بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانی، رۆژانە ٢٥ هەزار كچی خوار تەمەنی یاسایی (١٨ساڵ) لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكاندا هاوسەرگیری دەكەن. بێگومان ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە لە وڵاتانی ئیسلامیدا رێژەیەكی زۆر بەرزی هەیە، زۆرینەشیان لە باشترین حاڵەتدا جیابوونەوە و لە خراپترین حاڵەتەكانیشدا خیانەتی هاوسەری و خۆكوشتنی لێكەوتووەتەوە. پسپۆڕانی كۆمەڵناس و دەروونناسیش زۆر جار جەختیان لەوە كردووەتەوە كە مەترسییەكانی هاوسەرگیریی زۆرن، بۆیە خوازیاری ئەوەن بە یاسا رێگری لە پاڵنەرەكانی ئەمجۆرە هاوسەرگیرییە بكرێت. لە لایەكی دیكەوە داتا و ئامارەكان فاكتی گرینگی بەدواداچوونەكانن، بەڵام هەتا ئێستا ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان ئاماری جیابوونەوەی هاوسەرانی لە ساڵی رابردوو (2015) لە باشووری كوردستان ئاشكرا نەكردووە، بەڵام هەر گەڕانەوەی بۆ ئاماری ساڵانی رابردوو، بەراوردكردنیان لەگەڵ ئامارە نافەرمییەكانی جیابوونەوەی هاوسەران، زەنگێكی مەترسیدارن كە هەڕەشە لە شیرازەی خێزانی دەكات. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان را و سەرنجی خۆیان هەیە و مەترسییەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو دیاردەیەدا تاوتوێ دەكەن.



پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی مافی مرۆڤ، هاوسەرگیری لە ژێر تەمەنی ١٨ ساڵ قەدەغە دەكەن و بەپێی یاسای زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوو بەشوودانی پێشوەختی كچان دەچێتە خانەی توندوتیژی و دەستدرێژی بۆسەر منداڵەتی كچ. كەچی لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی بە كوردستانیشەوە هاوسەرگیریی پێشوەخت وەك دیاردەیەك بوونی هەیە. لە ئاستی جیهانیشیدا ساڵانە (١٤) ملیۆن ئافرەت لە تەمەنی (١٤ تا ١٩) ساڵ دەبن بە دایك و دایكانی ژێر تەمەن ١٥ ساڵیش زیاترین قوربانییەكانی ئەو دیاردەیەن كە لەكاتی منداڵبووندا گیان لەدەست دەدەن. سەرەڕای ئەوەش زۆربەی ئەو هاوسەرگیرییانە جیابوونەوەی هاوسەران و زۆر كێشەوگرفتی دیكەی كۆمەڵایەتی لێكەوتووەتەوە.



نەغەدە محەممەد ساڵح بەرپرسی ئەنجومەنی دەڤەری گەرمیانی یەكێتی ئافرەتان كوردستان، باسی ئەوە دەكات كە «هاوسەرگیریی پێش وەخت، یان زوو بە شوودانی كچان بۆتە دیاردەیەكی مەترسیدار و قەیرانێكی گەورەی كۆمەڵایەتی دروستكردووە». سەبارەت بە هۆكارەكانیشی دەڵێت: «لەوانەیە هەندێك جار باوك یان دایك، بە فشار و زۆرەملێ كچی خۆیان بە مێرد بدەن، بەڵام زۆر جاریش كچان و كوڕانی ئێمە كە تەمەنیان دەگاتە تەمەنی نەوجەوانی، پێوەندییەكی ناتەندروست لەگەڵ یەكتر دروست دەكەن و بە هەڕەشەی خۆكوشتن و ترساندن، دایك و باوكیان ناچار دەكەن، بەو هاوسەرگیرییە رازی ببن، واتە هەندێك لەو كچانە لەلایەن خێزانەكانیانەوە هیچ فشاریان لەسەر نییە و زۆربەیان بە رەزامەندی خۆیان لەو تەمەندا هاوسەرگیری دەكەن، زۆر جاریش تەنیا دوای تێپەڕبوونی چەند مانگێك لە هاوسەرگیرییەكە پەشیمان دەبنەوە و ئاكامی ئەو پەشیمانییەش بە تەڵاق و جیابوونەوە كۆتایی پێدێت، چونكە مرۆڤ لە تەمەنی نەوجەوانی و هەرزەكاریدا كەسێكی كامڵ نییە، تەنیا منداڵێكی گەورەیە و نازانێت بەرپرسیاریەتی و خێزانداری چییە، بۆیە ئەگەر لەو تەمەنەدا هاوسەرگیری بكات، ئەوا داهاتووی خۆی رووبەڕووی مەترسی دەكاتەوە. هەرچەندە هەندێكجار پاڵنەری ئابووری دەبێتە هۆكارێكی دیكەی ئەو بابەتە، بۆ نموونە ئافرەتی بێوەژنمان هەیە پێنج شەش كچی هەیە، كچەكانی یەك یەك لە تەمەنێكی بچووك بەشوو دەدات، لەبەرئەوەی توانای بەخێوكردن و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی ئەو كچانەی نییە».
