شارەزایانی بواری كۆمەڵناسی جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئافرەت لە پێشەنگیی كۆمەڵگەدا رۆڵێكی لاواز دەبینێ و بۆ ئەوەی بتوانێت رۆڵی خۆی زیاتر بەرجەستە بكات، پێویستە لەگەڵ سیستەمی نەریتسالاریدا ململانێ بكات، بەڵام بەشێك لە ئافرەتان ئاریشەی زۆر قورستریان هەیە، بەتایبەتی ئافرەتانی خاوەن پێداویستی تایبەت كە لە ئاستی جیهاندا گەلێك كێشە و گرفتی جۆراوجۆر رووبەڕوویان دەبێتەوە. بێگومان ئەو ئافرەتانە بە پێی سیستمی حوكمڕانیی هەر وڵاتێك مامەڵەی تایبەت بە خۆیان لەگەڵ دەكرێت و كەم تا زۆر ئاوڕیان لێ دەدرێتەوە، لە هەرێمی كوردستانیش لە كۆی110337 خاوەن پێداویستی تایبەت 22496 كەسیان ئافرەتن. ئەوان خاوەنی ئەو پرسیارەن: ئایا دەسەڵاتی حوكمڕان تا چەند بایەخی بە پێداویستییەكانیان داوە؟ ئەوە تەنیا پرسیاری ئەو توێژە نییە، بەڵكو ئەوان دەخوازن بزانن ئایا حكومەت هیچ پلانێكی هەیە بۆ ئەوەی زیاتر ئاوڕیان لێ بداتەوە، یان تا كۆتایی ژیانیان دەبێت وا هەست بكەن كە پەراوێز خراون و خەونەكانیان بە هەند وەرناگیردرێ؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.

كۆمەڵەی گشتیی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی ١٩٩٢ رۆژی ٣ی دیسەمبەری وەكو رۆژی جیهانی كەمئەندامان دیاری كرد و لە ئێستاشدا زیاتر لە یەك ملیارد كەس لە كۆی دانیشتووانی جیهان بەهۆی كێشەی سیستەمی دەروونی، مێشك و بەشێكی جەستەوە بە كەمئەندام هەژمار دەكرێن. لە هەرێمی كوردستانیش یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەمئەندام و خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان لە 31ی كانونی یەكەمی 2011 لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسەندكرا، زۆربەی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكانیش رایانوایە كە لە یاساكەدا چەند بڕگە و ماددەیەكی لە بەرژەوەندی ئەوان تێدا بووە، بەتایبەت لە پرسی زیادكردنی مووچە و دابینكردنی پێداویستی و چارەسەری تەندرووستییان، بەڵام گلەییشیان لەوە هەیە كە یاساكە جێبەجێ ناكرێت. سەرەڕای ئەوەش بەپێی ئامارەكان كۆی گشتی كەمئەندامان لە هەرێمی كوردستان 110337 كەسن و زۆرترین رێژەشی لە هەولێرە كە زیاتر لە 40 هەزار خاوەن پێداویستی تایبەت لەخۆ دەگرێ، 22496 كەسیشیان ئافرەتن.
هەر سەبارت بەو پرسە چالاكی كۆمەڵی مەدەنی كەوسەر عەباس دەڵێت: «كەمئەندام یەكێكە لەو توێژانەی كە بێ ئەندازە چاوی لە كۆمەك و ئاسانكاریی كۆمەڵگەیە، بەڵام لە سەرجەم وڵاتەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا چاوی بەزەیی كۆمەڵگە بەرامبەر بە كەمئەندامان كوێرە، لای خۆشمان تا ئێستا كێشەی خاوەن پێداویستیی تایبەت و كەمئەندامان نەبووەتە كێشەی كۆمەڵگە و بە تەنیا كێشەی خێزانەكەی خۆیەتی».
