خانمانی كوردستان خوێندنەوەی جیاوازیان بۆ رۆژی 8ی مارس و ساڵیادی رۆژی جیهانیی ئافرەتان هەیە، بەشێكی زۆریان بە پێویستی دەزانن ئاوڕێكی جددی لە بزافی یەكسانیخوازیی رەگەزی بدەرێتەوە، و هەوڵەكان تەنیا لە رۆژی جیهانیی ئافرەتاندا قەتیس نەكرێن. هەندێكیشیان جەخت لەوە دەكەنەوە كە خولقێنەری رۆژێكی جیهانی بۆ خانمان و ئەوەی كە دەروازەیەكی گەورەی بەڕووی دەستەبەركردنی مافەكانی رەگەزی مێدا كردەوە، خەبات و قوربانیدانی خودی ئافرەتان بووە، كە ئەسپی خۆیان لە گۆڕەپانی نەهێشتنی جیاوازی رەگەزیدا تاو دا و بناغەی ریفۆرمێكی مێژووییان داناوە، كە رۆژی جیهانیی ئافرەتانی لێكەوتەوە، بەڵام ئایا پاش ئەو هەموو قوربانیدانە، هەنگاوەكان بەرەو چ ئاراستەیەك بووە و چ ئاسۆیەكی لە بەردەم مسۆگەركردنی مافەكانی ئافرەتاندا كردووەتەوە؟ ئایا لە هەرێمی كوردستان تا چەند بایەخ بەو رۆژە و ناوەرۆكی پەیامەكانی دەدرێ؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.


گوڵان: كۆمەڵایەتی


سەرەتا د. نازناز محەمەد قادر كەسایەتی ئەكادیمی و سیاسەتكار و نووسەر ئاماژە بەوە دەكات كە «كومەڵگەی كوردی كومەڵگەیەكی باوكسالارییە كە لە بیركردنەوەیەكی سەردەمی كشتوكاڵی و بە ژێرخانێكی ئابووری ناپتەو و ناڕۆشەن بۆمان ماوەتەوە، دیار نییە كە ئێمە لە كام قۆناغین. لە قۆناغی كشتوكاڵی بەناو رزگارمان بووە، بەڵام نەكەوتووینەتە ناو قۆناغێكی پیشەسازیی پێشكەوتوو كە لە ئەنجامدا بتوانین لە كۆمەڵگایەكی پێشكەوتووی وادا بین كە سەندیكاكان و كارەكتەرە جیاوازەكانی كومەڵگە بتوانن رۆڵی خۆیان تێادا ببینن.» گوتیشی: «هەموومان دەزانین كە رۆژی جیهانیی ئافرەت بۆ مانگرتنی كرێكارانی ژن لە ساڵی 1908 دەگەڕێتەوە كە بۆ یەكەم جار ساڵی دواتر واتە لە ساڵی 1909 یادی ئەو رۆژە كرایەوە، واتە هۆكارێكی ئابووری بووە هۆی وشیاری زیاتری ژن، هەمیشەش هۆكارەكانی ئابووری دەبنە هۆی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی، بەڵام ئێمە خۆمان لە رووی ژێرخانەوە لە بەر ئەوەی خاەنی دەوڵەت نەبووین، بەردوام ژێردەستە وچەوساوە بووین، نەمانتوانیوە هیچ بناغەیەكی باش لە رووی ئابووریەوە دابنێین و سەرخانەكامان بەرەو پێشەوە ببەین، لە دوای رزگاری باشووری كوردستان، ئێمە بەردەوام بە دروشم و جاربەجار بە یادكردنەوە ئەم بۆنانەی كە تایبەتن بە ئافرەتان هەوڵمان داوە داوای مافەكانی خۆمان بكەین، بەڵام ئاكامەكانی وەك پێویست نەبووە، لەبەرئەوەی كارەكتەرەكانی ناو كۆمەڵگە و ئەحزابە كوردستانییەكان كە دەور دەبینن، هەر هەموویان زادەی كۆمەڵگەیەكی باوكسالارین، بۆیە بۆیان ئاسان نییە كە قبووڵی بكەن ژن و پیاو یەكسان بن».