نەغەدە بە پێویستی دەزانێت، پێگەیاندن و دروستكردنی ئیرادەی كچان و كوڕان لە پەروەردەوە دەست پێبكات. ئەو رایوایە پەروەردە دەبێت لەو بوارەدا پلانی ورد و بابەتییانەی پەروەردەیی هەبێت، بۆ ئەوەی گەنجان تووشی بڕیاری هەڵە و پەشیمانبوونەوەی قورس نەبن، گوتیشی: «لەم چەند ساڵەی دواییدا رێژەی ئافرەتانی كارمەند زۆرتر بووە، واتە ژمارەیەكی زۆری دایكان كارمەندن و لە دەرەوەی ماڵەوە لە دەزگایەكی حكوومی، یان كەرتی تایبەت كاردەكەن، ئافرەتی وا هەیە بەیانیان دەوامی هەیە و ئێواران دەوامێكی دیكە دەكات، كاتی ئەوەی نابێت بۆ كاتژمێرێك ئامۆژگاری منداڵەكانی بكات و گوێ لە كێشەكانیان بگرێت. بۆیە پێویستە پەروەردە ئەو بۆشاییانە پڕ بكاتەوە و لە پەروەردەكردنی زانستییانەی نەوەكاندا كاری زیاتر بكات و یارمەتیدەری خێزان بێت.»



سیروان رەسوڵ بەرپرسی ناوەندی لاوانی دیانا، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات: پرۆسەی هاوسەرگیری پرۆسەیەكی پیرۆزە كە هەردوو رەگەز لە سەربنەمای رێز و سۆز و خۆشەویستی بڕیاری لەسەر دەدەن و مەرجە لەسەر ئەو بنەمایە خێزانێكی بەختەوەر پێكەوە بنێن و بە هۆشیاری بڕیار لە سەر ئایندەی خێزانەكەیان بدەن.
سیروان فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی كێشە لە نێوان هاوسەران بۆ هۆكارگەلێك دەگەڕێنێتەوە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە بە مەزەندەی زۆربەی لێكۆلەران هۆكاری سەرەكیی كێشەی خێزانی بریتین لە جیاوازی ئاستی تەمەن، گوتیشی: «دوو هاوسەر جیاوازیەكی زۆر لە ئاستی تەمەنیان هەبێت، زۆر زەحمەتە بتوانن پێكەوە بگونجن، بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا و لە رۆژگاری ئەمڕۆشدا ئەو دیاردەیە بەدی دەكرێت و كچێكی تەمەن بچووك بڕیاری هاوسەرگیری لەگەڵ كوڕێك، یاخود پیاوێك دەدات كە تەمەنێكی زۆر لەو گەورەتری هەیە، ئەوەش رەنگە بەرژەوەندییەكی لە پاڵەوە بێت و پاڵنەرێك هەبێت كە ئەو پرۆسەیە لەو شێوەیە بنیاد بنرێ، بێگومان ئەنجامی خراپیشی بەدواوە دەبێت و زۆر جار ناپاكیی هاوسەری لێدەكەوێتەوە و لە كۆتاییدا یان جیابوونەوەیە، یان لەوانەیە كۆتاییهێنان بە ژیانی كەسێكی لێبكەوێتەوە. هەروەها ئاستی رۆشنبیری و هۆشیاری یەكێك لە هۆكار و بنەما هەرە گرنگەكانی پێكەوەژیانە، ئەگەر ئەو ئاستە لێك نزیك نەبێت و لێك تێنەگەیشتنی تێدا نەبێت، ئەوا مەحاڵە ئەو ژیانە سەربگرێت، چونكە كێشەكان لەگەڵ تێپەڕبوونی كات پەرەدەسێنێت و لە كۆتاییدا بە لێكترازان و جیابوونەوە كۆتایی دێت.»
