ژنانی كورد بە درێژایی مێژوو، بەتایبەتی لە شۆڕشە یەك لە دوا یەكەكانی گەلی كوردستان، رۆڵێكی گرینگ و بەرچاویان گێڕاوەو تەنانەت بەشێكی كارا بوون لەسەرخستنی خەباتی چەكداری و لە خەباتی سیاسی و مەدەنیش تا هەنوكە شان بە شانی پیاوان رۆڵی كاریگەریان هەبووە، لەم بارودۆخە سیاسی و ئەمنی و ئابوورییەی كوردستانیش رۆڵی بەرچاویان بۆ تێپەڕاندنی قەیران و ئاستەنگەكان هەیە، سەرەڕای ئەو رۆڵە گرنگەشیان رووبەڕووی ئاستەنگی زۆر دەبنەوەو زۆر جار هەوڵ دەدرێت بە ناوناتۆرەی باوی كۆمەڵگە و ناوزڕاندن لەكایەی سیاسی دووریان بخەنەوە، بەڵام ئافرەتان پێگەی خۆیان هەیە و ئامادەبوون و بەشداریی كارای بەشێكی زۆریان شان بەشانی پیاوان لە حكومەت و پەرلەمان حزب و دەستەی كاردا، هێمای ئەوەیە كە توانیویانە تا رادەیەكی زۆر بەسەر كۆسپەكانی بەردەمیاندا زاڵ بن، هەر ئەو كارامەیی و ئامادەبوونەشە كە وایكردووە هەوڵی لەكەرداركردنی ژنان هەڵسووڕ كەمتر بووە، بەڵام ناكرێت ئەم پرسەو رەهەندەكانی لە ئاستی كاروباری سیاسیی ئافرەتان بە هەند وەرنەگیرێت. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راو سەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.


سەرەتا د.لەیلا ئەمیر ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستان، ئاماژە بەوە دەكات كە «یەكێك لە ماكە دیارەكانی گەشەسەندنی سیاسی لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا، بەشداریی كارای ئافرەتە لەو ناوەندەدا كە بڕیاری سیاسی دروست دەكات، واتە بوونی ئافرەت لە بازنەی باڵای دەسەڵات كە لەسەر بڕیاری سیاسی خاوەن را بێت.» گوتیشی: «هەرێمی كوردستان كۆمەڵگەیەكی گەشەسەندووەو بەشێك لە بەهاكانی لە ژێر كاریگەری پرۆسەی نوێبوونەوە گۆڕانی بەسەردا هاتووەو بەشێكی وەكو خۆی ماوەتەوە. پێوەندی نێوان نێر و مێ، بەهاكانی تایبەت بە پێگە و رۆڵی ئافرەت گۆڕانكاری زۆری بەخۆی نەبینیوە، هەرچەندە لە رووی كردەیی ئافرەت لەهەموو ناوەندەكاندا بوونی هەیە. ئەم دووفاقییە هۆكاری كۆمەڵێك كێشەی بەردەوام بووە بۆ ئافرەتان. بەگشتی ئافرەت لەكایەی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا لە پەراوێزدایە. سەرەڕای ئەوەی لە رووی ژمارەوە لە نێو حزب و حكومەتدا كەم نین، بەڵام ئەو بەشدارییە زیاتر خۆی لەژمارەو هەندێ رەفتاری سیاسی دیاریكراوی وەكو هەڵبژاردن دەبینێتەوە. دەبینین لە رێگەی كۆتاوە ژمارەیەك ئافرەت توانییان بگەنە ئاستی سەركردایەتی حزبە سیاسییەكان و پەرلەمان و پۆستە باڵاكانی حكومەت. بەڵام ئەوەی هەستی پێدەكرێت، ئەوەیە كە ئافرەت نەك لەو ئاستەش نەیتوانی ببێتە سەرچاوەی بڕیار، بەڵكو بووە پاشكۆی پیاوان و كەلتووری توندی سیاسیی پیاوسالارانە. ئەنجامی ئەو بارودۆخەیە كە ئافرەت بەردەوام لە كاركردندا رووبەڕووی جۆرە جیاوازەكانی توندوتیژی دەبێتەوە».
