هاوكات لەگەڵ ئابڵۆقەكانی بەغدا لە سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان و بڕینی بودجە و مووچەی كوردستان، هەروەها داڵدەدانی نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارەی ناوخۆ و دەرەوەی عێراق لە لایەك و تێچووی شەڕی دژ بە تیرۆریستانی داعش و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان لە لایەكی دیكەوە، حكومەتی هەرێمی ناچار كرد، بەهۆی قەیرانی دارایی پەنا بۆ دواخستن و كەمكردنەوەی مووچە بەرێت، ئەوەش كێشەی زۆری بۆ چینی مووچەخۆران دروست كردووە.


هەر لەو پێوەندییەدا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كرێی خوێندنی ساڵی 2015-2016ی لە زانكۆ ئەهلییەكان بۆ 15% و بۆ پەیمانگە و خوێندنگە تایبەتییەكان بۆ 20% كەم كردەوە، بەڵام بە بۆچوونی زۆربەی قوتابیانی زانكۆ و پەیمانگە تایبەتەكان ئەو كەمكردنەوەیە نابێتە چارەسەر بۆ درێژەدانیان بە خوێندن، بۆیە لە دابینكردنی تێچووی خوێندنیان نیگەرانن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان را و بۆچوونی خۆیان وەك بەشێك لە چارەسەری كێشەكە دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

ناسیح مەجید قوتابی لە زانكۆی گەشەپێدانی مرۆیی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە: «ئەو بارودۆخە ئابوورییەی بەرۆكی خەڵكی كوردستانی گرتووە، كاریگەری لەسەر تێكڕای تاكەكانی كۆمەڵگە دروستكردووە، بەتایبەت قوتابیانی كۆلێژە ئەهلییەكان، دیارە ئەوان پێشتر داهاتێكیان هەبووە و پشت ئەستوور بوون بەوەی كە درێژە بە خوێندنەكەیان بدەن، بەڵام لە ئێستادا بارودۆخەكەیان پێچەوانە بۆتەوە، ئەو پێچەوانە بوونەوەش كاریگەری دەروونی لەسەر خوێندكارەكان داناوە و ئەو شەوقەی جارانیان بۆ خوێندن نەماوە و چالاكی رۆژانەشیان وەكو پێویست نییە، تەنانەت بێ تاقەتییەكی زۆر لەسەر رووخسار و هەڵسوكەوتی قوتابیان بەدی دەكرێ بۆیە پێویست بەوە دەكات توێژەرانی بواری كۆمەڵایەتی لە نزیكەوە بارودۆخی خوێندكارەكان ببینن.


سەبارەت بە كەمكردنەوەی كرێی خوێندن ئەو قوتابییە وتی: «رەنگە كەمكردنەوە تا ئاستێك كێشەكە چارەسەر بكات، بەڵام نەبۆتە هۆی دڵخۆشبوونی خوێندكارەكان، چونكە ئەوەی هاتۆتە بەردەمیان حاڵەتێكی زۆر لە ناكاو و چاوەڕواننەكراو بووە و ناتوانرێ بە ئاسانی نەخشەیەكی تەواوی بۆ دابندرێت، ئەگەرچی زانكۆكەی ئێمە هەنگاوی باشی ناوە بۆ كەمكردنەوەی ئەو فشارەی لەسەر خوێندكاران هەیە، بە زیادكردنی قستەكان لەم بڕە پارەیەی كە لای ماوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ئایا ئەو خوێندكارە دەتوانێ ئەو پارەیە بەم شێوەیە بدات؟»

