ئایانا پرێسلی ئەندامی ئەنجومەنی یاسادانانی حكومەتی شاری بۆستنی پایتەختی ویلایەتی ماساتشۆتسدی ئەمریكی رایوایە «زۆر گرنكە پێش ئەوەی بیر بكەینەوە كە چۆن خانمان دەبنە كەسێكی سەركەوتوو بێین و بە تێروتەسەلی قۆناغی ژیانی كچانمان شی بكەینەوە و بە تەواوی شارەزای ئەو قۆناغە راگوزارییە بین كە كچ تێیدا پەروەردە دەبێت، چونكە كچانی شەكەت و تێكشكاو خانمی تێكشكاویان لێ دەردەچێت.»

بێگومان ژینگەی تەندروست و پەروەردەی ساخڵەم لە درووستكردنی كارەكتەر و كەسایەتی هەر تاكێكدا كاریگەری جەوهەری هەیە، كچانیش بە تایبەتمەندییەكانی خۆیانەوە گەلێك هەستیارترن و ئەركی خێزان و دەسەڵاتی سیاسییە كە ژینگەیەكی لەباریان بۆ فەراهەم بكەن. گەر سەیری ئامارەكانی وڵاتانی دنیا بكەین، دەبینین ئافرەت زۆر زیاتر لە پیاو رووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە. ساڵانە 60 ملیۆن كچ رووبەڕووی دەستدرێژی و توندوتیژی رەگەزی دەبنەوە، زۆربەشیان یان لەناو دەچن، یان بێ سەروشوێن دەكرێن. سیاسەتی هەبوونی یەك منداڵ لە چین وایكردووە بە سووك تەماشای كۆرپەی مێینە بكەن، بۆیە لەباربردن، پشتگوێخستن، رێگەلێگرتن، هەروەها كۆرپەكوژی باوەو بەردەوام كۆرپەی مێینە دەبێتە قوربانی ئەو ژینگەیە، ئەنجامی ئەم چەشنە پلانە خێزانییەش ناهاوتایی رێژەی 114 نێر لەبەرامبەر 100 مێدایە لە نێوان منداڵانی تا تەمەنی چوار ساڵان. بەهەمان شێوە، لە هندستان ژمارەی كچانی لەدایكبووی زیندوو كەمترە بە بەراورد بە ژمارەی كوڕان، ئەوەش بە هۆی ئەو ژمارە نەگونجاوەی لەباربردنی كۆرپەلەی مێینەیە. هەروەها بەئەنقەست منداڵی كچ پشتگوێ دەخەن و جێیدێڵن تا دەمرن، چونكە پێویستە رێژەی ئاسایی لەدایكبوون 950 كچ بێت بۆ هەموو 1000 كوڕێك.
گەرچی لە كوردستان كوشتنی كچانی كۆرپەلە و لەباربردنیان نەبووەتە دیاردەیەكی بەرچاو، بەڵام ئاماری توندوتیژییەكان بەرامبەر بە ئافرەتان تا ئێستاش شتێكی مەترسیدارە و كاری زۆری پێویستە بۆ ئەوەی ئەو دیاردەیە بنبڕ بكرێت، یان لانیكەم بە رێژەیەكی زۆر كەم بكرێتەوە، ئەوەش پێویستی بە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و پلانی درێژخایەن هەیە كە بە دەسەڵات و میدیاكان و رێكخراوە ناحكوومییەكانەوە دەشێ بایەخی زیاتری پێبدەن.