كەوسەر ئەوەش دەخاتەڕوو كە خوشكێكی خاوەن پێداویستیی تایبەتی هەیە و هەر لەو بارەیەوە بۆ گوڵان گوتی: «من خوشكێكی خاوەن پێداویستیی تایبەتم هەیە و لە نزیكەوە دەزانم ئازار و موعاناتی خێزانی كەمئەندام چییە و باری سەر شانی خێزانی واتا چەند قورسە. بەتایبەتی كەمئەندامانی مێینە، كە تایبەتمەندییەكانیان زیاترە و جگە لەوەی لە رووی جەستەییەوە وەك هەر كەمئەندامێكی نێر پێویستی بە هاوكاریكردنە، لە لایەنی دەروونیشەوە پێویستییەكی لە رادەبەدەری بە هاوكاری و دڵنەوایی ئەندامانی خێزان و كۆمەڵگەش هەیە. خێزانێك كە منداڵێكی كەمئەندامی دەبێت، بێجگە لە شوێنەواری دەروونی كە بەر منداڵەكەیان كەوتووە، رۆژانە بەرەنگاری دەیان كێشەی قورس دەبنەوە. هەندێك منداڵی كەمئەندام لە وڵاتانی ئەوروپا كە پێداویستی تایبەتیان هەیە، لە بنكە تەندروستییەكاندا بەلای كەمەوە لە شەو و رۆژێكدا سێ كارمەندیان بۆ دامەزراوە، بەڵام بەداخەوە لە زۆربەی وڵاتانی دواكەوتوودا كەمئەندامان مافیان پشتگوێ خراوە و ناهەقی و تاوانیان بەرامبەر دەكرێ، كەمئەندامانی عێراق بە گشتی و كوردستان بەتایبەتی لەم بێ مافیەدا پشكی شێریان بەركەوتووە».
كەوسەر رایوایە «كاتی ئەوە هاتووە سیستمی خوێندن و تەندروستی و یاسا لەگەڵ پێداویستیی كەمئەنداماندا بگونجێندرێت و كۆمەكی تایبەت و ئاسانكاریی تەكنیكی پێشكەش بە كەمئەندامان و خێزانەكانیان بكرێت.»
یاسین جاف بەرپرسی كارگێڕی كۆمەڵەی پەرەپێدان بەتواناكانی لاوانی كەمئەندامی كوردستان، سەبارت بە هەمان پرس دەڵێت: «ژنان بە هەموو چین و توێژەكانیان و بە جیاوازی ئاستی رۆشنبیری و پلە و پایەی وەزیفیان لەوەی كە ئافرەتن و پێویستە ملكەچی كۆمەڵگە بن، یەك دەگرنەوە، ئەو ژنانە ژنی ماڵ بن، یان ئەوانە بن كە لە دەرەوە كار دەكەن، بەردەوام ئاگاداری خۆیانن لە ترسی ئەوەی نەكەونە بەر تانە و تەشەری خەڵكی بێ ئەزموون و ناتێگەیشتوو و بێ بەزەیی، ژنان لە هەر شوێن و جێگە و پێگەیەكدا بن، پێش هەموو كارێك پێویستە بیر لەوە بكەنەوە كە جێگەی رەزامەندی تێكڕای ئەو كەسانە بن كە لە چواردەوریانن و پەیگیر بن بە تێكڕای دابونەریت و خوو و رەوشتی ئەو شوێنەی كە ژیانی تێدا دەگوزەرێنن، لە بچووكترین شتەوە تا گەورەترین، ئەمانەش خواردن و جل و بەرگ و هەموو هەڵسوكەوتی رۆژانە دەگرێتەوە، بە شێوەیەكی گشتی لە وڵاتی ئێمە ژنانی لەشساغیش بۆ یەك چركە بۆ خۆیان ناژین و زیاتر بۆ رازیكردن و راپەڕاندنی ئیشوكارەكانی خێزان و دەوروبەریان دەژین، بێگومان تا ئێرە مەبەستمان لە ژنی ئاسایی و تەواوە كە لە پێكهاتەی جەستەی هیچ كەموكوڕییەكی نییە. ئەگەر ئەمە حاڵی ئەو ژنانە بێت كە هیچ جۆرە كێشەیەكی جەستەییان نییە، ئەی ئەو ئافرەتانەی كە یەكێك لە ئەندامەكانی جەستەیان لە دەستداوە و پێویستیان بە هاوكاری و یارمەتیدانە، دەبێ لە چ كەشوهەوایەكی نادروستدا بژین؟»