جوان سەلمان مامۆستای زانكۆی سلێمانی كۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی، لە دەستپێكی قسەكانیدا ئاماژە بە چەند فاكتەرێك دەكات كە خۆی گوتەنی كاریگەری لەسەر پرۆسەی پەروەردە و فێركردن داناوە. وتیشی: «مەزاج (temperament) یان باوان (نەخوێندەوار، یان نەبوونیان) یان حاڵەت (لە هەژاریدا بژیت)یان لە كارەساتی كتوپڕ(trauma) )ئەم فاكتەرانە دەبێتە هۆی كاریگەری نەرێنی لەسەر پرۆسەی پەروردەو فێركردن و گەشەكردنی ناتەندروست لەسەر خوێندكار لە دواڕۆژدا، كە ئەمەش لەگەڵ خۆیدا كۆمەڵێك كێشە دەهێنێتە ناو كۆمەڵگەوە و دەبێتە هۆی دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی ناتەندروست. بێجگە لەو فاكتەرانەی كە باسمان لێوە كرد، هەندێ فاكتەری تریش هەیە كە هەمان كاریگەری هەیە بۆ نمونە: لە دایكبوونی منداڵێكی نەخوازراو، جیابوونەوەی باوان، قەرزارییەكی زۆر، رەفتاری شەڕەنگێزی لە ناو خێزاندا، لە گەڕەكێكی هەژاردا بژیت، یاخود لە جەنگدا بژیت. ئەگەر هاتوو بە وردی تەماشای كۆمەڵگەی خۆمان بكەین و بیبەستینەوە بەو فاكتەرانەوە، بۆمان دەردەكەوێت كە زۆربەی ئەو فاكتەرانە بەدی دەكەین ئەمڕۆ لە كۆمەڵگەكەمان، تەنانەت لەوانەیە لەجیاتی یەك بەڵكو كۆمەڵێك فاكتەرمان بەرەوڕووببێتەوە. ئینجا با لێرەدا لە خۆمان بپرسین: ئایا ئێمە دەتوانین كۆمەڵگەیەكی تەندروست پێكەوە بنێین؟ لە وەڵامدا دەڵێم نەخێر، چونكە نە لە رابردوود، نە لە ئێستاشدا بەرانبەر بە هیچ فاكتەرێكی نەرێنی چارەسەرێكی گونجاومان نەخوڵقاندووە، بۆیە رۆژ بە رۆژ قەیرانەكانمان زیاد دەكات وە هەژاری یاخود جیاوازی ئاستەكان دەردەكەون .»


مامۆستا جوان سەلمان لە درێژەی رادەربڕینەكەیدا جەختی لەوە كردەوە كە «بە هۆی قەیرانی دارایی خەریكە وردە وردە كۆمەڵگەیەكی هەژار دروست دەبێت و ئەوەش بووەتە هۆی دروستبونی تەنانەت گرفتی دەروونی كە شتی لەو جۆرە بۆ هەر كۆمەڵگەیەك زۆر ترسناكە. بەڵام سیستەمێكی دادپەروەر و زانستییانە زۆربەی كێشە و قەیرانی ئەمڕۆمان چارەسەر دەكات وە بەدڵنیاییەوە ئەم ئامانجە دەتوانین بەدیبهێنین، ئەگەر هاتوو بەرژەوەندی تاك بەسەر بەرژەوندی كۆمەڵدا زاڵ نەكەین. وتیشی: «گرنگە لە سیستەمە زانستییەكە جوان بەدواداچوون بۆ هەموو كێشەكان بكەین، لێرەدا دەتوانین بە هۆی ئەم فاكتەرانەوە كێشەكان زۆر بەباشی دەستنیشان بكەین و بتوانین بگەڕێین بۆ دۆزینەوەی كێشەكان و چارەسەركردنیان.»