ئیراد منوچر سەرپەرشتیاری پەروەردەیی هەڵەبجە، بەمجۆرە پێناسەی توندوتیژی دەكات و دەڵێت: «هەر دەستدرێژی كردنێك لەسەر بنەمای رەگەز، كە ببێتە هۆی ئازار گەیاندنی جەستەیی و دوروونی، وێڕای هەر هەڕەشەكردن و فشارێك كە ببێتە هۆی بێبەشكردنی كەسێك لە مافەكانی، ئیدی لە چوارچێوەی ژیانی گشتی بێت، یان تایبەتی دەچێتە خانەی توندوتیژی.» ئەو مامۆستایە رایوایە: «توندوتیژی لە رۆژگاری ئەمڕۆدا بە گەورەترین بەربەست و لەمپەری بەردەم پێشكەوتنی مێینە لە هەموو جیهان دادەندرێ، رێژەی توندوتیژییەكەش لەسەر ئاستی جیهان بە شێوازی جوراوجۆر لە بەرزبوونەوەدایە و نكۆڵی لێناكرێت، كە رەگەزی مێینە بە سەرجەم جیاوازییەكانی تەمەنەوە رووبەڕووی دەبنەوە، ئیدی دەروونی، جەستەیی، یان زارەكی بێت، بەتایبەتی لە كۆمەڵگەی پیاوسالار و نەریتیدا ئەو رێژەیە زۆر بەرزترە. گوتیشی: «زۆرێك لە پسپۆڕانی بوارەكانی مافی مرۆڤ و ژنان وای بۆدەچن كە توندوتیژی دژ بە ئافرەتان لەگەڵ پێگەی كچ لەناو خێزاندا پێوەندیی راستەوخۆیان هەیە، واتە هەتا پێگەی كچ لە ناو خێزاندا پتەو بێت و توانای بڕیاردانی زیاتر بێت، كەمتر رووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە. بەپێی توێژینەوەكانی تایبەت بە بواری ژنان، بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دەرئەنجامی ئەو كەلتوور و دابونەرێتە چەقبەستووەنەیە كە لەناو كۆمەڵگەدا ریشەی داكوتیوە و بەشێوەیكی بەرفراوان كاری كردۆتە سەر و پێوەندی نێوان ژن و پیاو. لەم ساڵانەی دواییدا پرسی توندوتیژی دژ بە مێینە بووەتە دۆزیكی پڕبایەخ و گرنگ لەلای زۆرێك لە وڵاتانی دونیا و خۆشبەختانە هەرێمی كوردستان زۆر بە بایەخەوە لەم دۆزە دەڕوانێت، بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانییە دید و پڕۆگرامەكانی چارەسەركردنی ئەم دۆزە روون نین.
چالاكی كۆمەڵی مەدەنی سنۆبەر سابیر، هێما بۆ ئەوە دەكات كە پێشێلكردنی مافەكانی مروڤ بە گشتی و رەگەزی مێ بەتایبەتی بەشیوەیەكی گشتی بە درێژایی مێژوو پەیڕەوكراوە، گەرچی لە وڵاتێك بو وڵاتێكی دیكە جیاواز بووە وئەنجامدەر و قوربانییەكان و شێوازی ئەنجامدانی پێشێلكارییەكان بەپێی قوناغەكانی مرۆڤایەتی گۆڕاوە و رێژەكەشی لە هەڵكشان وداكشان بووە، بەڵام زیاتر بەرامبەر ئافرەتان و منداڵان و بەتایبەتی منداڵانی كچ پێشێلكارییەكان ئەنجام دەدرێن، لە كۆتاییشدا چەندین كێشە و گرفت بە دوای خویاندا دەهێنن. ئەگەر لە هەندێ وڵات پێشێلكارییەكان بازرگانیكردن بە ئافرەت و منداڵ بێ، ئەوا لە زۆر وڵاتی دیكە بەكارهێنانیانە لە كارگە و كێڵگەكان بە كرێیەكی زۆر كەم، لە زۆر شوێنانی دیكەش ئەشكەنجەدان و لەناوبردن و كپكردنەوەی دەنگیانە، یان بوارنەدانی ماڵە باوانە لە تەمەنی كچێنیدا بەوەی وەك ئەندامێكی كارای كومەڵ دەربكەون، یان بە زۆر بە شوودان و دواتر لێدان و ئەشكەنجەدان و فرەژنی و تەڵاقدان و هەڕەشەكردن و ئەتككردن و بە زۆر سێكس كردن لەگەڵ ئافرەتان و و تەنانەت كوشتن، ئەو چەمكانەن كە ئافرەتیان كردووەتە قوربانی، لەوانەش قێزەوەنتر گێچەڵی سێكسی-یە بەرامبەر بە كچانی منداڵ كە بەداخەوە لە كوردستانیش كە كۆمەڵگەیەكی باشترە لە كومەڵگەكانی دەوروبەرمان، تاوانی لەو جۆرە رووی داوە».
