چالاكوانای مەدەنی و داكۆكیكاران لە مافەكانی ئافرەتان، جەخت لەوە دەكەنەوە كە ژینگە، پرۆسەی پەروەردە، كەلتووری نەریتسالاری و پیاوانی كۆمەڵگە ئەقڵی ئافرەتیان فەرامۆش كردووە و ئەوەندەی بایەخیان بە بایۆلۆژی و جەستەی ئافرەت داوە، ئەوەندە ئاوڕیان لە عەقڵ و توانا و كارامەیی ئافرەت نەداوە، هەر ئەوەش بە هۆكارێك دەزانن كە لە بەردەم گەشەی كۆمەڵگەدا بەربەستی گەورە دروست دەكات. بەشدار بووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان زیاتر ئەو پرسە تاوتوێ دەكەن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

«ئافرەت جەستەی پێشكەش ناكات، بەڵكو عەقڵ پێشكەش دەكات، بەڵام ئەوەندەی سوود لە جەستەی وەردەگیردرێ، لە عەقڵی سوود وەرناگرن».
ئەوە وتەی (ئەنجلینا گرمكی) بوو كە بۆ یەكەمجار لەبەردەم دەستەیەكی یاسادانان تابۆی بێدەنگیی ئافرەتی شكاند. گرمكی خانمێكی بە نەژاد باشووری و سپی پێست بوو كە لە شاری (چاڕلستن)ی ویلایەتی (كارۆلاینای باشوور) لە ساڵی 1838 بۆ یەكەمجار داكۆكی لە ئافرەت كرد وتارێكی ئاراستەی دەستەی یاسادانان كرد.
رۆژنامەنووس و سەرنووسەری سایتی kdp غازی حەسەن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «دەرفەتێكی نوێ لە كۆمەلگە هاتۆتە ئاراوە، ئافرەت دەبێت لەماڵ دەركەوێت و لە شوێنە گشتییەكان كار بكات. كەواتە بزاڤی ئابووری كاریگەری لەسەر گۆڕانكاری لە ژیانی ئافرەت و كەسایەتی ئافرەت دروست كردووە. ناكرێت ئەمە یەكلایەنە سەیر بكەین، بەڵام دەكرێت ئەمە بە سەرەتایەكی نوێ لە كەسایەتی ئافرەت و دواڕۆژی ئافرەت لە كوردستان دابندرێت. لە پەروەردە هیچ جیاوازییەك لە نێوان منداڵی كوڕ و كچ نییە، بۆیە دەكرێت منداڵی كچ هەر لە سەرەتای تەمەنیەوە وەكو بوونەوەرێكی سەرەكی و وەبەرهێن و بڕیاردەر سەیر بكرێت، نەك هەمیشە لە پەنا و پەسێوان دەركەوێت، لە قوتابخانە پلەی دوو بێت، لە گەشتوگوزار و دەرچوون بۆ ناو كۆمەڵگە هەمیشە وەكو كەسێكی سەركوتكراوی دەمكوتكراو مامەڵەی لەگەڵ بكرێت».
ئەمەل جەلال محەمەد ئەندامی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان، باسی ئەوە دەكات كە هۆشیاری تاك لە كۆمەڵگە وابەستەیە بە فەلسەفەی حوكمڕانیی وڵات و ئەو كۆمەڵگەیەی كە دەسەڵاتی حوكمڕان بەڕێوەی دەبات، گوتیشی: «قبووڵنەكردنی ئافرەت لەلایەن كۆمەڵگەوە و بەشداری پێنەكردنی لە كایە سیاسییەكان مانای ئەوە ناگەیەنێ كە ئافرەت ئەقڵی بچووكە و ناهۆشیارە، یاخود لەبەرامبەر مافەكانی بێدەنگە، بگرە نیشانەی ئەوەیە سیستمی حوكمڕانی سیستەمێكی نێرینەیە و پیاوان بەڕێوەی دەبەن، كەواتە فەلسەفەی حوكمڕانی و فەلسەفەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان بەرپرسیارە لە هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە. لە كاتێكدا ئافرەت ناهۆشیار نییە و زۆریش هۆشیارە، ئافرەت گیرۆدەی سیستەمێك و یاسایەكن هەتا ئێستا كۆت و بەندی كردوون لە چوارچێوەی دیوارەكانی ماڵەوە، یان لەپەراوێزی بەشداریكردندا، ئەوە هەوڵی ئافرەتانی هۆشیاربوو كە یاسای توندوتیژی دەركرا و یاسای باری كەسی هەمواركرایەوە، ئەگەر پیاوان لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هۆشیاربوونایە دەبوو ئێستا كۆمەڵگەیەكی زۆر تەندروست و دوور لە توندوتیژیی خێزانی، دوور لە كوشتنی ئافرەتمان هەبووایە، بە بڕوای من هۆشیاری پیاوانی ئێمە لە هۆشیاریی ئافرەتی تێنەپەڕاندووە، ئەگەر لە رووی ئاماریشەوە هەڵسەنگاندن بۆ پێوەری هۆشیاریی ئافرەت بكەین و بزانین چەند ئافرەتی خوێندەوار و چەند پیاوی خوێندەوارمان هەیە، ئەوكات دەگەین بەم راستییەی كە ئەقڵی ئافرەت زۆر لەوە گەورەترە كە پیاوان وێنایان كردووە».