دەروونناس سامان سیوەیلی سەرۆكی سەنتەری خێزان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «زۆرینەی گەنجانی وڵاتی ئێمە بە هونەری مامەڵەكردن لەگەڵ رەگەزی بەرامبەر ئاشنانین و خاوەن رۆشنبیریی ژیانی هاوسەری نین. واتە بە هۆی دابونەریتی كۆمەڵگەكەمان زۆربەیان بە سایكۆلۆژی و پێداویستییە رۆحییەكانی رەگەزی بەرامبەر ئاشنانین، تەنانەت لە نێو پڕۆگرامی خوێندنیشدا نەمانتوانیوە تاك پەروەردە بكەین یاخود گەنجانی وڵاتی خۆمان پەروەردە بكەین تاوەكو ئاشنایان بكەین بە شێوازەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ رەگەزی بەرامبەر، كاتێكیش گەنجی وڵاتی ئێمە پێ دەنێتە قۆناغی هاوسەرگیری بە نەشارەزاییەوە پێ دەنێتە ناو ئەو پرۆسەیە، جا ئەگەر ئەو كەسە تەمەنی یاسایی تەواو نەكردبێت و بەر لە ١٨ ساڵی هاوسەرگیری بكات، گرفتەكانی گەلێك زیاتر دەبن، تەنانەت هەر رەگەزەو لە خودی خۆیەوە دەڕوانێتە بەرامبەرەكەی، بەبێ ئەوەی بزانێت كە ئەوە رەگەزێكی جیاوازە و پێداویستییە جنسی و رۆحییەكانیشی جیاوازە، بۆ نموونە رەگەزی مێینە هەمیشە ئەولەوییەتی لە ژیانیدا پێداویستی بە سۆز و خۆشەویستییە، بەڵام لای رەگەزی نێر ئەو پێداویستییە ژمارە یەك نییە، بەڵكو پاڵنەری سێكسی و غەریزەی جنسی لای ئەو بە پلەی یەكەم دێت، بەداخەوە بەشێك لەپیاوانی كۆمەڵگەی ئێمە كاتێك پێ دەنێنە قۆناغی هاوسەرگیری رەچاوی سۆز و خۆشەویستی ناكەن، لەبەرئەوەی لەم وڵاتەدا چەپاندنی سێكسی زۆرە، كوڕە سەرەتا هەندێك موجامەلات لەپێناو تێركردنی پێداویستییە سێكسییەكانی بۆ رەگەزی بەرامبەر دەكات، پاش ماوەیەك لە تێپەڕبوونی ژیانی هاوسەری كە جۆرێك لە تێربوون روودەدات، پاشەكشە لەمامەڵەكردن و موجامەلەكردن دەكات، جگە لەوەی كوڕ و كچی وڵاتی ئێمە بەر لەهاوسەرگیری ئەركی دیكەیان لەسەر شان نییە و وەكو دوو مرۆڤی رۆمانسی دەردەكەون، بەڵام كاتێك دەچنە ناو پرۆسەی هاوسەرگیری و هاتنە ئارای منداڵ، كاركردنی زۆر، ماندووبوون و شەكەت بوونی جەستە، فشاری ئابووری و دەروونی لەئەرك و بایەخدانەكانیان بەیەكتر كەمدەكاتەوە، ئەو فشارانە زۆرجار پەل دەكێشێتە ناو جێگەی نووستن، بۆ نموونە هەندێكجار ئەو جەستانەی زۆر ماندوون و ئەو بارە دەروونییانەی زۆر نائارامن، ئارەزووی سێكسیشیان كەمدەبێتەوە، ئەوەش كاریگەری دەخاتە سەر كەمبوونەوەی سۆز و خۆشەویستی، لە كاتێكدا هەندێ كاتی هاوسەران هەیە كە بە هێڵی سوور دادەندرێت و ناكرێ بدرێتە كەسانی دیكە، یان بە كاركردن و سەرقاڵبوون بە ئامێرە تەكنەلۆژییەكان بەسەری ببەن. بۆ نموونە گرنگە خێزان لانیكەم هەفتانە دەرچوونێكیان بەیەكەوە