سنۆبەر لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا بۆ گوڵان جەختی لەوە كردەوە كە «ئافرەتان بەردەوام لە ژێر هەڕەشە و مەترسیدان، لە شەڕەكانیش كە زیاتر پیاو دەكوژرێن، ئافرەت لە قوربانیبوون پشكی شێری بەردەكەوێت و زۆر جار سەرپەرشتی خێزانەكەی لە دەست دەدات، جیا لەوەش لە زۆر شەڕدا راستەوخۆ بوونەتە قوربانی، نموونەی نزیكیان پەلامارە دڕندانەكەی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بوو كە بەرامبەر بە كچانی شنگال ئەنجامی دا، كە بەوپەڕ وەحشیگەرییەوە هەستان بە رفاندن و بێسەروشوێنكردن و كڕین و فرۆشتن و دەستدرێژی كردنە سەریان، كە سەرتاسەری جیهانی دیموكراسی و دژ بە جەهل و تەخەلوف لە دژی ئەو تاوانە گەورەیە هەڵوێستیان نواند». گوتیشی: «هیوادارم لایەنە پێوندیدارەكان و رێكخراوە مەدەنییەكان كار لەسەر ئەوە بكەن، ئاسەواری خراپی ئەو تاوانە نامرۆڤانەیە لە هزر و بیری خۆیان و خێزانەكانیان و كۆمەڵگە لابەرن، پێویستە ستایشی هەوڵەكانی سەرۆكایەتی هەرێم و حكومەتی كوردستان بكەین، بەتایبەتی جەنابی سەرۆك بارزانی كە هەمیشە میللەتەكەمانی هان داوە بەرەو ئاسۆی روونتر هەنگاو بنێن و مافی خێزان و ئافرەتان پارێزراو بێ، بەوەش گەشبینم كە سەرۆك بارزانی هەموو هەوڵەكانی دەخاتەگەڕ بۆ گەڕاندنەوەی خۆشكانی رفێندراوی ئێزیدیمان بۆ نێو خێزان و زێدی خۆیان».
لە لای خۆیەوە سەرپەرشتیاری پەروەردەیی مەحموود عەبدولكەریم باجەلان، ئاماژە بەوە دەكات وەك راهێنەر لە پرۆسەی هاوڕێی منداڵ لەسەر چەمكی جیانەكاری و نەبوونی توندوتیژی لە ناوەندەكانی پەروەردە بەردەوام لەخولدان، سەبارەت بە پێشێلكردنی ماف و لەبەرچاو نەگرتنی تایبەتمەندییەكانی كچانیش ئەو سەرپەرشتیارە گوتی: «بەداخەوە كچانی ئێمە لەم جیاكاری و نادادپەروەرییەی كە هەیە، لە ناو خێزان و كۆمەڵگەی خۆمان بێبەش نین، لە لایەكی دیكەوە پەلاماری خاك و نامووسی كورد دەدرێ، وەك لە كارەساتی شنگال روویدا، كە هەرگیز ئەو ئازارە لە بیر ناچێت كە پاكیزەكانی كوردی ئێزیدی بە دڕندانەترین شێوە ئازار دران، كارێكی نامرۆڤانەی لەمجۆرە تەنیا لەبەر جودایی مەزهەب و ئایین ئەو پەڕی دڕندەییە كە هیچ ئایینێك قبووڵی ناكات، لە كاتێكدا وەك واقعی ئازارەكان لەگەڵ خودی قوربانییەكان زۆر كەم كار كراوە، من پێموایە باسكردنی ئەو كارەساتە لە ئۆفیسی داخراو و هۆڵی رازاوەدا سوود بە كەمكردنەوەی ئازاری قوربانییەكان