د.لەیلا ئەمیر هۆكارەكانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەت لەم چەند خاڵەدا كورت دەكاتەوە:
- كۆمەڵگەی كوردستان، كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارانەیە. هەر لەسەر ئەو بنەمایە كەلتووری سیاسی و بەها تایبەتییەكانی رەنگڕێژ كراون. تێڕوانینی پیاو لە ناوەندی كۆمەڵایەتی بۆ ئافرەت چۆنە، لەناوەندی سیاسیش بە هەمان شێوەیە. بە گشتی وێنای ئافرەت لەو كایەیەدا، وێنای كەسێكی كەم توانای لاواز و بێدەسەڵاتە كە ناتوانێت خاوەنی بیرو بڕیاری تەواو بێت لە كاریدا. راستە لە هیچ یاسایەكی فەرمی ئەو لایەنانە بەرجەستە نەكراون، بەڵام لە واقعی كاركردنی رۆژانە وەكو بەهاو مەعریفەیەكی زاڵ، ئەو تێڕوانینە هەموو پێوەندییەكان و چوارچێوەكانی كاری داڕشتۆتەوە. لە ژینگەیەكی ئاوادا هەر لادانێكی ئافرەت لەو چوارچێوە تەقلیدییە جێگەی پەسند نابێت لە لایەن هاوكارە پیاوەكانی و دەرئەنجام كۆمەڵێك رەفتاری توندوتیژانەی لێدەكەوێتەوە، كە لەبەر زۆر هۆكار بە شاراوەیی دەمێننەوەو ئافرەتان ناتوانن بەرگری تەواو لە خۆیان بكەن.


-كایەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان، كایەیەكی پڕكێشەی ئاڵۆزە، مانەوە و پراكتیزەكردنی كاری سیاسی تێیدا پێویستی بە توانای زۆری عەقڵی و دەرووونی هەیە، بۆ ئەوەی كەسەكان بتوانن لەژێر كاریگەری گوشاری بەردەوامی كارەكە بەرگە بگرن. ئەمە جگە لەوەی كە زۆربەی كات مانەوە لە پێگە و پلەیەكی تایبەت بە تەنیا پەیوەست نابێت بە تواناو لێهاتوویی كەسەكە بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی، بەڵكو بە هۆی دامەزراوەیی نەبوونی تەواو و پەرەسەندنی كۆمەڵێك دیاردەی نەرێنی وەكو گەندەڵی و دروستبوونی گرووپی بەرژەوەندییەكان و كوتلەكاری، كاركردنی ئافرەت و بەردەوامیی لە ناوەندی سیاسیدا كارێكی زۆر قورس بووە. خزانی ئافرەت بۆ ناو كاری سیاسی هەر لەسەرەتاوە پێوەندی بە پێشكەوتنی كۆمەڵگە، یان لەژێر كاریگەری بزاوتی نوێی مافی ئافرەتان و باشتركردنی بارودۆخیان نەبووە، بەڵكو بەشێك بووە لە پرۆسەی رزگاری نەتەوەیی. لەژێر كاریگەری ئەم بارودۆخە، ژینگەی سیاسی نائەمینتر و شلۆقترین ژینگەیە بۆ ئافرەتان، كە تێیدا پاراستنی كەسایەتی، ناوبانگ و پێگەی كارێكی زۆر قورس دەبێت. هەوڵدانی ئافرەت بۆ تێكشاندن، یان گۆڕینی ئەو چوارچێوە تەقلیدییەی دابەشبوونی دەسەڵات و گۆڕینی بەهاكانی تایبەت پێی، رووبەڕووی كاردانەوەی توندی كۆمەڵگە دەبێتەوە، ئەمە جگە لەوەی كە بەگشتی پیاوان و ئافرەتان لە رووی مەعریفی و فكرییەوە نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی گۆڕانكاریی كارا لەو بارودۆخەدا بكەن».


د.هەوار نێروەیی، مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی دهۆك، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «یەكێك لە شوێنەوارەكانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان توندوتیژی سیاسییە، هەڵبەت زۆر جۆری توندوتیژی سیاسی هەیە بەرامبەر بە ئافرەتان كە وەك (تیرۆری سایكۆلۆجی) ناسراوەو دەمارگیرییەكی مەترسیدارە، بەتایبەتی لە چەمكی جێندەری لە پرۆسەی سیاسی. كتێبی نووسەر فلیپس شێڤلی (Power and Choice) شرۆڤەی چەمكی جێندەری سیاسی لە سیاسەتدا بەم شێوەیە هەڵدەسەنگێنێت: سیاسەت هەڵبژاردنێكی گشتییەو بەشێوەیەكی یەكسان بەسەر هەموو تاكەكانی كۆمەڵگەدا دابەش دەكرێت و دژی هیچ كەسێك نییە، هەرچەندە ئافرەتان بە دیدێكی چۆنیەتی (Qualitative)و چۆنایەتی (Quantitative) بەشداری سیاسی و پێگەی خۆی وەك ئافرەت لەنێو دامودەزگاكانی دەوڵەتدا دیاری كردووە، بەڵام لە روانگەی سیاسیدا ئازار و ئەشكەنجەكانی زۆرێك لە ئافرەتان لەسەر بنەمای نایەكسانیی جێندەری لە پرۆسەی سیاسیدا بووە، واتە لایەنی جێندەری لە جیهانی سیاسیدا هەمیشە بۆتە بابەتێكی گرنگ كە بە ئازاری بكرێت و هەوڵ دەدات بۆ بەدیهێنانی یەكسانیی كۆمەڵایەتی.»