هەبێت، گرنگە هەفتانە جارێك بۆ دووجار هاوسەران دانیشتنی تایبەتیان لەسەر ژیانی تایبەتی خۆیان هەبێت، بەدەر لەوە گرنگە هەموو شەوێك و هەموو رۆژێك لەوكاتانەی كە لەكاتی كاركردنیان دەمێنێتەوە، پشكی شێر لەكاتەكان بە یەكتر ببەخشن. راستە ژیانكردن سەخت بووە و مرۆڤەكان نیازیان بەكاركردنی زیاترە، بەڵام ئەوەش بەو مانایە نایەت كە لەسەر حیسابی ژیانی خێزانی بێت. هەمیشە مرۆڤە تەندروست و دەروون دروستەكان ئەو كەسانەن كە هەمیشە بە قەناعەتەوە دەتوانن ژیان بكەن، چونكە كاڵبوونەوەی خۆشەویستی مەترسییەكی گەورەی هەیە بۆ هەڵوەشانەوەی خێزان.»


مافناس و یاریدەری دادوەری شۆڕش حەسەن، لە رووی یاساییەوە پرسەكە تاوتوێ دەكات و سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە بە پێی یاسای ژمارەی ١٨٨ سالی ١٩٥٩ی عێراقی بە پشت بەست بە ماددەی ٧ بڕگەی یەكەم، یەكێك لە مەرجەكانی هاوسەرگیری ئەوەیە كە دەبێت ئەهلییەتی هاوسەرگیری لە ژن و پیاودا هەبێت، واتە تەمەنی ١٨ ساڵی تەواوبێت، بەڵام لە مادەی ٨ دا هاتووە، دادوەر بۆی هەیە ئەگەر كەسیك ١٥ ساڵی تەواو كردبوو بە رەزامەندی وەلی ئەمری دوای ئەوەی بۆ دادوەر ئەوە دەر دەكەوێت كە كەسەكە لیوەشاوەیی جەستەیی و عەقڵی هەیە بۆ هاوسەگیری، دەتوانی بە رەزامەندی وەلی ئەمری مارەی ببرێت و ریگەی هاوسەرگیری پێ بدات، بەتایبەتی ئەگەر ئەو هاوسەرگیرییە زەروورەتێكی هەبوو، بەڵام لە هەریمی كوردستان دوای دەرچوونی یاسای ژمارە ١٥ی ساڵی ٢٠٠٨ كاركردن بە حوكمی ئەو مادەیە راگیراوە و بەم شێوازەی لێهاتووە: هەر كەسێك ١٦ ساڵ تەمەنی تەواو كرد وداوای هاوسەرگیری كرد، دادوەر بۆی هەیە رێگەی پی بدات، ئەگەر دەركەوت شایستە و توانای جەستەی هەیە ئەمەش دوای رەزامەندی سەرپەرشتیار (وەلی ئەمر) و ئەگەر سەپەرشتیار رێگربوو، ئەوا دادوەر داوادەكات لە ماوەیكی دیاریكراودا قایل بێت، ئەگەر رەخنەی نەگرت، یان رەخنەكەی شیاو نەبوو، ئەوە دادوە ریگەی ئەو هاوسەرگیرییە دەدات. لە لایەكی دیكەوە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە ١١١ ساڵی ١٩٦٩ و لە مادەی ٣٢٩ بڕگەی ١و٢ هاتووە: هەر كەسێك هەڵسێت بە ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەری بۆ كچێكی (قاصر) لە دەرەوەی دادگا، ئەوە سزادەدریت بە زیندانیكردن، یان غەرامەكردن.» گوتیشی: «هاوسەرگیری لە خوار تەمەن ١6 ساڵی بە هیچ شێویەك نابێت و پێچەوانەی یاسایە و هەر كەسێك بیكات، رووبەڕووی سزا دەبێتەوە، بەپێی یاسای عێراقیش دەبێت ١٥ ساڵی تەواو كردبێت، وەلی ئەمری رازی بێت، لە حاڵەتی رازی نەبوون، دادوەر بۆی هەیە رێگە بدات.»


