تاوانی پڕكارەساتی ئەنفال و كۆمەڵكوژیی كورد پرۆسەیەكی بەدناو و نەخشە بۆ داڕێژراوی رژێمی بەعسی رووخاو بوو بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی مۆركی نەتەوایەتی كورد، لەم ستەمە گەورەیەشدا ئافرەتی كورد پشكی شێری لە نەهامەتییەكان بەركەوت. رزگاربووانی ئەنفالیش دوای ساڵانێك چاوەڕوانی زۆربەیان ئێسك و پرووسكی كەسوكاریان بۆ هاتەوە. گوڵان بە پێویستی زانی لە ساڵوەگەڕی ئەو یادە پڕئازارەدا ئاوڕێك لە ئافرەتانی بەشمەینەتی كەسوكار ئەنفالكراو بدرێتەوە، بۆ ئەوەی برینی قووڵیان سارێژ بكرێ و لانیكەم هاوبەشیی ئازارەكانیان بین.

پرۆسەی ئەنفال لە 23ی شوباتی 1988 دەستی پێكرد و لە (6) ناوچەی جوگرافیی باشووری كوردستان و بە هەشت قۆناغ ئەنجام دران، سەرجەم قۆناغەكانیش لە 6ی ئەیلوولی 1988 پاش رووخاندنی هەموو گوندەكانی كوردستان كۆتایی هات، كە زیاتر لە ٤٠٠٠ گوند وێرانكران. ئەو كات لەپاڵ هێزە سەربازییەكانی حكومەتی بەعسی عێراقی، نزیكەی (300) فەوج لە كوردستاندا هەبوون، كە پتر لە (200 هەزار) چەكداری جاشی لە خۆ گرتبوو. بەداخەوە بەشێك لەو هێزە دەستیان بە خوێنی خوشك و برای خۆیان سوور كرد و تا ئێستاش كەسوكاری ئەنفالكراوان داوای سزادانی تاوانبارانی ئەو كردە نامرۆڤانەیە دەكەن و دەخوازن هیچ لێخۆشبوونێك نەیانگرێتەوە.


ئامینە ئەحمەد لە 14/4/1988 ئەنفال كراوە، ئەو تاوەكو 20/9ی هەمان ساڵ لە گرتووخانەی (نوگرەسەلمان) زیندانی بووە، دواتر بەر لێبووردنی گشتی كەوتووە، وەك خۆی باسی دەكات، ئەوكات تەمەنی 16 ساڵان بووە و لە ئێستاشدا بە خەمێكی زۆرەوە ژیانی رابردووی دەگێڕێتەوە و بەمجۆرە باسی ئەو رابردووە پڕنەهامەتییەی دەكات: «من دانیشتووی گوندی قەشقە بووم سەر بە شارۆچكەی قادركەرەم، كاتێك فەرمانی دەستگیركردن هاتە ناوچەكەمان من لە ژوورەوە خەریكی دەرس خوێندن بووم، كاتێكم زانی هاتنە ژوورەوە و ئیتر من و دایك و باوكم و براكەم بەر ئەو شاڵاوە كەوتین، ئێمەیان بردە دەرەوەی ماڵ، دواتر تەواوی ژن و پیاویان لە دوو ریزی جیادا رێكخست و یەك بە یەك بە جیا سواری پاسەكانیان كردین، پاسەكان كەوتنەڕێ، بەرەو رێگەی كەركووك لە تۆبزاوە لایان دا و ناویان نووسین، كچ و كوڕەكانیان لە دایك و باوكان جیاكردەوە، بەشێكیان هێشتنەوە، بەشەكەی تریش سواری ئۆتۆمبیلەكان كراین كە نزیكەی 20 ئۆتۆمبیل دەبوو، بە درێژای ئەو شەوە بە بەردەوامی بەڕێگەوە بووین. لە نوگرەسەلمان هەموو رۆژێك ریزیان دەكردین، جەللادێك بە كێبڵ لە خەڵكەكەی دەدا بەپیاو و ئافرەتەوە، رۆژی وابوو زیاتر لە (15) كەس بە ئەشكەنجە دەمردن. ئەو زیندانە دوو نهۆم بوو، بریتی بوو لە 32 هۆڵ، بە شێوەی چوارگۆشەی بەرامبەر بە یەك بوون، گۆڕەپانێكی گەورە لە ناوەڕاستیدا بوو، دەیان كۆڵەكەی ئاسن دانرابوون بۆ هەڵواسین و ئەشكەنجەدانی زیندانییەكان، زۆر كەسیان زیندەبەچاڵ كرد، پیاو و ژنی پیر شەو تا بەیانی بۆ كچ و كوڕەكانیان دەگریان كە لە تۆپزاوە جیاكرابوونەوە و كەس هیچی لە بارەوە نەدەزانین، منیش كەسوكارم لە دەستدا و تا ئێستاش چارەنووسیان نازانم.»