حەسەن ساڵح قەرەداخی بەڕێوەبەری قوتابخانەی شەهیدانی قڕگە، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بێگومان لە كەلتووری ئایینی و كۆمەڵایەتی ئێمەدا، ژن وەك كاڵا و سامان و سەروەتێكی پیاوان سەیر كراوە. هەرچەندە پێشكەوتن روویداوە، بەڵام عەقڵی پیاوان هێشتا بەو جۆرە گەشەی نەكردووە كە باوەڕی وابێت ژن بتوانێت هاوشانی پیاو یاسادانەر و خاوەن بڕیاری سیاسی بێت. سەیركردنی سێكسییانەی پیاو بۆ ژن لەم كۆمەڵگە داخراوانەدا زۆر ئابڕووبەرانەیە. گرفتەكە دید و تێڕوانینی عەقڵییەتی كۆمەڵگەیە بۆ پێگەی ژن، كە پێیانوایە تەنیا پێداویستییەكی پیاوە بۆ جنس و خزمەتكردنی پیاو و منداڵخستنەوە، ئەم بۆچوونە هێندەی خایاندووە، ئێستا خودی ژنانیش هەمان ئەو كارەكتەرەن كە پیاوان بەدڵیانە، بێگومان ژینگە و پرۆسەی پەروەردە و كەلتووری كۆمەڵگە ئەقڵی ژنی فەرامۆش كردووە، لە كاتێكدا ژن لە پیاو زۆر خۆڕاگترە، ژن دایكی پیاوە، بۆیە هەر دەبێت عاقڵتریش بێت.»

گوڵان: كۆمەڵایەتی

«ئافرەت جەستەی پێشكەش ناكات، بەڵكو عەقڵ پێشكەش دەكات، بەڵام ئەوەندەی سوود لە جەستەی وەردەگیردرێ، لە عەقڵی سوود وەرناگرن».
ئەوە وتەی (ئەنجلینا گرمكی) بوو كە بۆ یەكەمجار لەبەردەم دەستەیەكی یاسادانان تابۆی بێدەنگیی ئافرەتی شكاند. گرمكی خانمێكی بە نەژاد باشووری و سپی پێست بوو كە لە شاری (چاڕلستن)ی ویلایەتی (كارۆلاینای باشوور) لە ساڵی 1838 بۆ یەكەمجار داكۆكی لە ئافرەت كرد وتارێكی ئاراستەی دەستەی یاسادانان كرد.
رۆژنامەنووس و سەرنووسەری سایتی kdp غازی حەسەن، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «دەرفەتێكی نوێ لە كۆمەلگە هاتۆتە ئاراوە، ئافرەت دەبێت لەماڵ دەركەوێت و لە شوێنە گشتییەكان كار بكات. كەواتە بزاڤی ئابووری كاریگەری لەسەر گۆڕانكاری لە ژیانی ئافرەت و كەسایەتی ئافرەت دروست كردووە. ناكرێت ئەمە یەكلایەنە سەیر بكەین، بەڵام دەكرێت ئەمە بە سەرەتایەكی نوێ لە كەسایەتی ئافرەت و دواڕۆژی ئافرەت لە كوردستان دابندرێت. لە پەروەردە هیچ جیاوازییەك لە نێوان منداڵی كوڕ و كچ نییە، بۆیە دەكرێت منداڵی كچ هەر لە سەرەتای تەمەنیەوە وەكو بوونەوەرێكی سەرەكی و وەبەرهێن و بڕیاردەر سەیر بكرێت، نەك هەمیشە لە پەنا و پەسێوان دەركەوێت، لە قوتابخانە پلەی دوو بێت، لە گەشتوگوزار و دەرچوون بۆ ناو كۆمەڵگە هەمیشە وەكو كەسێكی سەركوتكراوی دەمكوتكراو مامەڵەی لەگەڵ بكرێت».