پەرلەمانتار كەژاڵ هادی فەقێ جێگری سەرۆكی لیژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵی لە رووی یاساییەوە قەدەغەیە، لەبەر ئەوەی لەو تەمەنەدا شێوازێك لە پێگەیشتن و كامڵبوونی ئەقڵی دروست نەبووە، بۆیە یاسا رێگەی هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵی نادات، بەڵام لە هەندێ حاڵەتدا كە لە دەرەوەی دادگا و لە رێگەی مەلاكان مارەبڕین ئەنجام دەدرێ، ئەوا دادگا ناچار دەبێ گرێبەستی هاوسەرگیرییەكە تۆمار بكات، لە خولی رابردووی پەرلەمانیش بۆ قەدەغەكردنی ئەو دیاردەیە كاری زۆر كرا و بە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسێتی هەوڵی رێگریكردن لە هاوسەرگیریی خوار تەمەنی ١٨ ساڵ دراوە، لە خولی ئێستاشدا لە بەرنامەی كارماندایە كە بە بڕگەیەك لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی قەدەغەكردنی ئەو دیاردەیە زیاد بكەین، گەرچی كۆمەڵێ ماددە و بڕگەی ئەو یاسایە نەچۆتە بواری جێبەجێكردن و گرفت بۆ لایەنی جێبەجێكار دروستدەكات، بۆیە بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت و چەند رێكخراوێك دەمانەوێ ئەو یاسایە هەموار بكەینەوە». گوتیشی: «لە پەرلەمانی كوردستان پڕۆژەیاسایەك هەیە بە ناوی (مەئزونی شەرعی) واتا رێپێدراوی شەرعی بۆ رێكخستنی مارەبڕین، كە پڕۆژەی ئەنجومەنی دادوەری بووە و خۆیان ئاراستەی پەرلەمانیان كردووە، وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی خوێندنەوەی خۆی بۆ كردووە، لە پەرلەمانی كوردستانیش خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە، ئێمەش یاسای ژمارە ٨ی ساڵی ٢٠١١ی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لە بەردەستماندایە و دەمانەوێ هەمواری بكەینەوە.


د. مهاباد كامل عەبدوڵڵا مامۆستای بەشی كوردی لە زانكۆی سلێمانی، لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هاوسەرگیریی پێشوەخت و پاشوەختیش بێ كێشە و گرفت نییە و لە هەر دوو جۆری ئەو هاوسەرگیرییە و بەتایبەتی لە هاوسەرگیریی پێشوەختدا كچان لە زۆر رووەوە تووشی كێشەی گەورە دەبنەوە». گوتیشی: «بەداخەوە هاوسەرگیریی پێشوەخت بۆتە دیاردە و تەنانەت قوتابییەكانی قۆناغی یەكەمی زانكۆ كە وەردەگیرێن، نزیكەی ٥٠ تا ٦٠%یان هاوسەرگیرییان كردووە، بەتایبەتی كچەكان، هەروەها ژمارەی ئەو كچانەش كە لە قۆناغی ئامادەیی بە شوو دەدرێن كەم نین، ئەوەش چەندین هۆكاری هەیە، هۆكاری