سندس حوسێن بەرپرسی ئەنجومەنی ئافرەتانی پارێزگای هەڵەبجەی ( ی . ئا . ك) قسەكانی بە سڵاوناردن بۆ «رۆحی پاكی شەهیدان» دەستپێدەكات كە بە خوێنی ئاڵیان خاكی كوردستان دەپارێزن و بۆ پاراستنی هەر بستە خاكێك خۆیان كردۆتە قوربانی، بۆئەوەی ژن و منداڵ و نەوەكانیان جارێكی دیكە رووبەڕوی مەرگەسات و ئەنفال و جینۆساید نەبنەوە. هەر لەو بارەیەوە گوتی: «ئەنفال ئەو وشە وەرگیراوەی كە رژێمی گۆربەگۆڕی بەعس بۆ قڕكردن و قەتڵوعامی كورد بەكاری هێنا، ئەو مەرامەی كە لە پشت بەكارهێنانی ئەو تاوانەوە بوو، هەموومان باش دەزانین چی بوو، بۆیە پێویست ناكات زۆر بچمەوە سەر هۆكار و مێژووی ئەم كارەساتە نامرۆڤانەیە كە بۆتە چارەنووسێكی رەش و تاریك لە مێژووی هەرگیز لەیاد نەكراوی میللەتی خێر لەخۆ نەدیوی كورد. پێویستە زۆر هۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ یادی ئەم مەرگەساتانە بكەین و هەر تاكێك لەلایەن خۆمانەوە بتوانین ببینە داكۆكیكار لە داواكردنی ماف بەرامبەر ئەو پێشێلكارییانەی دەرهەق بە خاك و ئاو و تاكی كورد كراوە و نەهێڵین چیدی خوێنی شەهیدان و كوردی جینۆسایدكراو بە فیڕۆ بڕوات. ئەمەش بەوەدەكرێ كە دەنگمان بۆ پشتگیری لە سەربەخۆیی كوردستان رابگەیەنین، ئەوسا دەتوانین داوای سەرجەم مافەكانمان بكەینەوە لەتاوانباران.» گوتیشی: «هەمیشە نزیكبوونەوە لە وەرزی بەهار لەلای ئێمە بووەتە سەرلەنوێ كوڵاندنەوە و خوێن بەربوونی زامە ساڕێژ نەبووەكانی كەسوكاری ئەنفالكراو و كیمیاباران و جینۆسایدكراوانی دەستی ئەو رژێمە بەعسییە دیكتاتۆرەی كە هەمیشە بە خوێنی كورد تینوو بوو. ئاشكرایە كەسوكاری شەهیدان هەر رۆژێك تاسەی ئازیزانیان كردبێ، بەسەركردنەوەی دوامەنزڵگەیان كە تەنیا دووكێلی راگیراوە لەسەر خاك سەبووری خۆیان دەدەنەوە و دڵنیان ئێستا خاك وەك دایكێكی میهرەبان ئەوانی لەئامێز گرتووە، بەڵام بەداخەوە كەسوكاری قوربانییانی ئەنفال لەو سەبوورییەش بێبەشن، چونكە تا