د. نازناز هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «لە ژێر فشاری رێكخراوەكانی NGO لە كوردستان كە بۆ ماوەیەكی باش لە كوردستان چالاكییان هەبووە، توانراوە هەندێك چەمكی ئەرێنی لە كەلتووری رۆژئاوا وەربگرین، هاوكات دەڵێت: «ئێمە سیستەمی كۆتامان هێنا نێو پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان، ئەمانە هاوردە بوون، وەك چۆن ئایفۆن دێتە وڵاتەكەمان، بە هەمان شێوە هەندێك شتمان لە كەلتووری رۆژئاوا وەرگرتووە، بەڵام لە بەر ئەوەی ئێمە نەماتوانیوە جوان بیربكەینەوە، بۆیە هەتا ئێستاش جێگەی خۆی نەگرتووە. راستە 30%ی ئەنجومەنەكان بۆ ئافرەت تەرخان كراوە، بەڵام ئایا لە هیچ كام لەم پێگانە ژن رۆڵی خۆی دەبینێت؟ بێگومان نەخێر، مەگەر ئەو كارەكتەرە تەربییەتێكی وای هەبووبێت كە پیاوانە هەڵكەوتبێت و خۆی هەست بە ژنانەبوونی خۆی نەكات، بۆیە زۆربەی كات لاسایی پیاوەكان دەكاتەوە لە دەنگ هەڵبرین و پەنجە راوەشاندن و...هتد. واتە هەوڵەكانمان بە سروشتی خۆمان نەڕۆیشتووە، هەر ئەوەشە وایكردووە ئەو هەموو گۆڕانكارییانەی لە دونیا روودەدەن، ئێمە هەزمی ناكەین و تەنانەت لە كۆمەڵگەی ئێمە ژنی زیاتر وێران كردووە، واتە كاردانەوەی پێچەوانەی هەبووە و بەرەو مودێلاتی خەلیجی و ئێرانی بردووە، یان بەپێچەوانەوە روو لە تەجمیل و رووكەشایەتی دەكەن، وەك هەوڵدان بۆ ئەوەی ببن بە كۆپی نانسی عەجرەم. هەروەها فەوزایەك لە نێو خودی ژن و خێزانی دەبیندرێت، بۆیە ناكرێت تەنیا گلەیی لە حكومەت بكرێت كە نەیتوانیوە تەبەنی قەزییەی ژن وەك پێویست بكات، بەڵكو ئێمە خۆمان نەمانتوانیوە لەم كۆمەڵگە دواكەوتووە رزگار بكەین و بەرەو قۆناغێكی پێشكەوتوو بڕۆین، دەبێت ئەوەش لە بەر چاو بگرین كە وەكو تاك، دەستكەوتەكانی ژن تەنیا لە رێگەی سیاسەتەوە دەستەبەر ناكرێت، بەڵكو لە رێگای ئابووری كومەڵایەتیشەوە مسۆگەر دەبێت. نابێت چاوەڕەوانی ئەوە بین كە حكومەت ببێتە سیحربازێك و لە رۆژی هەشتی مارس چەند ئاهەنگێكمان بۆ بگێرێت، یاخود لە نێو كابینەكە چوار ژنی تێدابێت و بڵێن تەواو، چونكە ئەمە هەموو شتەكە نییە، ناڵێم كۆمەڵگەی كوردی بەرەو پێش نەچووە، بەڵكو دەمانتوانی زۆر لەوە زیاتر بەرەوە پێش بچین».



سورەیا فەلاح، لێكۆڵەر و چالاكی سیاسی، سەرەتا بە بۆنەی رۆژی جیهانیی ئافرەتانەوە پیرۆزبایی خۆی ئاراستەی «تاك بە تاكی كۆمەڵگەی جیهانی» دەكات و دواتر هێما بۆ ئەوە دەكات كە «خەباتی یەكسانیخوازی رەگەزی تەنیا بە یادكردنەوەی رۆژێك، یان بۆنەیەك، ناتوانێت گشت ئامانجەكانی بپێكێت، بەڵكو رچەشكێنی و كاری خۆبەخشانە و قوربانیدانی پێویستە هەتا ئەو بەها مرۆڤایەتییانە دەستەبەر بكات.» گوتیشی: «هێشتا كەلتووری زۆربەی وڵاتانی دونیا، دۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ پیاوان زەوت كردووە، ئەوەش نۆڕمی كەلتووری نەریتسالارییە كە رێگری لە ئیرادەی ئافرەت و بەشداربوونی لە جومگەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا دەكات، تەنانەت سیستمی پەروەردە لە وڵاتانی نەریتیدا بە زەقی لە ژێر پرسیاردایە، لە بەر ئەوەی لە دیالۆگی ناو كتێبەكانیان بایەخ بە یەكسانی رەگەزی نەدراوە و پیاو بە سەرپەرشتی ماڵ و نانهێنەر دەناسرێت، ژنیش تەنیا وەك دایك و هاوسەرێكی باش پێناسە بكرێت، بۆیە لەو وڵاتانەدا ژنان وەك پەراوێزی كۆمەڵگە تەماشا دەكرێن».