یەكەم: نەبوونی رۆشنبیریی خێزانە بەرامبەر بە مەترسییەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت، هۆكاری دووەم ترسی دایك و باوكەكانە لەوەی كچەكەیان تووشی هەڵەیەك بێت، هۆكاری سێیەم باری ئابووریی خێزانە و لەوانەیە توانای ئەوەیان نەبێت خەرجی خوێندنی كچەكەیان تا ئاستی خوێندنی باڵا دابین بكەن، هۆكاری چوارەمیش ئەوەیە كە هەندێك لە دایك و باوكان سەربەستی و ئازادییەكی زۆر بە كچەكەی خۆیان دەدەن بۆ چوونە ناو ژیانی هاوسەری، كاتێكیش پرسیاریان لێدەكەن كە بۆچی كچیان وا بە منداڵی بە شوو داوە؟ دەڵێن: خواستی خۆی بووە. زۆرجاریش دایك و باوك لە بەردەم هاوسەرگیریی پێشوەختە رێگر بوون، بەڵام كچەكە هەڕەشەی خۆسووتاندنی كردووە، هۆكارێكی دیكە ئەوەیە هەموو جۆرە خەڵكێك لە بیانی و عەرەب و كوردیش چ وەك ئاوارە و چ وەك كاسبكار رژاونەتە وڵاتەكەمان و ئەوانیش زۆرجار بە ناچاری، یان بە خواستی خۆیان، كچیان لە ژێر تەمەنی یاسایی بە شوو دەدەن، بەڵام بەگشتی و بە هەر هۆكارێك ئەو جۆرە هاوسەرگیرییانە كاردانەوەی باشی نەبووە، زۆر جاریش دەرەنجامەكەی جیابوونەوە، یان زیاتربوونی كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی لێكەوتۆتەوە، ئێستاش بەپێی ئامارەكان دەبینین رێژەی تەڵاق لە رێژەی هاوسەرگیری زیاترە. واتە كاتێك كچێك نەگەیشتۆتە تەمەنێك كە راست و چەپی خۆی لە یەك جیابكاتەوە، یان لە رووی جەستەیی و عەقڵییەوە بە تەواوی گەشەی نەكردووە، چۆن دەتوانێت بەرپرسیارەتی قورسی هاوسەرداری و خێزانداری و دایكایەتی هەڵبگرێ؟ ئەو كچانەی زوو شوو دەكەن، بە رووكەش هەڵدەخەڵەتێن و پێیانوایە كە هاوسەرگیری تەنیا رۆژی ئاهەنگ و كراسی بووكێنی لەبەركردن و چوونە سەفەر و سەیرانە، دواتر دەزانن بەرپرسیارێتییەكەیان زۆر لەوە گەورەترە كە چاوەڕێیان دەكرد. گەرچی هەموو ئەو هاوسەرگیرییانە لەوانەیە نەگاتە جیابوونەوە، بەڵام رۆژ لە دوای رۆژ كێشەكانیان قووڵتر دەبێت، لەلایەكی دیكەوە ئەو كچەی كە هاوسەرگیری پێشوەختی ئەنجامداوە، لە رووی ئابوورییەوە هیچ داهاتێكی نییە و خاوەن گیرفانی خۆی نییە، بۆیە تا كۆتایی ژیانی دەبێت هەر چاوەڕێی دەستی هاوسەرەكەی بكات، هەروەها ئەزموونی ئەوەشی نییە كە ئابووری ماڵ وخێزانەكەی هەڵسووڕێنێ و پاشەكەوتی هەبێت و حیسابێك بۆ داهاتوو بكات، زۆرجار پیاوان گلەیی ئەوە لەمجۆرە ئافرەتانە دەكەن، بەوەی دەستبڵاون و پارە بە هەدەر دەدەن و ناتوانن ماڵ بەڕێوەببەن».