ئێستاش ئازیزانیان بێ ئارامگا و مەنزڵگان و نازانن خۆشەویستانیان لەباوەشی كام خاكی غەریبن. ئازاری كەسوكاری ئەنفال هەگیز بە وشە دەرنابڕدرێ، كاتیك لەنزیكەوە لە تەنیشت تاقانەیەكی دوای ئەنفال دابنیشیت و دەستە لەرزۆك وتەزیوەكانی لە هەناسەكانی ساردتر بگریت و چاو ببڕیتە تنۆك تنۆكی ئەو فرمێسكانەی بە چاوە بەقووڵدا چووەكانی بە دەست ژان و خەفەتەوە دەڕژن، یان كاتێك ئازاری دایكێكی ئەنفالكراو ببینی كە پاش 28 ساڵ ئێستاش هەموو شەوێك جێگەی منداڵەكانی لە تەنیشت خۆی رادەخات،. یان بەدیار ئازار و ژانی بووكێكی یەك دووشەوە دابنیشیت، كە ئێستا پرچەكانی سپی سپی و سەرگوڵمە سوورهەڵگەڕاوەكەی جارانی ئێستا چەشنی بیابانە شەقاربووەكانی جنووبی هەمیشە نامۆ بە كورد وشك و زەرد هەڵگەڕاوە، یان بینینی باوكێك كە منداڵەكانی لە بازاڕەكانی عەرەبستان كاڵافرۆش كراون، یان لە ژێر خاكی لمین تا ئێستاش بێ ناونیشانن، ئەو كات قوڵایی ئەو ئازارە دەردەكەوێت. هەر چەند وشەی ئەنفال دەخوێنمەوە، هەست بە بۆنكڕووزی ناخم دەكەم. لەگەڵ وشەی ئەنفال، بیر لە هاوڕێ چاو رەشە سوور و سپییە باڵا بەرزەكەی هاوپۆلی خوشكەكەم دەكەمەوە، كە لە هەڵمەتێكی تری ئەنفالی هەڵەبجەییەكان لەگەڵ دایك و باوك و پێنج خوشك و برای تا ئێستاش بێ سەروشوێنن، ئەمەش پاش گەڕانەوەیان بوو بە بڕیاری لێبووردنی گشتی كە پاش بۆردوومانی شاری هەلەبجە بەچەكی كیمیاوی بێ ویستی خۆیان تەنیا بۆ رزگاربوونیان لەمەرگ هەنگاویان بۆ خاكی ئێران نابوو، بە بیانووی دواكەوتن لە ماوەی دیاریكراوی لێبوردنە گشتییەكە تەنیا بە دوو كاتژمێر لەگەڵ چەند خێزانێكی تری هەڵەبجەیی تا ئێستاش بێسەروشوێنن. كەسوكاریان دەڵێن تەنیا لە ئامێزگرتنی ئێسكەكانیان سەبوریمان پێ دەبەخشێ، لێرەوە جارێكی تر دەڵێم پێویستە تەنیا دەنگمان بۆ سەربەخۆیی كوردستان بێ، تا بتوانین تۆڵەی ئاهی دایكانی ئەنفالكراوەكان وەربگرینەوە و چیدی ئەنفال و جینۆساید و كیمیاباران نەكرێین.»


