توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بە بنەمای پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكانیان دادەنرێت، هەروەها میكانیزمێكی نەرێنیی كۆمەڵایەتی دێنێتەئاراوە كە ئافرەت ناچاردەكات پلەو پایەو پێگەی نزمتر لە پیاوان قبووڵ بكات. بۆیە ئافرەتان بۆ نەهێشتنی ئەو نادادپەروەری و جیاوازییە رەگەزییانەو بۆ نەهێشتنی توندوتیژی و بەرەنگاربوونەوەی ئەو دیاردەیە لە سەرلەبەری جیهاندا خەباتێكی بێوچانیان كردو بەرهەمی قوربانیدانەكانیشیان رۆژی جیهانی 25ی نۆڤەمبەری لێكەوتەوە، كە لەو رۆژەدا لە هەرێمی كوردستانیش هەڵمەتی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتوتیژی دژ بە ئافرەتان دەستپێدەكات و بۆ ماوەی 16 رۆژ بەردەوام دەبێت، بەڵام وێڕای رۆڵی ئەرێنیی ئەو جۆرە چالاكییانە، بەشێك لەچالاكانی بواری مافەكانی ئافرەت رایانوایە كە ئەو هەڵمەتە نەیتوانیوە مۆركی دیاردەی توندوتیژی كاڵ بكاتەوە، لەبەرامبەر ئەو بۆچوونەشیان هێما بۆ ئەوە دەكەن كە ساڵ لە دوای ساڵ رێژەی توندوتیژییەكان هەڵدەكشێن. بەشداربوونی ئەم راپۆرتەی گوڵان هەڵسەنگاندنی زیاتری ئەم بابەتە دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

هەڵبژاردنی رۆژی (25)ی نۆڤەمبەر بۆ ئەو رووداوە دەگەڕێتەوە كە لە 25ی نۆڤەمبەری ساڵی (1960) لە وڵاتی دۆمێنیكان روویدا. لەو رۆژەدا سێ ئافرەت (پاتریا، مینروا، ماریا ترێزا) كە بە خوشكانی میراباڵ- ناویان دەركردووە، بەهۆی دەست و پێوەندەكانی «ترۆئیلۆ» دیكتاتۆری دۆمێنیكان، كوژران. پاتریا، مینروا و ماریا ترێزا كچی «ئینریكە میراباڵ» و «ماریا مێرسدێس» بوون. ئەم سێ خوشكە و مێردەكانیان لە خەباتگێڕانی شێلگیری دژ بە رێژیمی «ترۆئیلۆ» بوون و، هەرسێكیان نموونەی بەرزی خەبات و خۆڕاگری و دژی حكومەتی ملهوڕانەی ئەو دیكتاتۆرە بوون. لە رەوتی خەباتدا هەركامێكیان چەندین جار كەوتبوونە بەندیخانە. لە ژانیوەری 1960 پاتریا، سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەیەكی گرتە دەست كە دواتر بوو بە هەوێنی بزووتنەوەی نهێنیی 14 ی جۆنی 1960. دوو خوشكەكەی دیكەشی بوون بە ئەندامی ئەو بزووتنەوەیە. تێكۆشەرانی ئەم بزووتنەوە نهێنییە لە سەرانسەری وڵاتدا كەوتنە بەر راوەدوونان، لە 25ی نۆڤەمبەری 1960 خوشكانی میراباڵ، لەكاتێكدا بۆ دیتنی مێردە بەندكراوەكانیان دەیان بردن، بەدەست بەكرێگیراوانی «ترۆئیلۆ» و بە فەرمانی راستەوخۆی ناوبراو، كوژران. ئەم تاوانە بەجۆرێك بووە هۆی تووڕەیی و بێزاریی گشتی خەڵك كە بۆخۆی بووە یەكێك لە هۆكارەكانی بەرەوپێشبردنی خەبات لە دژی دیكتاتۆریی تروئیلۆ. ساڵێك دوای كوشتنی خوشكانی میراباڵ، حكومەتی ملهوڕی تروئیلۆ كۆتایی پێهات. ئەم خوشكانە كە نازناوی «پەپوولە لەبیرنەكراوەكان»یان پێدراوە، بوون بە سیمبولی خۆڕاگری و خەبات بە دژی ستەم دەرحەق بە ژنان و ئەم رۆژە لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، وەك رۆژی جیهانی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان قبوڵ كرا. یەكەمجار لەساڵی ١٩٨١ لەلایەن فیمێنیستەكانی ئەمریكا ئەو رۆژە وەكو رۆژی خەبات دژی توندوتیژی یان نەهیشتنی توندوتیژی دەستنیشان كرا، پاشان لە١٧ی دیسەمبەر ساڵی ١٩٩١ لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە وەكو رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی راگەیاندرا. دواتر ئەنجومەنی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەساڵی 2000 بڕیارنامەی 1325ی بە ناوی (ژنان، ئاشتی و ئاسایش) پەسەند كرد. تەوەرە سەرەكییەكانی ئەم بڕیارنامەیە، پێشگیریكردنە لە بەشداریی ژنان لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و هەروەها پێشگرتن لە زیادبوونی توندوتیژی دژ بە ژنان دەگرێتەوە. ئەم بڕیارنامەیە هۆكارێكە بۆ ئەوەی ئەنجامدەرانی كردەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان پەلكێشی بەردەم یاسا و دادگاكان بكرێن، بەڵام بەداخەوە نەك تەنیا رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە كردەوە پەیگیری ئەم بڕیارنامەیەی خۆی (بە بەراورد لەگەڵ زۆربەی بڕیارنامەكانی دیكەی) نەكردووە، بگرە دەوڵەتانی دژەژنیش كە ئەندامی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیشن، بەشێوەیەكی گشتی بڕیارنامەی لەو جۆرەیان قبوڵ نەكردووە و بەردەوام و بێپسانەوە لە هەموو زەمینەكانی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی هەڵاواردنێكی بەربڵاو و ئاشكرا دژ بە ژنان ئەنجام دەدەن.
شەمام حەمەزیاد، وەك چالاكی كۆمەڵی مەدەنی، تەرخانكردنی 16 رۆژ بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بە چارەسەر نازانێت و رایوایە كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارەو توندوتیژییەكانیش زیاتر خێزانین، گوتیشی: «بەهۆی ئەوەی ئەمساڵ قەیرانەكان زیادیان كردووە، توندوتیژیش بە رێژەیەكی زۆرتر لە ساڵان زیادی كردووە، زۆربەی توندوتیژییەكانیش لەخێزانەوە دەخزێتە ناو كۆمەڵگەو ئەوەش كاریگەری نەرێنی لەسەر كۆمەڵگە بەگشتی دەبێت، بەجۆرێك كە كۆمەڵگەیەكی توندوتیژ بەرهەم دێنێت.»
ئەو چالاكەی كۆمەڵی مەدەنی چارەسەر لە ئەكتیڤكردنی یاسای باری كەسیدا دەبینێت و دەڵێت: «ئەگەر ئەو كۆمەڵە یاسایەی كە هەمانە، وەكو خۆی پەیڕەو بكرێن و كاریان پێ بكرێت، توندوتیژی كەمتر دەبێت.» گوتیشی: «ساڵانە بە دەیان ژن لە هەرێمی كوردستان دەكوژرێن و كەس باسیشیان ناكات، لەكاتێكدا لە وڵاتی ئێمەدا لەبەرخودان و سەختی و نەهامەتی پشكی شێر بەر ئافرەتان كەوتووەو لە رێگەی شۆڕش و ئازادیخوازیدا قوربانیی زۆریان داوە، هیوادارم یادكردنەوەی رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لەدژی ئافرەتان ببێتە دەرفەتێكی باش كە حكومەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ناوەندە میدیایی و رۆشنبیرییەكان و گشت لایەك بتوانین بە ئاراستەی نەهێشتنی توندوتیژی لەدژی ژنان هەنگاو بنێین و لەم رێگەیەدا دەستكەوتی كردەیی مسۆگەر بكەین.»