ناگەیەنێت، دەبێت لەسەر كەلتووری سەقەتی بیركردنەوەی تاكەكان كار بكرێت، بۆ ئەوەی بێحورمەتیكردن و توندوتیژی و سووكایەتی كردن و جیاوازی رەگەزی بنبڕ بكرێت. بێگومان ناكرێت بڵێین رێكخراوەكان هیچیان نەكردووە، بە پێچەوانەوە توانیویانە لەم مەسەلەیە شوێن پەنجەیان دیار بێ، بەڵام رێكخراوەكانیش لە خودی كۆمەڵگەوە هەڵقوڵاون، ئەوانیش كاریگەرن بە كەلتووری كۆمەڵایەتی نێوكۆمەڵگە، واتا بە شێوەیەكی بەرفراوان نەیانتوانیوە بچنە نێو گرفتە كۆمەڵایەتی و ناهەموارییە كۆمەڵایەتییەكان بۆ ئەوەی لەگەڵ خودی ئازارەكان كار بكەن بۆ گەیشتن بە چارەسەر، پێویستە كار بكرێ لەسەر لێكۆڵینەوەی دوای رووداو و پاراستنی قوربانییەكان دوای ستەم و دەستدرێژی، لە كاتێكدا رۆژانە ئەمانە زیاد دەكەن و كەم ناكەن. هەروەها تا ئێستا رێكخراوەكان نەیانتوانیوە راگەیاندنی گونجاویان هەبێت كە پێكەوە پلانیان بۆ هۆشیاركردنەوەی تاك هەبێت. چونكە كاركردن بۆ مێینەیەك كە نەتوانێت بیبینێت، یان سیمینارێك لە هۆڵێك كە ئەوانەی ئامادەن خەڵكی بانگكراو و میوانی تایبەت و خودی رێكخراوەكانن سوودێكی ئەوتۆی نابێت. دەكرێ رێكخراوەكان كەناڵی راگەیاندنیان هەبێت، كار لەسەر گۆڕینی كەلتوور بكەن، واتا جۆری بیركردنەوەی تاك، پێش یاسا، چونكە یاسا وەك جەستەیەكی بێگیان دەمێنێت ئەگەر عەقڵ و هۆشمەندی تاك قبوڵی نەكات».
د.بەشیر حەداد ئیمام و خەتیبی مزگەوتی جەلیل خەیات، لە دەستپێكی قسەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە كاتێك ئیسلام پێش زیاتر لە 1400 ساڵ زیاتر مافی بە ئافرەتدا، لەو كاتەدا لە دوورگەی عەرەبی ئافرەتیان زیندەبەچاڵ دەكرد، لەبەر ئەوەی لە سەردەمی جاهیلییەت حەیا و شەرەفی خۆیان لە ئافرەتدا دەبینییەوە، بەڵام كە ئیسلام هات ئەمەی قەدەغەكرد و پێ گوتن خۆتان گوناهبار مەكەن، وەك پەروەردگاریش فەرموویەتی: (وإذا المؤدة سئلت بأی ذنب قتلت)، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم كۆرپە زیندەبەچاڵكراوە رۆژی قیامەت زیندوو دەكرێتەوە و دەپرسێت خوایە لە باوكم بپرسە بە چ تاوانێك منی زیندەبەچاڵ كردووە، لە كاتێكدا منیش مرۆڤیك بووم وەكو ئەوان؟ بۆیە ئیسلام ئەمەی بە تاوان لەقەڵەمداو قەدەغەی كرد، لە ئەوروپای ئەو كاتدا نەك ژن بۆی نەبوو كار بكات، بەڵكو بۆی نەبوو تەنیا خاوەنی یەك فلسیش بێت، بۆیە هەرچی هەبوایە هەتا كچ بوو بە ناوی باوكی بوو، كە شووی دەكرد، بە ناوی مێردەكەی بوو، هەتا ئەم ساتەی ئێستا من ئەم قسانەی تێدا دەكەم، لە رۆژئاوا ئافرەت ناوی خۆی هەڵناگرێت، هەتا كچە ناوی باوكی هەڵدەگرێت، كە شووی كرد ناوی مێردەكەی هەڵدەگرێت. پرسیار ئەوەیە بۆ دەبێت ناوی مێردەكەی هەڵبگرێت؟ ئایا ناكرێت مێردەكە ناوی ژنەكەی هەڵبگریت؟ هەر بۆ نموونە لای خۆمان و لەم كوردستانە چەندین پیاوی گەورە بە ناوی دایكیانەوە دەناسرێن، ئەمەش پێشكەوتنێكی گەورەی كۆمەڵگەی ئێمەیە كە بواری داوە پیاو بە ناوی ژنەوە بناسرێت، لەبواری خوێندن و فێربوون، پێغەمبەر(د.خ) رێگەی كردەوە كچی موسڵمان فێری خوێندن بێت، فێری زانست و زانیاری بێت. لەسەردەمی خەلیفە عومەری كوڕی خەتاب (خ.ل) لە شاری مەدینە ئافرەتێك هەبووە ناوی شیفای كچی عەبدوڵڵا بوو، كاری (الحسبە)ی دەكرد، واتە كاری سەرۆكی شارەوانی دەكردو سەرۆكی شارەوانی مەدینە بووە، ئەم خانمە لەناو شاری مەدینە سووڕاوەتەوە بۆ ئەوەی بزانیت چ سەرپێچییەك لە بەڕێوەبردنی ژیانی رۆژانە دەكرێت. هەروەها ئیسلام مافی ئەوەی بە ئافرەتداوە بەوەی راوێژی پێبكرێت، پێغەمبەر (د.خ) كە هەم سەرۆكی دەوڵەت بووە، هەم وەك پێغەمبەر(د.خ) هەم وەك سەركردە، لە یەكێك لە كاتە زۆر هەستیارەكان و لە سوڵحی حودەیبییە كە خەریك بوو موسڵمانان پارچەپارچە بن، راوێژی بە خێزانەكەی خۆی كرد كە ناوی (ام سلمە) بوو، ئوم سەلمە راوێژی پێشكەشی پێغەمبەر(د.خ) كرد و بە راوێژەكەی ئەو كێشەكە چارەسەركرا و موسڵمان لە پارچە پارچە بوون رزگاركران. كەواتە لەو كاتە ناسكە پێغەمبەر (د.خ) بە قسەی ژنی كرد، ئەم رووداوە ئەو قسەیە رەشدەكاتەوە كە ئێستاش لەناو خەڵكیدا باوە كە دەڵین: (راوێژ بە ژن بكە، بەڵام بە قسەی مەكە)، چونكە پێغەمبەر (د.خ) راوێژی بە ژن كردووە و بە قسەشی كردووە و سەركەوتووش بووە، جگە لەمە ئافرەت لە ئیسلامدا مافی پەنابەرێتی داوە بە خەڵك، ئیمامی عومەر (خ.ل) ئافرەتێكی كردە سەرۆك شارەوانی، واتە ئەمە دەكرێت، پێویستە ئێمەش بیكەین، هەروەها پێغەمبەر (د.خ) كە بواری دا ئافرەت بخوێنێت و بازرگانی بكات، بۆ ئەوە بوو پێمان بڵێت ئەمانە دەكرێن، لەمەش گرنگتر با سەیری تێڕوانینی ئیسلام بكەین بۆ ئافرەت. پێغەمبەر (د.خ) فەرموویەتی بوونی كچ لە ماڵدا بەرەكەتە، نەیوتووە بوونی كوڕ بەرەكەتە، واتە ئافرەت هەتا كچە بەرەكەتە، كە بوو بە هاوسەر نیوەی ئیمانە بۆ پیاو، كە بوو بە دایك ئیسلام دەڵێت بەهەشت لە ژێر پێی دایكاندایە».