رۆشنا جەمال مەحمود، هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە جینۆسایدی بەراورد، هۆلۆكۆست، جینۆسایدی ئەرمەن، ئەنفال - زانكۆی پۆتسدام / زانكۆی فرایەر بەرلین، ئەڵمانیا سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ژن و منداڵ بەرپرسیار نین لە هەڵگیرسانی جەنگ، لەگەڵ ئەوەشدا دەبنە قوربانیی یەكەمی ئەو جەنگانە و بە درێژایی ژیانیان لە ژێر ئاسەوارەكانی شەڕدا دەناڵێنن. قوربانی جەنگ كێن؟ ئەو كەسانەن كە لە چوارچێوەی رووبەڕووبوونەوەی چەكداریدا تووشی توندوتیژی دەبن دەبنە قوربانیی جەنگ، جینۆساید، دێمۆساید، كۆمەڵكوژی، برسێتی، ئێپیدیمی، تێرۆر. ئەو مرۆڤانەش دەگرێتەوە كە لە ژیانی داهاتووشیان لە ژێر ئاسەواری ئەو توندوتیژییانە دەناڵێنن، وەكو دوورخراوە و پەنابەر و ئاوارە و ئەوانەی كەسوكاریان لەدەست دەدەن و ئەوانەی تووشی نەخۆشی دەروونی دەبن. سەرنجی ئەم باسە لەسەر توندوتیژی دژی ژن و منداڵە لە كاتێكدا ئەم بابەتە هێشتا بە پێی پێویست لە لایەن كۆمەڵگە و دامو دەزگاكانەوە گرنگی تەواوی پێ نەدراوە و هەوڵی جددی بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەدراوە.» گوتیشی: «لەگەڵ ئەوەی كە رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی چەندین هەڵمەتی كردووە بۆ سنوورداركردنی ئەو توندوتیژییانە، بەتایبەتی توندوتیژی دەستدرێژیكردنە سەر جەستەی ژن و منداڵ كە دەبێتە هۆی وێرانكردنی ژیانیان و چەندەها یاسا و رێككەوتننامە ئەنجام دراوە بۆ رێگەگرتن و كەمكردنەوەی ئەم توندوتیژییانە وەكو لە رێككەوتنی جنێڤی ١٩٤٩ یاسای پاراستنی خەڵكی سڤیل لە جەنگدا چەسپاوە، هەروەها یاسای نێودەوڵەتی بو مافی مرۆڤ، وڵاتەكان ملكەچ دەكات رێز لە ماف و كەرامەتی هەموو مرۆڤەكان بگرن بە بێ جیاوازیكردنیان و جەخت لە پاراستنی خەڵكی سڤیل و ئەوانە دەكات كە بەشداری جەنگەكان ناكەن. لە بڕیاری ژمارە ١٣٢٥ ی نەتەوە یەكگرتووەكان داوای دەستەبەركردنی ئاسایش و پارێزگاری زیاتر دەكات بۆ كچان و ژنان و رادەستكردنی تاوانباران بە دادگا، كەچی هێشتا ئەم دیاردەیە لە رووی كوالیتی روو لە زیادبوون دەكات و لە رووی كوانتیتی توندوتیژتر دەبیت.


رۆشنا جەمال لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «كەیسی توندوتیژییەكان زۆربەیان لەیەك دەچن و لە زۆربەشیاندا قوربانییەكان بێدەنگی هەڵدەبژێرن بەوەش چیرۆكەكانیان لە ترسی حوكمی كۆمەڵگە بە سەریاندا ون دەبن. روونترین نموونە بۆ ئەو جۆرە ژیان و گوزەرانەش ژیانی ژنان و منداڵانی كوردی ئەنفالكراوە، دوای گێڕانەوەیان و نیشتەجێكردنی زۆرەملێیان لە ئۆردوگاكان لە لایەن رژێمی سەدامی گۆڕبەگۆڕەوە، كاتێك دوای ئەنفالكردنیان و زیندانیكردنیان، خۆیان لە جۆرێك زیندانی دیكەدا بینییەوە بە بێ هاوسەر و خێزان و بنەماڵە و زۆربەیان بە منداڵی تەمەنی بچووكەوە ناچار بوون بژێوی ژیانی خۆیان دابین بكەن، زۆر لە دایكانیش كە بێ هاوسەر كرابوون، ناچار بوون رۆڵی