ڤێنوس فایەق نووسەر و رۆژنامەوان و شاعیر، رایوایە رۆژی جیهانی 8ی مارس لە كوردستان بێبایەخ بووە و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «خۆزگە یادی رۆژی ژن لە كوردستان نەدەكرایەوە، لە بەر ئەوەی رۆژێك دەبێت یادی بكرێتەوە كە دەستكەوتێكی تێدا بەدەست هاتبێت، بەڵام من نازانم لە كوردستان بۆچی ئەو رۆژەیان گرتووە و بەرینادەن، كە هیچ دەستكەوتێكی بۆ ژن بەدەست نەهاتووە.» داوا لە هاوڕێیانیشی دەكات كەسیان لەو رۆژەدا پیرۆزبایی لێنەكەن، جەخت لەوەش دەكاتەوە كە ئەو رۆژە لە كەس پیرۆز ناكات».


لە لای خۆیەوە نووسەر و رۆژنامەوان سەرفراز نەقشبەندی، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ژنانی دونیا نەك تەنیا لە رۆژی 8ی مارس بەڵكو بە بەردەوامی و زۆر لێبڕاوانە بۆ ئازادی و یەكسانی و دەستەبەركردنی مافەكانی خۆیان خەباتیان كردووە، بەڵام لە كوردستان ژنان چ شۆڕشێكی وایان بۆ دەستەبەركردنی مافەكانیان دەستپێنەكردووە، دیارە ئەوەش وایكردووە لە واری سیاسیشدا لە پاش بمێنن.» گوتیشی: «تا ئێستاش لە راگەیاندنی كوردیدا ئەگەر هەندێك رۆژنامەوان بخوازن رووماڵی پرسێكی سیاسی بكەن و نیازیان وابێ پرسیارەكان ئاراستەی ژنان بكەن، بەگومانن لەوەی كە ژن ئەو سەكۆیە بێت كە بتوانێ رۆژەڤی سیاسی بكات. قووڵایی كێشەكەش بۆ بناغەی حزبی دەگەڕێتەوە، چونكە حزبەكانی ئێمە حزبی نێرن، واتە چاوی بزافی ئێمە نێرە، بۆیە لە قۆناغی باوكسالاریدا ماوین و هەنگاوێك بۆ پێش و دوو هەنگاو بۆ پاش دەڕۆین.»


لەیلا محەمەد مامۆستای قۆناغی سەرەتاییە و سەرەتا بە بۆنەی هاتەوەی ٨ی مارس گەرمترین پیرۆزبایی خۆی ئاراستەی ئافرەتانی كوردستان و جیهان دەكات و دواتر دەڵێت: «8ی مارس رۆژێكی مێژووییە بۆ ئافرەتانی جیهان، چونكە رۆژی رزگاربوونی ئافرەتانە لە رەگەزپەرستی و لە هەمانكاتدا وێنەیەكی خەباتە لە كۆمەڵگە بۆ نەهێشتنی نایەكسانی و بەدەستهێنانی بەهای كۆمەڵایەتی ئافرەتان. جێگەی خۆشحاڵییە كە ئافرەتی كورد لە زۆر رووەوە توانیویەتی بەسەر زۆر كۆسپ و تەگەرەدا سەربكەوێت و بوونی خوی بسەلمێنێت، بەڵام بەداخەوە هێشتا كومەڵگەی جیهانی بەگشتی و كۆمەڵگەی نەریتی بەتایبەتی نەگەیشتۆتە ئەو ئاستە كە یەكسانی رەگەزی بەرجەستە بكات. بۆیە تائێستاش تەنانەت لە وڵاتانی پێشكەوتووش ئافرەت رووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە.


یاساناس كوردۆ عەبدولڕەحمان سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «رۆژی 8ی مارس رۆژی بەرگریی و تەحەددای ئافرەتانە لە بەرەوڕووبوونەوەی سیستمی باوكسالاری كە تێیدا ژن وەك پلەیەكی خوارتر لە نێرینە تەماشای دەكرێت. بە رای من دەستنیشانكردنی رۆژی جیهانی ژنان، خۆی لە خۆیدا رەهەندێكی سیمبۆلیكی هەیە، ئەگەرنا لەم رۆژەدا و لە رۆژەكانی دیكەشدا چەوساندنەوەی ژنان هەر درێژەی هەبووە و بازووی پیاوسالاریی بەهێزتر كردووە. بۆیە «پێویستە رێكخراوەكانی ژنان و هەموو یەكسانیخوازان بە هەر دوو رەگەزەوە لە كوردستان دوور لە بیری تەسكی حزبایەتی هێزی خۆیان كۆبكەنەوە و بیكەنە بزووتنەوەیەكی كارا كە رۆڵی لەسەر كۆمەڵگە و دەسەڵات هەبێت.»


