلی وەك توێژەرێكی كۆمەڵایەتی دەڵێت: «كوشتنی ئافرەت بەشێكە لە كەلتوور و مێژووی كۆمەڵگەی عەرەبی كە هاوردەی كوردستان كراوەو هەتا بۆ پێگەی ژنی كورد لەمێژووی خۆماندا نەگەڕێینەوە، ئەو تاوانكارییە بەردەوامیی دەبێت و دەشمێنێت.» سەبارەت بە هۆكارەكانیش بۆ كوشتنی ئافرەت ئەو توێژەرە گوتی: « هۆكارەكان زۆرن، لەوانە:
1. ئابڕووپارێزی، كە لە پەروەردەو پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی تاكی كوردی، ئەوە فێردەكرێت كەسایەتی و شەرەف و ئابڕووی خێزان و بنەماڵە بریتییە لە ئافرەت، تاكیش بۆ پاراستنی كەسایەتی و ئابڕووی خۆی تەوقێكی كۆمەڵایەتی كردووەتە ملی ئافرەت تا نەتوانێت كەسایەتی مەعنەوی بنەماڵەكەی بڕووشێنێت، لە هەر حاڵەتێكی وەهاشدا خێزان ناچارە شانوشكۆی كەسایەتی خۆی بپارێزێ و پێگەی پێشوو لەدەست نەدات و ئافرەت بكوژێت.
2. زۆربوونی كاتی بەتاڵ وا لە بەكارهێنەرانی ئامێرەكانی پێوەندی دەكات، ئەو ئامێرانە بەشێوەی ناتەندروست بەكاربهێنن، كە دواجار زیاتر ئافرەت دەبێتە قوربانیی ئەو خراپ كەڵكوەرگرتنە.

3. بەسەربازگەكردنی كۆمەڵگە لەلایەن دەسەڵات و بەئاسانی بەدەست گەیشتن و بەكارهێنانی چەك و ئامێرە توندوتیژییەكان، هاوكات دروستكردنی عەقڵێكی عەسكەری و تاكێكی خاوەن سایكۆلۆژی توندوتیژ كە چەك و كوشتن بە تاكە چارەسەر دەزانێت بۆ كێشەوگرفتەكان، ئاماری وەزارەتەكانی پێشمەرگە و ناوخۆ لەژمارەی پێشمەرگە و پۆلیس و ئاسایش و پۆلیسی هاتوچۆ و سەرەڕای بوونی پاسەوان و سەربازی تایبەتی لێپرسراوان كە هەموویان چەك هەڵگرن و لەماڵەكانیاندا چەك هەیە، ئاماژەیە بۆ بەسەربازگەكردن و پڕچەككردنی كۆمەڵگەی كوردی كە زۆر جار بۆ یەكلاییكردنی كێشەكان بەكاری دەهێنن.

4.ئەوەی جێگەی تێبینییە زۆرینەی ئەو رووداوانە لەناو شارەكان روودەدەن، كۆچكردنی خەڵكی گوندەكان و زۆری ژمارەی دانیشتووان و بەریەك كەوتنە بەردەوامەكان و ئاشنانەبوون بەژیانی شار و هەڵنەكردن و نەگونجان لەگەڵ بەها نوێیەكان و شێوەی تازەی ژیانكردن و خۆگونجان لەتەك ئەو ئاراستە تازەیەو بەریەككەوتنی بەهاكان .
5. كوشتنی ئافرەت لەژێر هەر بیانوویەكدا بێت گەورەترین پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ و لێزەوتكردنی مافی ژیانە لەلایەن تاكەكانەوە كە ئەو مافەیان نییە، راستە ژمارەی كوشتنەكان زۆرن، بەڵام هێشتا نەبووەتە هەڕەشە لەسەر كۆمەڵگەكەمان بەجۆرێك كە ئاسایشی كۆمەڵایەتیمان بخاتە مەترسییەوە.» سەبارەت بەچارەسەر و نەهێشتنی حاڵەتەكانی كوشتن ئافرەتیش ئەو توێژەرە گوتی: «دەكرێت بەكاركردنی بەردەوام و یەك تیمی لەسەر كاڵكردنەوەی حاڵەتەكانی كوشتن بەم هەنگاوانە كاربكرێت:
1. میدیاكان بابەتە توندوتیژیەكان بەهەموو شێوەیەك كاڵبكەنەوە و نەیهڵێن.

2.حزبەكان مەكتەبە كۆمەڵایەتییەكانیان هەڵبوەشێننەوەو سەروەریی یاسا بەرقەرار بكرێت و هۆشداری بدرێت بە سەرۆك خێڵ و عەشیرەتەكان بەهەموو شێوەیەك خۆیان بەدوور بگرن لە داڵدەدان و پاراستنی ئەنجامدەرانی تاوان .
3. رێكخراوەكانی بەرگریكار لەمافی ئافرەتان شێوەی كاركردنیان بگۆڕن و ئافرەت و پیاو لەیەكتری نەكەنە دوژمن و گیانی تۆڵەكردنەوەو هەستی رق و دوژمنكاری لەنێوانیان نەچێنن، ئەویش بەهاندانی ئافرەتان بۆ كاری سەركێشی و ناشیرینكردنی پیاوان لەبەرچاویان.
4.دەوڵەت بەجددی هەوڵبدات لە رێگەی دامودەزگا تایبەتییەكانی خۆی پارێزەری مافی ئافرەتان بێت، نەك بەرنامەو كاركردنی دوو شتی لێك جیا بن.
5.هەوڵبدرێت بۆ ناشیرنكردن و قێزەوەنكردنی ئافرەتكوژی لە رێگەی میدیا و ئامرازەكانی پێوەندیكردن، شوێنەگشتییەكان و شوێنەكانی خواپەرستن.