پەرلەمانتار حەیات مەجید بڕیاردەری لێژنەی داكۆكیكردنی مافەكانی ئافرەتان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «دیارە ئێمە وەكو لێژنە كۆمەڵێك كاری گرینگمان كردووە، هەرە لەسەرەتای شەڕی داعشەوە سیمینارێكی تایبەتمان رێكخست بۆ هەموو رێكخراوەكانی NGO كان و ئەو رێكخراوانەی كە كار لە سەر مافی مرۆڤ و ئافرەتان دەكەن لەگەڵ سێكتەرەكانی حكومەت تایبەت بەو بابەتە بە ناونیشانی (چی بكەین بۆ ژنانی ئێزیدی؟) كە كۆمەڵێك راسپاردەی گرینگ لەسەر ئەساسی ئەو راسپاردەیە دەرچوو، كۆبوونەوەیەكی تایبەتیش لە پەرلەمان كرا بۆ هەمان مەبەست و كۆمەڵێك پێشنیارو بڕیار دەرچوو، دواتر پێشنیاری كۆبوونەوەكەمان پێشكەش بە لایەنی پێوەندیدار كرد بۆ كاركردن لە سەری. لێژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان داوای لە حكومەتی ناوەند كرد كە مووچەیەكی تایبەت بۆ ئەو ئافرەتانە ببڕێتەوە كە لەژێر دەستی گروپی تیرۆریستان رزگاریان بووە. ئەم بابەتە لەلایەن وەزارەتی كاری عێراقیەوە بە جددی وەرگیراو كاری لەسەر كرا. لە لێژنەی داكۆكیكردن لەگەڵ هاوڕێیەكی لێژنەكەدا پڕۆژەیەكمان نووسیوە پێشكەشی حكومەت دەكەین لە نزیكترین كاتدا بۆ ئەوەی حكومەت جێبەجێی بكات بۆ ئەو ئافرەتانە لە هەموو سێكتەرە جیاوازەكان كە ئەم پرۆژەیە جێگای تایبەتی خۆی دەگرێت، ئەگەر حكومەتی هەرێم كاری لەسەر بكات. زۆر بە وردی ئەركەكانی وەزارەتەكانمان بەرامبەر ئەو كەیسە نیشان داوە، ئەمانەو دەیان كاری دیكەمان كردووە. هەروەها كارمان كردووە بۆ گەیاندنی دەنگی ئەو ئافرەتانەی لەدەستی تیرۆریستان رزگاریان بووە بە پەرلەمانی ئەڵمانیاو بەریتانیا بۆ ئەوەی لە رووی ماددی و مەعنەوی هاوكارییان بكرێت.»
سەرپەرشتیاری پەروەردەیی ئیراد منوچر سان ئەحمەد، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «ئەگەر چاوێك بە مێژوودا بخشێنینەوە، دەبینین لەسرووشتدا بنەمای هێزو توانا كاری كردووەتە سەر پێكهاتەی كۆمەڵگەو بەهێزەكان بەتایبەتی رەگەزی نێر مافەكانیان بۆ خۆیان بردووەو رەگەزی مێیان پشتگوێ خستووە، بە بیانووی ئەوەی كە بوونەوەرێكی بێهێزن لە رووی جەستەوە، زۆر جاریش رووبەڕووی توندوتیژی بوونەتەوە، بەهانە و بیانووی جۆراوجۆریشیان بۆ ئەو مامەڵەكردنە ناتەندروستەیان هێناوەتەوە. بەم شێوەیە چەمكی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بەرفراوان بووە و ئافرەت بەردەوام لەچەند لایەكەوە چەوسێندراوەتەوە، ئەو چەوسانەوەیەش چەند فۆرمێكی لەخۆ گرتووە، لەوانە دەروونی، جەستەیی، ئابووری و كۆمەڵایەتی و ...هتد. زۆر جاریش بە هۆی جەنگەوە ئافرەتان بوونەتە قوربانی و باجی زۆر گەورەیان داوە، سەرگەردان و ئاوارە بوون و سەپەرشتی خێزانیان لەدەست داوە، هەندێكجاریش گەورەترین توندوتیژییان بەرامبەر ئەنجام داوە، ئەویش دەستدرێژی جەستەیی بووە، ئێستاش مەترسیی ئەوە هەیە كە ببێتە چەكێكی شووم و دژ بە ژنان و منداڵان لە ململانێ و جەنگەكاندا بەكاربێت. وەك چۆن ئافرەتانی دارفوور رووبەڕووی دەستدرێژی بوونەوە، بە هەمان شێوە لە شنگالیش ئافرەتان رووبەڕووی دەستدرێژی و رفاندن بوونەوە بە هۆی بەرپابوونی جەنگ لە ناوچەكەیاندا.» گوتیشی: «كۆمەڵێك هۆكار هەیە كە بوونەتە هۆی خولقاندنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، تا ئەمڕۆش بەردەوامە، لەوانە:
• هەژاری كە بە گەورەترین فاكتەر دادەنرێت بۆ برەودان بە توندوتیژی دژ بە ئافرەتان.
• كەلتوور و دابونەرێت.
• جەنگ و ململانێی چەكداری، بووەتە مۆتەكەو هەردەم هەڕەشە لە ئافرەتان و منداڵان دەكات. لەهەركوێی دنیادا جەنگ روویدابێت، ئەو چینەی كە گەورەترین قوربانی بەردەكەوێت، چینی ئافرەتان و منداڵانن.