كەسایەتی ئەكادیمی و ئایینی د. بەشیر خەلیل حەداد سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژەی بەوە كرد كە «قەدەغەكردنی هاوسەرگیریی كچان لە ژێر تەمەنی ١٨ ساڵ ئەوە شتێكە زیاتر كۆمەڵە و رێكخراوەكان بە ناوی ئازادی و مافی مرۆڤ باسی دەكەن، ئەو تەمەنە لە شەرعی ئیسلامی پیرۆزدا رەچاو نەكراوە و لە رووی شەرعییەوە پێوەرەكە بلووغە، نەك تەمەن، چونكە كچ هەیە لە تەمەنی ١٠ ساڵان و هەشە لە تەمەنی ١٤ و ١٥ ساڵان بە تەمەنی بلووغ دەگات، ئەوەش پەیوەستە بە سروشت و شوێن و كەش و هەوای ژینگەیی كە وا دەكات كچان لەو شوێنانەی كە گەرمترن لە رووی كەش و هەوا زووتر بە تەمەنی بلووغ دەگەن، بلووغیش بەو مانایە كە كچەكە لە رووی ئەندامانی لەش و جەستەیەوە گەشەی تەواوی كردبێت. لە رووی عەقڵیشەوە دەبێت گەشەی كردبێت و لانیكەم دەبێت توانای ئەوەی هەبێت كە بڕیار بدات، لەبەر ئەوەی لەكاتی مارەكردن رای وەردەگرن. هەر وەها كە كچ شوو دەكات، ماڵێك ئاوەدان دەكاتەوە، دواتر دەبێتە دایك و منداڵ پەروەردە دەكات و ئەركی هاوسەرداری و خێزانی لە ئەستۆ دەبێت، واتە كۆمەڵێك ئەركی قورسی دەكەوێتە سەرشان كە دەبێت توانای راییكردنی هەبێت، بە لە بەرچاوگرتنی ئەو ئەركانە منیش لەگەڵ ئەوەم كچ لە تەمەنی ١٨ و تەنانەت بیست ساڵان شوو بكات، بەڵام بە مەرجێك كە گەرەنتییەك هەبێت بۆ ئەوەی لە كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە ورووژاندن بژی، نەك بەڕەڵایی كۆمەڵایەتی كە تووشی هەڵە و لادانی بكات. بەتایبەتی لە ئێستادا كە كرانەوەی كۆمەڵگە و عەولەمە و گلۆبالیزەیشن و میدیا و تەكنەلۆژی ئینتەرنێت و فەیسبووك و مۆبایل و ستەلایت وایكردووە منداڵ لە تەمەنێكی كەم فێری زۆر شت دەبێت، كچ ئەو هەموو فیلم و زنجیرە فیلمانە دەبینێت و لە هەر كام لەو فیلمانەش شتێك فێر دەبێت، كە زۆربەیان پڕن لە ورووژاندن و هاندان بۆ دروستكردنی پەیوەندیی ناشەرعی لە نێوان كۆڕان و كچان و هەر ئەو پەیوەندییانەش چەندین كێشە و گرفتی گەورەی كۆمەڵایەتییان دروست كردووە، بۆیە دایك و باوك ترسیان زۆرە لەوەی كچیان بە لاڕێدا بڕوات، یان تووشی كێشەیان بكات، دیارە كچ لە پاش ١٨ و تەنانەت ٢٠ ساڵانیش لە رووی عەقڵییەوە گەشە دەكات و دروستكردنی ژیانی خێزانیش هەم بلووغی جەستەیی و هەم بلووغی فكری پێویستە، بەڵام بەو هۆكارانەی باسكران، دایك و باوك هەندێكجار بەوە رازی دەبن كە كچی خۆیان لە ژێر تەمەنی ١٨ ساڵیش بە شوو بدەن.»



د. مهاباد كامل عەبدوڵڵا چارەسەر و رێكاری نەهێشتنی هاوسەرگیریی پێشوەخت بەوە دەستنیشان دەكات كە «مەلاكان بە هیچ شێوەیەك لە دەرەوەی داداگاش كچانی ژێر تەمەنی ١٨ ساڵ مارە نەكەن، حكومەت و پەرلەمانیش رێكاری یاسایی بگرنەبەر بۆ رێگریكردن لە هاوسەرگیریی پێشوەخت و سەرپێچیكارانیش سزای یاساییان بۆ دابنرێت».


كەژاڵ هادی فەقێ جێگری سەرۆكی لیژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان، یەكێك لە رێگەكانی چارەسەر بەوە دەزانێت كە پەرلەمانی كوردستان زیاتر گرنگی بە قەدەغەكردنی هاوسەرگیری لە ژێر تەمەنی ١٨ ساڵ بدات و گوتیشی: «ئێمە لە بەرنامەی كارەكانماندایە كۆمەڵێك بڕگە و ماددەی یاسای باری كەسی ئیشی لەسەر بكەین و بە شێوەی قۆناغبەندی ئیشەكان ئەنجامبدەین، لەسەرووی هەموویانەوە هەمواركردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانییە كە دەمانەوەێ قەدەغەكردنی هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵی تێدا جێگە بكەینەوە، ئەوەش تا رادەیەكی زۆر دەبێتە رێگەیەك بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە و دیاردەكەش كەمتر دەكاتەوە».