د. هەوار نێروەیی، سێ فاكتەری سەرەكی دەستنیشان دەكات كە كاریگەرییان لەسەر دیراسەتكردنی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەت لە سیاسەتدا هەیە، ئەوانیش: (ستراكچەری كۆمەڵایەتی)، (دامەزراوە حكوومی و ناحكوومییەكان) و (ئافرەت لەكاركردندا)، گوتیشی: «یەكێك لە ستراكچەرەكانی كۆمەڵگە ستراكچەری پیاوسالارییە لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی كاریگەرییەكی نەرێنیی لەسەر رۆڵی ئافرەت كردووە لە سیاسەتدا، بۆیە چاكسازی بۆ ئاوەدانكردنی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی لەسەر پێگەیەكی هاوچەرخ پێداویستییەكی گرنگەو ئەم چاكسازییە پێویستە لەسەر بنەمای پرۆسەی ئافرەتان رێك بخرێن، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دامەزراوە حكوومییەكان و رێكخراوە بیانییەكان رۆڵێكی گرنگ دەبینن بۆ پێشخستنی رۆڵ و مافی ئافرەت لە پرۆسەی سیاسیدا، هەڵبەت ئەم رێكخراو و دامەزراوە حكوومییانە لە رێگای میكانیزمی تایبەتەوە چاكسازی كۆمەڵایەتی و سیاسی دەستەبەر دەكەن و هەوڵ دەدەن ئافرەتیش وەك دەنگدەرێك و هاووڵاتییەك مافی دەستووری و یاسایی هەبێت و بەشدار بێت لە پرۆسەی سیاسی، دەنگدان و چالاكیی سیاسی. یەكێك لە چالاكییە سیاسییە هەرە سەرەكییەكانی رێكخراوەكان ئافرەتان كە لە هەمان كاتدا فشار لەسەر پیاو دروست بكەن بریتییە لە بەشداریكردن لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی (decision-making)، دروستكردنی یاساكان(law-making) و بونیادنانی ئاشتی (peace-building) لەسەر ئاستی جیهانی بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. فشارێكی سیاسی لەسەر ئافرەت هەیە كە نە بە تەنیا رۆڵی ئافرەت لە سەركردایەتی سیاسیدا لاواز بكەن، یاخود ئینكاری رۆڵی ئافرەت لە كاری سیاسیدا بكەن، بەڵكو لە كۆمەڵگە كۆنسەرڤاتیزەكاندا ئەو دەرفەتە رێكنەخراوە كە مافی ئافرەت و پیاو وەك یەك بێت، سەروەریی یاسا دوور لە دابونەریت مەرجی گرنگە بۆ پێشەوەچوونی دۆزی سیاسیی ئافرەتان و رێخۆشكەرن بۆ ئەوەی ئافرەت هەم بەشداربێت لەپرۆسەی دەنگدان و هەم مافی خۆپاڵاوتنی بۆ پۆستی سیاسیی گرنگ هەبێت. پێویستە ئافرەت لە بواری فیزیكی و هزری هەوڵ بدات، بۆ ئەم مەبەستەش فەلسەفەی جۆن ستیوارت میل گرنگە: 1- هەوڵەكانی ئافراندنی یەكسانی لە نێوان ئافرەت و پیاو مەرجێكی گرنگە بۆ ئاوەدانكردنی كۆمەڵگەیەكی دیموكرات و لیبڕاڵ. 2- خوێندەواری و پەروەردە نابێت بە تەنیا بۆ چینێكی كۆمەڵگە بێت، بەڵكو ئافرەتیش وەك پیاو هەمان مافی هەیە.»