ئەمەل جەلال محەمەد ئەندامی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان، باسی ئەوە دەكات كە هۆشیاری تاك لە كۆمەڵگە وابەستەیە بە فەلسەفەی حوكمڕانیی وڵات و ئەو كۆمەڵگەیەی كە دەسەڵاتی حوكمڕان بەڕێوەی دەبات، گوتیشی: «قبووڵنەكردنی ئافرەت لەلایەن كۆمەڵگەوە و بەشداری پێنەكردنی لە كایە سیاسییەكان مانای ئەوە ناگەیەنێ كە ئافرەت ئەقڵی بچووكە و ناهۆشیارە، یاخود لەبەرامبەر مافەكانی بێدەنگە، بگرە نیشانەی ئەوەیە سیستمی حوكمڕانی سیستەمێكی نێرینەیە و پیاوان بەڕێوەی دەبەن، كەواتە فەلسەفەی حوكمڕانی و فەلسەفەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان بەرپرسیارە لە هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە. لە كاتێكدا ئافرەت ناهۆشیار نییە و زۆریش هۆشیارە، ئافرەت گیرۆدەی سیستەمێك و یاسایەكن هەتا ئێستا كۆت و بەندی كردوون لە چوارچێوەی دیوارەكانی ماڵەوە، یان لەپەراوێزی بەشداریكردندا، ئەوە هەوڵی ئافرەتانی هۆشیاربوو كە یاسای توندوتیژی دەركرا و یاسای باری كەسی هەمواركرایەوە، ئەگەر پیاوان لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هۆشیاربوونایە دەبوو ئێستا كۆمەڵگەیەكی زۆر تەندروست و دوور لە توندوتیژیی خێزانی، دوور لە كوشتنی ئافرەتمان هەبووایە، بە بڕوای من هۆشیاری پیاوانی ئێمە لە هۆشیاریی ئافرەتی تێنەپەڕاندووە، ئەگەر لە رووی ئاماریشەوە هەڵسەنگاندن بۆ پێوەری هۆشیاریی ئافرەت بكەین و بزانین چەند ئافرەتی خوێندەوار و چەند پیاوی خوێندەوارمان هەیە، ئەوكات دەگەین بەم راستییەی كە ئەقڵی ئافرەت زۆر لەوە گەورەترە كە پیاوان وێنایان كردووە».
حەسەن ساڵح قەرەداخی بەڕێوەبەری قوتابخانەی شەهیدانی قڕگە، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بێگومان لە كەلتووری ئایینی و كۆمەڵایەتی ئێمەدا، ژن وەك كاڵا و سامان و سەروەتێكی پیاوان سەیر كراوە. هەرچەندە پێشكەوتن روویداوە، بەڵام عەقڵی پیاوان هێشتا بەو جۆرە گەشەی نەكردووە كە باوەڕی وابێت ژن بتوانێت هاوشانی پیاو یاسادانەر و خاوەن بڕیاری سیاسی بێت. سەیركردنی سێكسییانەی پیاو بۆ ژن لەم كۆمەڵگە داخراوانەدا زۆر ئابڕووبەرانەیە. گرفتەكە دید و تێڕوانینی عەقڵییەتی كۆمەڵگەیە بۆ پێگەی ژن، كە پێیانوایە تەنیا پێداویستییەكی پیاوە بۆ جنس و خزمەتكردنی پیاو و منداڵخستنەوە، ئەم بۆچوونە هێندەی خایاندووە، ئێستا خودی ژنانیش هەمان ئەو كارەكتەرەن كە پیاوان بەدڵیانە، بێگومان ژینگە و پرۆسەی پەروەردە و كەلتووری كۆمەڵگە ئەقڵی ژنی فەرامۆش كردووە، لە كاتێكدا ژن لە پیاو زۆر خۆڕاگترە، ژن دایكی پیاوە، بۆیە هەر دەبێت عاقڵتریش بێت.»