گەرچی رۆژی 8ی مارس وەك رۆژی جیهانیی ئافرەت، دەروازەیەكی گەورەی بە رووی دەستەبەركردنی مافەكانی رەگەزی مێدا كردەوە، ئافرەتانی زۆربەی وڵاتانیش (بە كوردستانیشەوە) لە رەوتی خەباتی یەكسانیخوازیدا بەردەوامن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان و بەتایبەتی لەم دۆخەدا كە دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) لە سنوورێكی بەرفراواندا پەلاماری دەستكەوتەكانی كورد لە باشووری كوردستان دەدات، ئافرتان سەرەڕای ئەوەی جیاكاریی نەتەوەیی، ئایینی، مەزهەبی و رەگەزی و هەموو توندوتیژییەك رەتدەكەنەوە، هاوكات لە هەڵمەتی بەرگری و پاراستنی سنوورەكانی كوردستاندا بەشدارن و بە هەموو شێوەیەك پشتیوانی لە پێشمەرگە دەكەن.


كەسایەتی ئەكادیمی و سیاسی د. سامان شاڵی سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە ئێستادا خانمانی كورد مێژوویەكی نوێیان بۆ خۆیان نووسیوە، لە شەڕی دژ بە داعش لە كۆبانێ و ناوچەكانی دیكەی كوردستان خانمانی كورد سەرنج و رێزی هەموو جیهانیان بولای خۆیان راكێشا لە شێوازی خەباتی چەكداری و رۆڵی كاریگەریان لە رزگاركردنی ناوچەكانی كوردستان لە ژێردەستی تیرۆریستان و دوژمنانی میللەتی كورد، ئەوانەشی چەكیان هەڵنەگرتووە، كاری زۆر گرنگ دەكەن بۆ بەڕێوەبردنی دەزگاكانی حكومەت و رۆڵێكی باشیان بینیوە لە پەرلەمان و كۆمەڵی مەدەنی و میدیاكان، ئەوانەی دیكەش بەردەوام پاڵپشتی پێشمەرگە دەكەن. دەبێت ئەوە لەبیر نەكەین كە هاوسەرەكانیان لە جەنگن، ئەمان ئیدارەی خێزان دەكەن وەكو دایك و لە جێگەی باوكیش، لە لایەكی دیكەوە خانمان لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا لە دێرزەمانەوە تا ئێستاش شان بە شانی پیاوان لە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و دابینكردنی بژێوی خێزان دەوریان بینیوە، هەروەها جێپەنجەیان دیار بووە لە شیعر و تەمسیل و پەروەردەكردنی نەوەكانی نوێی خوێندكاران. بەڵام بەداخەوە بەپێی پێویست خانمان رۆڵی سەرەكییان لە ئاستی بڵندی حزبەكان و حكومەتدا پێنەدراوە. لە كابینەی ئێستای حكومەتی هەرێمدا تەنیا یەك خانم وەزیرە، لە كاتێكدا كە ئەم رێژەیە ناگاتە 5%ی كابینەی وەزارەتەكان. ئەمە جێگەی پرسیار و ئاوڕلێدانەوەیە و پێویستە كار بكرێت بۆ زیادكردنی رێژەی بەشداریكردنی خانمان لە ئاستی دەستەڵات و بڕیاردا. لەوە دەچێت خانمانی كوردستان خۆیشیان كەمتەرخەم بن لە بەدەستهێنانی مافەكانیان، چونكە پێداناگرن لەسەر داواكارییە رەواكانیان و یەك هەڵوێست نین».


توێژەری كۆمەڵایەتی ئالان لەشكری پێشنیار دەكات «لە رۆژی 8ی مارس رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و دامەزراوە حكومیەكان بە جیاواز لە ساڵانی رابردوو لە بری ئاهەنگ و شایی و لەبەركردنی جلی رەنگاوڕەنگ، پێویستە هەمووان بە راگەیاندنی ماتەمینی رێز لەو هەموو ژنە پرسەدارانە بگرن كە باوك و برا و هاوسەر و كوڕیان لە پێناو پارێزگاری كورد و كوردستاندا خوێنی خۆیان بەخشیوە».