چاودێری سیاسی مەیادە محەمەد نەجاڕ، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە بیبەشكردن و چەوساندنەوەی ئافرەت یەكێكە لەسیماكانی وڵاتانی رۆهەڵاتی ناوەڕاست، هاوكات دەڵێت: «دوای نەمانی هەژموون و دەسەڵاتی دایكسالاری و هەیمەنەتی ئافرەت بەسەر كۆمەڵگەوە، سیستەمێك هاتەئاراوە كە هەر لە بەراهییەوە ئافرەتی كردە كۆیلە و پیاوی كردە خاوەن دەسەڵات و هەموو مافێكی بڕیاردانی خستە ژێر چنگی پیاوەوە. ئەم سیستەمی پیاوسالارییە وایكرد كە چیتر ئافرەت رۆڵی لەهیچ پێگەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریدا نەمێنێت، وەك دەبینن كاتێك كە ئافرەتێك دەتوانێت كەمێك كۆت و كۆسپە كۆمەڵایەتییەكان ببەزێنێت، رووبەڕووی دووجەنگ دەبێتەوە، جەنگێكیان كۆمەڵگەیە كە هەمیشە دژایەتی ئافرەتی بەتوانا و سەركەوتوو دەكات، هەر لەبوختان پێكردنەوە تادەگاتە قسە بۆهەڵبەستن و بڵاوكردنەوەی تەنز و سووكایەتی بەشێوازی جیاواز، جەنگێكی دیكەش ئەو عەقڵیەتەیە كە ناهێڵێت ئافرەت پۆست وەربگرێت، ئەگەر ئافرەتێك بتوانێت هەموو ئەو جەنگانەش بباتەوە، ئەوكات تووشی جەنگێكی درێژخایەن دەبێت كە هەموو لایەكان پێكەوە دژایەتی دەكەن، هەر لە پیاوانی عەقڵ بۆگەن و كەسانی نەفس نزم و كۆمەڵگەی نەریتی و بگرە بەشێك لەو ئافرەتانەش كە كۆیلەی دەسەڵاتی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارین دژایەتی ئافرەتی بەتوانا دەكەن. بۆیە دەتوانم بڵێم كاتێك ئافرەتێك سەركەوتوو دەبێت، تووشی چەند جەنگێك دەبێت لەلایەكەوە پیاوانی كۆنەپەرست و بگرە بەشی هەرە زۆری پیاوی كۆمەڵگەی نەریتی دژایەتی دەكەن، لەلایەكی دیكەوە دەكەوێتە بەر هێرشی ئەو ئافرەتانەی كە ئیرەیی پێدەبەن و بە كەسێكی سەركەش و یاخی لەكۆمەڵگە وەسفی دەكەن. ئەگەر چاوێك بە مێژووی خەباتی ئافرەتاندا بخشێنین، دەبینین هەمیشە ئافرەتان قوربانی كۆمەڵگەی پیاوسالاری بوون، واتە كاتێك كە ئافرەتێك توانیویەتی نەریتی كۆمەڵگە ببڕێت و لەپرسە هەستیارەكاندا بەشداربێت، جا پرسی سیاسی بێت، یان ئابووری، یان كارگێڕی، ئەوكات راستەوخۆ كەوتۆتە بەرهێرشی كۆمەڵگەو رووبەڕووی هەموو جۆرە دژایەتییەك بۆتەوە، واتە دەتوانین بڵێین ئەگەر ئافرەتێك لەكاری سیاسی، یان پرسی كارگێڕێ یان بواری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، یان راگەیاندن، یان بواری بزنس سەركەوتوو بێت، ئەوا راستەوخۆ لەلایەن كۆمەڵگەوە بەشێوەیەكی خێرا تواناكانی سڕكراوەو رێگری لێكراوە. تەنانەت وەك دەبینین هەندێكجار ئەوەندە دژایەتی دەكرێت، ئەو ئافرەتە دەبێتە كەسێكی نامۆ بەلای كۆمەڵگەوە. لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانم بڵێم لەسایەی ئەو سیستەمە كۆمەڵایەتییە نێرسالارییەدا ئافرەت لە سەرجەم كایە جیاجیاكاندا هەمیشە مافی پێشێل كراوە، ئەمەش وایكردووە كە ئافرەتان نەتوانن وەك پیویست رۆڵیان هەبێت، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەیاد بچێت كە بەشێكی زۆری ئافرەتی بەتوانای كورد توانییان لەدوای راپەڕینەوە بەشداریی پرسی سیاسی بكەن و لەچەندین بابەت و پۆستی جیاوازدا رۆڵیان هەبێت، ئەوەش جێگەی دەستخۆشییە، هەرچەندە بەشێكی زۆر لەو ئافرەتانە رووبەڕووی ژیانێكی زۆر قورس بوونەوە، بەڵام توانییان بە ماندووبوونی خۆیان بەرەنگاری عەقڵییەتی كۆمەڵگەیەك ببنەوە، كە هەستێكی پیاوسالاری بەسەریدا زاڵ بوو.»