بەهزاد تاهیر مامۆستای یاریدەدەر لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی هەولێر و پسپۆڕ لە كارگێڕی و ژمێریاری، رایوایە «قەیرانی ئابووری لە هەرێمی كوردستان لە سەرەتاكانی دەستپێكی شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا دروست بوو، لە بەر ئەوەی حكومەت پێشتر پلانی نەبوو تاوەكو لە كاتی روودانی ئەم ئەزمەیە بتوانێت رووبەڕووی ببێتەوە و یەكێك لە هۆكارەكان كە وایكردووە ئەم قەیرانە ئابوورییە زۆر بە زەقی خۆی پیشان بدات، ئەوەیە كە ماكینەی گەشەی ئابووری لە كوردستان زۆر خێراتر بوو لە ئاستی نۆڕمالی خۆی، بە شێوەیەك كە ئاستی داهات بۆ نزیكەی 400% و زیاتریش بەرزببووە، لە زانستی ئابووری هەر هەڵكشانێك، داكشانی لە دوا دێت و بە هۆی خێرایی گەشەی ئابووری لە كوردستان، بڵقێكی وەهمی دروست ببوو، وای لێهات كە ئەم داكشانە داكشانێكی نۆڕمال نەبێت و بووە هۆی داڕمانی تەواوی سێكتەرەكان لە وڵات.» وتیشی: «بە گوێرەی كرێی خوێندن لە زانكۆ تایبەتەكان بە هۆی ئەو بەرزبوونەوەیە لە ئاستی بژێوی ژیانی خەلك و زیادبوونی داهاتی تاكە كەسەكان و زیادبوونی هەلی كار و فرەكاری وایكرد كە خەڵك گرنگی زیاتر بداتە خوێندن و بەتایبەتیش لە زانكۆ تایبەتەكان لە بەر ئاسانی وەرگیرانی قوتابی لەو زانكۆیانە، بۆیە هەر تاكێك بە گوێرەی داهاتەكەی پلانی بۆ خەرجییەكانی ژیانی خۆی رێكخستبوو، بەڵام دابەزینی داهات بە رێژەی 15% تاكو 75% بۆ ئەوانەی كە مووچەخۆرن وایكرد هاوسەنگیی داهات و خەرجیان تێكبچێت و بەتایبەتی ئەو قوتابیانەی كە لە زانكۆی ئەهلی دەخوێنن، تووشی كێشەی ماددی گەورە بوون، ئەوانەشی كە مووچەخۆر نین، واتە لە كەرتی تایبەت كار دەكەن، هەمان كێشەیان هەیە. ئەم كێشەی ئابوورییە بۆتە گرفتێك لە سەر لایەنی دەروونی قوتابیان و رۆژانە لە بری پرسیاركردن و فێربوونی ماددەكەیان، باسی قەیران و ناتوانایی لە پێدانی قیستەكان دەكەن، بۆیە جۆرێك بێزارییان پێوە دیارە و ئاستی سەرنجدانیان بۆ خوێندن بە رێژەیەكی بەرچاو نزم بۆتەوە.


مامۆستا بەهزاد پێیوایە «كۆمەڵێك چارەسەر هەن بۆ كێشەی خوێندنی قوتابیان لە زانكۆ تایبەتەكان»، گوتیشی: «ئەو رێژەیەی كە وەزارەت بۆ دابەزاندنی كرێی خوێندن دیاری كردووە كە بریتیە لە 10% تاكو 15% چارەسەری كێشەكە ناكات، لەبەر ئەوەی داهاتی كەسی تاكو 75% دابەزیوە، لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵێك چارەسەر دەتوانم باس بكەم، وەكو:

- داشكاندنی كرێی خوێندن بۆ زیاتر لەو رێژەیەی كە وەزارەت دیاریكردووە، بە گوێرەی ئەزموون و شارەزاییم لەو بوارە دەتوانم بڵێم كە زۆر زیاتر لەو رێژەیەش زانكۆكان سوودی خۆیان دەبێت.

- وەرنەگرتن، یان كەمكردنەوەی ئەو باجەی كە هەیە لە سەر زانكۆكان، تاوەكو ئەوانیش بتوانن كرێی خوێندن كەم بكەنەوە.
- كرێی خوێندن بە قیستی درێژخایەن و بە رێژەی زۆر كەم لە قوتابیان وەربگیرێت تا چارەسەربوونی قەیران.
- كۆتا و باشترین چارەسەریش لە دیدی منەوە ئەوەیە كە لەمەودوا حكومەت هیچ ئاسانكاری و داشكانێك نەكات بۆ ئەو كەسانەی كە لە ساڵی داهاتووەوە دەیانەوێ لە زانكۆ حكوومی و تایبەتەكان بخوێنن، لە بەر ئەوەی زانكۆ بۆتە شوێنی چاپكردنی بڕوانامە و هەر كەسێك دەیەوێت بڕوانامەیەك بەدەست بێنێ و گەف لە حكومەت بكات كە دەبێ دابمەزرێم، كەچی هیچ فێر نەبووە و تەنیا بارگرانییە لە سەر حكومەت. بۆیە باشتر وایە پیشەیەك فێر بن، نەك بچنە زانكۆ و دواتر ببن بە بار بە سەر حكومەتەوە.»