• نەبوونی سەروەریی یاسا بۆ پشتگیری لە جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەی كە بە هەموو فۆرمەكانی یاساغی توندودیژی دەكات.
• نەبوونی رۆشنبیریی ئافرەتان بەرامبەر بە مافەكانیان.»
سوندس حوسێن بەرپرسی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجەی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، بەردەوامی و زۆربوونی توندوتیژی بەرامبەر ئافرەتان لەم دووساڵەی دواییدا دەگەڕێنێتەوە بۆ: «نەبوونی هۆشیاری تاك لە مامەڵەكردنی لەگەڵ لایەنەكانی رۆشنبیری، تەندروستی، كەلتووری، ئابووری، سیاسی و ئایینی و دەڵێت: «ئەمانە هۆكارگەلێكن كە بەردەوامی دەدەن بە بوونی توندوتیژییەكان و بگرە زۆرجار تەشەنە دەكەن و دەبنە دیاردە، لەم بارودۆخەی ئێستای هەرێمی كوردستان بەداخەوە بەهۆی ئەو شەڕو قەیرانە داسەپاوانەی كە رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بووەتەوە، وەك سەرهەڵدانی داعش و پەلاماردانی هەریمی كوردستان و خراپیی باری ئابووری، ئافرەتانیش قوربانییەكی زۆر گەورەیان داوەو بەشێكیان لەشنگال رفێندران و تا ئێستاش تیرۆریستان بە دڕندانەترین شێواز مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن، بەشێكی دیكەی ئافرەتانیش سەپەرشتی خێزانیان لەدەست داوەو باری ژیانیان زۆر قورستر بووە.» گوتیشی: «جێگای خۆیەتی سەری رێزو نەوازش بۆ برا پیشمەرگەكانمان دانەوێنین بەرامبەر بە قوربانیدانیان لەپێناو پاراستنی هەرێمی كوردستان و لەناوبردن و قڕكردنی داعش و توندوتیژییەكانیان. پەلاماردانی داعش بۆ سەر كوردو براو خوشكە ئێزیدییەكانمان و جینۆساید و شەهیدكردن و رفاندن و بازرگانی و دەستدرێژی و بەدیلكردنیان بە بەرچاوی هەموو جیهان و مرۆڤدۆستانەوە، گەورەترین پەڵەیە بەنێوچەوانی داعش و مێژووی مرۆڤایەتییەوە، بۆیە پێویستە هەموان بەشداربین لەبنبڕكردنی. هەروەها ئەو دۆخەی كە بووەتە هۆی زیادبوونی رێژەی توندوتیژی، هاتنی ژمارەیەكی زۆری ئاوارەی عەرەبە بۆ ناوخاكی كوردستان، بەهۆی ئەو جیاوازییە كۆمەڵایەتی و كەلتووری و رۆشنبیرییەی كە هەیە وەك نەتەوەو هەروەها ناجێگیری باری ئابووری و دارایی و سەرهەڵدانی چەندین قەیران، لەوانەش دواكەوتنی مووچەو بڕینی داهاتی هەریمی كوردستان لەلایەن بەغداو هەروەها نەبوونی چاودێر و سزای یاسایی بۆ دەزگاكانی راگەیاندنی بینراو و بیستراو بەهۆی بڵاوكردنەوەی هەندێك بەرنامەی ناتەندروستی كۆمەڵایەتی كە كاریگەریی سلبییان لەسەر خێزان و تاكی كوردو بەتایبەتی لاوان بووە. ئەمانەو چەندین لایەنی تریش كە پێویستیان بە دەیان دەرخستەو سیمینارو كۆڕ هەیە بۆ وتوویژ و لێكۆڵینەوە سەبارەت بە هۆكارەكان و رێكارەكانی چارەسەركردنیان.» سوندس حوسێن سەبارەت بە هەوڵەكانی خۆیان لەو بوارەدا گوتی: «ئێمە وەك چالاكوان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەمیشە لەهەوڵدابووین بۆ بنبڕكردنی توندوتیژی و دۆزینەوەی رێگاكانی چارەسەركردنی كێشەكان، ئەویش بە پێشكەشكردنی چەندین بابەتی هۆشیاری و رۆشنبیری و یاسایی و تەندروستی و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیریی تاك و خێزان و هەروەها خزمەتكردنی ئافرەتان بەوەی كە فێری پیشەیەك بكرین بۆ پشتبەستن بەباری دارایی خۆیان، هەروەها بەهەموو شیوەیەك پاڵپشتی كەسی تاوانلێكراو بووین و دەنگی خۆمان خستۆتە پاڵ دەنگیان و ناڕەزایەتی خۆمان بەرزكردووەتەوە بۆلایەنی پێوەندیدار و پاڵپشتیكردنی یاسا بۆ سەروەربوونی. ئەوەی ئەركە لەسەرشانی ئێمە، رێنماییكردنی تاكەو ئەوەی دەمێنێتەوە لەئەستۆی حكومەت و لایەنی پەیوەست بەو كیشانەیە.»
بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان تەنیا لە ماوەی 8 مانگی یەكەمی ئەمساڵ 26 حاڵەتی كوشتن و 55 حاڵەتی خۆكوشتن تۆماركراوە، 189 حاڵەتی سووتان و خۆسووتاندن و 4214 سكاڵا هەبووە وێڕای هەبوونی 62 حاڵەتی توندوتیژی سێكسی.
بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان شەش بەڕێوەبەرایەتی و 28 نووسینگەی هەیە، سەرجەم رووداوەكانی سووتان، خۆسووتاندن، كوشتن، خۆكوشتن، سكاڵا و دەستدرێژیی بۆ سەر ئافرەتان لەلایەن نووسینگە و بەڕێوەبەرایەتییەكانیانەوە تۆماردەكرێن.
رائید ژیلەمۆ عەبدولقادر، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لە هەولێر، بە گوڵانی راگەیاند: بەپێی بڕیارێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێمەش ساڵانە بە چەندین كارو چالاكی جۆراوجۆر هاوشێوەی وڵاتانی دیكە ئەو یادە بەرز دەنرخێنین، وەكو بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لە هەولێر، بە هاوكاری كۆمەڵێ رێكخراوی مرۆیی نێودەوڵەتی بۆ ئەمساڵ كۆمەڵێ پڕۆژەی گرنگمان لەبەردەستەو كاری لەسەر دەكەین، لە هەموویان گرنگتر رووبەڕووبوونەوەی جیاوازی رەگەزی بەپێی رێككەوتننامەی سیداو لەگەڵ هاوسەرگیری پێشوەخت، كە لەناو ئاوارەكان بۆتە دیاردەیەكی ترسناك، هەروەها چەندین چالاكی و سیمینار ئەنجام دەدرێت، ئەگەرچی ناتوانرێ دیاردەی توندوتیژی بنبڕبكرێت، بەڵام ئامارەكانمان دەرخەری ئەو راستییەن كە كێشە خێزانییەكان كەمی كردووە، تەنیا تۆماركردنی سكاڵا زیادی كردووە، ئەوەش بۆ هۆشیاریی ئافرەتان دەگەڕێتەوە.» لە وەڵامی ئەو پرسیارەش كە هۆی چییە رێژەی خۆسووتاندنی ئافرەتان لە زیادبووندایە، رائید ژیلەمۆ عەبدولقادر گوتی: «ناكرێ بڵێین دیاردەكە زیادی كردووە، چونكە رێژەكە بەپێی مانگەكان دەگۆڕێت مانگ هەیە هیچ حاڵەتێكی خۆسووتاندن تۆمار ناكرێت، بە پێچەوانەوەش مانگی وا هەیە چەند حاڵەتێك تۆماردەكرێت، بەداخەوە خۆسووتاندن دیاردەیەكی زۆر ترسناك و ناشیرینە كە بەرۆكی ژنانی كوردی گرتووە، بۆ رێگریكردن لەو كارە تاڕەوایە هەمیشە لەگەڵ مامۆستایانی ئایینی لە پێوەندیداین و داوامان لێكردوون كە لە وتارەكانی رۆژانی هەینی باسی گەورەیی تاوانی خۆسووتاندن لای خوای گەورەو سزاكەی بكەن، پێویستە هەموومان بە هەماهەنگی لەگەڵ راگەیاندنەكان و لایەنە پێوەندارەكان رووبەڕووی ئەو دیاردە ناشیرینە ببینەوەو هۆكارەكانی نەهێڵین، چونكە خۆسووتاندن هۆكاری خۆی هەیە، لەوانە رەنگە ئافرەتەكە لەلایەن كەسوكاریەوە پشتگیری ناكرێت، یاخود متمانەی بە دەوروبەر و بە یاساش نەماوە.»