بێگومان قەیرانی كۆمەڵایەتی و هاوسەرگیری زۆرەملێ و هاوسەرگیری لە تەمەنی نەشیاو هۆكاری سەرەكیی زیادبوونی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەرانن. هەروەها زیادبوونی خیانەتی هاوسەری و خراپی باری ئابووری و خراپ بەكارهێنانی تەكنەلۆژی رێژەی تەڵاقی بەرز كردۆتەوە. چالاكانی بواری مافی ئافرەت جەخت لەوە دەكەنەوە كە بنەماكانی هاوسەرگیری لە كۆمەڵگەی ئێمە بە شێوەیەكی تەندروست نییە و زیاتر پاڵنەرە سێكسییەكان وادەكات كە ژیانی هاوبەش و هاوسەری دروست بكرێ. بۆیە بە پێویستی دەزانن میدیاكان و رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی بەرنامە بۆ ئایندەی گەنجان دابنێن و زیاتر بایەخ بە بنەماكانی خێزان بدەن و هەوڵبدەن كچان و كوڕان وشیاربكەنەوە سەبارەت بەوەی لە چ تەمەنێك بایەخ بە پرۆسەی هاوسەرگیری بدەن. یەكێك لە رێكارەكانی چارەسەر و كەمكردنەوەی رێژەی جیابوونەوەكانی هاوسەرانیش ئەوەیە كە بە یاسا هاوسەرگیری مێردمنداڵان قەدەغە بكرێت و سەنتەر و رێكخراوەكانی حكوومی و كۆمەڵگەی مەدەنی هەوڵبدەن وۆركشۆپ و خولی درێژخایەن بكەنەوە و بەشێوەیەكی زانستی گەنجان بەرامبەر بە پرۆسەی هاوسەرگیری وشیار بكەنەوە.


لەلایەكی دیكەوە رێكخراوی یۆنسێفی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان لە بەیاننامەیەكدا لەبارەی بەشوودانی كچانی ژێر 15 ساڵ هۆشداری داوەتەوە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و داوای كۆتاییهێنان بەو دیاردەیە دەكات. هاوكات ئاشكرای دەكات كە ساڵانە لە جیهاندا 23 ملیۆن كچی ژێر 15 ساڵ بە مێرد دەدرێن. لە بەیاننامەكەی یونسێف (سندووقی منداڵانی نەتەوەیەكگرتووەكان)دا هاتووە كە لە ئاستی جیهاندا یەك لەسەر سێی ژنانی تەمەن 20 تاكو 24 ساڵانی ئێستا كە دەكاتە 70 ملیۆن، لە تەمەنی ژێر 15 ساڵییەوە ناچاركراون هاوسەرگیری بكەن. سەرەڕای پێشنیازی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ وڵاتان لەساڵی 1994 بۆ سەرخستنی تەمەنی هاوسەرگیری بۆ 18 ساڵ، هێشتا زیاتر لە 50 وڵاتدا هاوسەرگیری منداڵانی ژێر 18 ساڵ یاساییە، كەچی بەهۆی ئەو دیارەدەیە، ساڵانە نزیكەی 50 هەزار ژنی دووگیان لە تەمەنی 15 تا 19 ساڵی لەئاستی جیهاندا گیانیان لەدەست دەدەن.


راپۆرتەكەی بە وتەیەكی باڵیۆزی یونسێف كۆتایی پێدەهێنین:
رۆژنامەنووسی ئەڵمانی و باڵیۆزی یونسێف سابینە كریستیانسن: «بۆ كچێكی منداڵ، ئاهەنگی شایی و شووكردنەكەی بە واتای دەستپێكی ژیانێكی خۆش نییە، بەڵكو كۆتاییەكی توندوتیژانەی سەردەمی منداڵییەتی».