دەستنیشانكردنی رۆژی ٨ی مارس وەكو رۆژی جیهانیی ئافرەتان، دەگەڕێتەوە بۆ خۆپیشاندانە گەورەكەی ئافرەتانی كرێكاری كارخانەیەكی رستن و چنین لە (نیویۆرك)ی ئەمریكا كە لە ساڵی ١٨٥٧ی زایینی بەمەبەستی زیادكردنی حەقدەست و كەمكردنەوەی ماوەی كار خۆپیشاندانێكیان وەڕێخست و هاوكات بە هۆی هێرشی هێزەكانی پۆلیس بەشێك لە بەشداربووانی خۆپیشاندانەكە كوژران و بریندار بوون.


خەباتی ژنانی كارخانەی رستن و چنین لە ئەمریكا وەكو رووداوێكی مێژوویی و گرنگ لە مێژووی خەباتی مافخوازانەی ئافرەتان بەگشتی و خانمانی ئازادیخوازی بەتایبەتی دێتە ئەژمار.



خۆپیشاندان و ناڕەزایی و قوربانیدانی ئافرەتانی كرێكاری كارخانەی رستن و چنین لە نیۆیۆرك لە پێناوی داخوزی زیادكردنی حەقدەست و كەمكردنەوەی ماوەی كاریان بۆ (١٠ كاتژمێر لە رۆژێكدا) و مافی سازدان و رێكخستنی یەكێتییەكی كرێكاران و هەروەها بەدەستهێنانی مافی دەنگدان بوو. لە ساڵی ١٩١٠ی زایینی لە شاری (كۆپینهاگن)ی دانیمارك دووهەمین كۆنفڕانسی ژنانی سۆسیالست بەڕێوەچوو، كە لەوێ (كلارا زتكین) یەكێك لە رێبەرانی ناسراوی حزبی سۆسیالیستی ئەڵمانیا لەسەر دیاریكردنی رۆژی جیهانیی ئافرەتان دواو پێشنیاریكرد، ٨ی مارس وەكو رۆژی جیهانیی ئافرەت بناسرێت. گەرچی ئافرەتانی نەمسا پێشتر رۆژی 1ی مانگی مەی و ئافرەتانی (ئەڵمانیا)ش رۆژی ١٩ی (مارس)یان پێشنیار كردبوو، ئافرەتانی (ڕووسیا)ش لە ئاخرین یەك شەممەی مانگی فێبریوەری ١٩١٧ ی زایینی بە دروشمی (ئاشتی و ئافرەت) دەستیان دایە مانگرتن، ئەوەش لە كاتێكدا بوو كە رێبەرانی سیاسیی ئەوكاتی رووسیا ئەو مانگرتنەیان بە ناڕەوا دەزانی، بەڵام ئافرەتان سوور بوون لەسەر مانگرتن داواكارییەكانی خۆیان و دوای چوار رۆژ دەوڵەتی تزار ناچار بوو واز لەدەسەڵات بهێنێت. لە لایەكی دیكەوە كلارا زتكین بۆ جارێكی دیكە لە ساڵی ١٩٢١ی زاینی دوای ١١ ساڵ دیسان پێشنیاری كرد، ٨ی مارس وەك رۆژی جیهانیی ئافرەتان دیاری بكرێ، پێشنیارەكەی پەسند كرا و ئەم رۆژە وەك رۆژی ئافرەتان لە مێژوودا دیاری كرا.



٨ی مارس هەم وەبیر هێنانەوەی خەباتی قارەمانانەی ئافرەتانی كارخانەی رستن و چنینی (نیویۆرك)ـە، هەم رۆژی بزافی ئافرەتانی كرێكاری (پیترۆس بۆرگ)ـە دژ بە حكومەتی رووسیای تزار، كە بە بنەمای خەباتی

نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی دادەنرێ. گەرچی تا هەنووكەش رێوڕسمەكانی ئەم بۆنەیە لە زۆرێك لە وڵاتان قەدەغەیە، بەڵام ئافرەتانی چالاك و خەباتكار كۆڵیان نەداوە و بۆ هێنانەدی ئاواتەكانیان لە خەبات و تێكۆشان بەردەوامن. لە هەرێمی كوردستانیش زۆر بە بایەخەوە یادی ئەم رۆژە جیهانییەی ئافرەتان دەكرێتەوە.