باوكیش ببینن و بە بێ هیچ پشتیوانێك بژێوی منداڵەكانیان دابین بكەن، هەموو ئەوانەش كە كەسوكاریان بێسەروشوێن كران، ترسی گەورەی نەبینینەوەیان هەبووە و هەمیشە ئەو ترسە باری دەروونییانی تێك داوە. لە كاتێكا ئەم ژن و منداڵانە جارێ پێویستیان بە چارەسەری دەروونی و راوێژكاری دابینكردنی ژیانێكی گونجاو بووە، وەكوو دەربازبویەك لە مەرگ. لە دوای راپەڕینی بەهاری ١٩٩١یشەوە ئەم قوربانییانە پاڵپشتیەكی ئەوتۆ و پێویستیان نەكراوە، نە لە لایەن حكومەتی هەرێمەوە، نە لە لایەن حكومەتی مەركەزییەوە تاوەكو ئێستا بۆ قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە و ئەنفالی گەرمیان و بارزانییەكان و قوربانییانی دیكەی جەنگ و توندوتیژی لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان چارەسەرێكی دەروونی و كۆمەڵایەتیی دروست و زانستییان بۆ نەكراوە و هێشتا لە ژێر ئاسەواری توندوتیژییەكاندا نەوە لە دوای نەوە دەناڵێنن. دەتوانین بڵێین كۆمەڵگەی كوردی هێشتا خۆی لە ئاستی كەمتەرخەمی بەرامبەر كەیسی ئەنفال و هەڵەبجە دەبینێتەوە، بەمەش واتە هێشتا لە قۆناغی ئەنفالكردندا دەژی و ماویەتی ئەم قۆناغە تێپەڕێنێ و ئیتر دەستبكات بە كاركردنی جددی و پرۆفیشناڵانە بۆ مامەڵەی دروست لەگەڵ قوربانییان وەكو قوربانیی جینۆساید. بێگومان رەوشی دەربازبووانی جینۆسایدی شنگال لە ژنان و منداڵان جیاوازییەكی هەیە لە رووی مامەڵەكردنی خێرا و گونجاو بەتایبەتی لە لایەن رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە و هەوڵی گرتنەخۆ و چارەسەری دروست بۆ ئەو قوربانییانە لە ناوەوە و دەرەوەی وڵات. رژێمی بەعسی لەناوچوو پاكانە و هۆكاری خۆی دەهێنایەوە بۆ ئەنجامدانی شاڵاوەكانی ئەنفال بۆ سەر میللەتی كورد، ئەویش بە بەكارهێنانی سوورەتی ئەنفال لە قورئان بە مەبەستی بە شەرعیكردنی تاوانەكەی و شێوازی ئەنجامدانی جینۆسایدەكەی كاتێك ژن و منداڵی كوردی خستە خانەی سەبایا كە هەموو جۆرە دەستدرێژییەك لەسەریان حەڵاڵە لە لایەن هێزی براوە، كە سەربازەكانی خۆی بوون لە كاتێكدا سوورەتی ئەنفال و حوكمەكانی بە هیچ شێوەیەك بەسەر نەتەوەی كوردا جێبەجێ نابێت و نابێتە شەرعی، چونكە نەتەوەی كورد نەتەوەیەكی موسڵمانن و ئەو سوورەتە بۆ مامەڵەكردن لەگەل هێزی دوژمنی كافردا هاتووە و دوای ئەوە قوربانییانی ئەنفال خەڵكی سڤیل و بێچەك بوون، نەك هێزێك، یان سوپایەكی چەكدار. بە هەمان شێوە تیرۆریستانی داعش بە كۆیلەكردن و كڕین و فرۆشتنی كچ و ژن و منداڵی كوردی ئێزیدی لە ژێر بەهانەی جیاوازی ئایینی و جیاكردنەوەیان وەكو (موشركین) ئەنجامدا، لە كاتێكدا ئایینی ئێزیدی دەچێتە چوارچێوەی ئایینە یەكەمینەكانی سەر زەوی كە داوای پەرستینی یەك خواوەند دەكات و هیچ پێوەندییەكی بە شیرك-ـەوە نییە. كەواتە هۆكار و پاڵنەری توندوتیژی و دەستدرێژی بۆ سەر جەستەی ژن و منداڵ و كۆمەڵكوژی خەڵكی سڤیل بۆ سیاسەت و پلانی سەربازی و كەلتوور و سروشتی هێرشبەران دەگەڕێتەوە.»