یاسین جاف لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە زۆربەی ماڵەكاندا ئەندامی خاوەن پێداویستی تایبەت بە كەسێكی بارگران و كەم و كورت سەیر دەكرێن، تا ئەو ئاستەی هەستێكی زۆر نابەجێ و نامرۆڤانەیان لا دروست دەكەن، كە زۆرێكیان پەنا بۆ گۆشەگیری و زۆرجاریش بۆ خۆكوشتن دەبەن، تێڕوانینی كۆمەڵگەش بەرامبەر بە كەسێكی خاوەن پێداویستی تایبەت، تێڕوانینێكی ستەمكارانەیە و ئەوەش وایكردووە كاتی دەركەوتنی لە ناو خەڵكی هەستی خۆبەكەمزانینی دەدەنێ، بۆیە ئەو كەسانە كاتێكیش بۆیان بگونجێت و بیانەوێت كارێك بكەن، ئەوە دەبێ سەد جار بیر بكەنەوە لەوەی كە ئەگەر بێنە دەرەوە، ئاخۆ كۆمەڵگە چۆن لێیان دەڕوانێت. خۆ ئەگەر زۆر چاكە و پیاوەتیشیان بەرامبەر بكرێت، ئەوە لە رێگەی بەزەییەوە دەكرێ، نەك بە چاوی رێز و خۆشەویستی. « گوتیشی: «رۆژانە هەر یەكەمان بەلایەنی كەم چەند پیاوێك دەبینین كە ئەندامێك یا چەند ئەندامێكی جەستەیان نەماوە یا هەر نەیان بووە، بەڵام ژیانێكی ئاساییتر لە ئافرەتانی كەمئەندام بەسەر دەبەن. بۆ نموونە: ئەو پیاوانەی كەمئەندامن بە رێژەیەكی زۆر ژیانی هاوسەرییان پێكهێناوە و ژنەكانیشیان زۆر رێزیان لێدەنێن و زۆربەی جاران ئەو كچانەی كە قبووڵ دەكەن ببن بە هاوسەریان، كچانی بێ كەموكوڕین لە رووی جەستەوە، بەڵام زۆر كەم لە پیاوان ئامادەن ژنێك بخوازن، ئەگەر كەمئەندام بێت، جا ئەگەر ئاستی رۆشنبیریشی زۆر بەرز بێت، پیاوان لە ئاستی خۆیانیان نازانن، واتە زۆرینەیان بە دوای ئافرەتێكی تەواو لە جەستەدا دەگەڕێن و ئافرەتانی هاوشێوەی خۆیانیان قبووڵ نییە، لەبەر ئەوەی پیاوان كە ژن دێنن، هێندەی بیر لەوە دەكەنەوە كە بۆ خزمەتی خۆیان و ماڵ و منداڵیان ژن بهێنن، هێندە وەك پرۆسەیەكی گرنگ و تەواوكەری ژیانی خۆی و لەسەر بنەمای رێز و خۆشەویستی لە ژنان ناڕوانن.»
بەپێی یاسای نێودەوڵەتی «كەمئەندام و خاوەن پێداویستی تایبەت» هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە بە هیچ یەكێك لە شێوازەكان توانایان نییە پێداویستییە سەرەكییەكانی خۆیان فەراهەم بكەن، جا بەهەر هۆیەكەوە كە كار لەسەر توانای عەقڵی، یاخود جەستەیی بكات.
دەربارەی مافەكانی كەمئەندامان، لە خاڵی حەوتەمی جاڕنامەی ژمارە 3447/30ی كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان (كە لە 9/12/ 1975 دەرچووە)، داواكراوە كەمئەندام مافی سوودمەندبوونی هەبێت لە بیمەی كۆمەڵایەتی و ئابووریدا، لەپێناو دابینكردنی ئاستێكی شایستەی ژیان، بە گوێرەی ئەو توانا فیكری و جەستەییەی هەیەتی دەبێت هەلی كاركردنی بۆ بڕەخسێندرێت.
جۆرەكانی كەمئەندامی:
• كەمئەندامی جەستەیی كە چەند جۆرێكە:
ا- كەم ئەندامی هەستەكی: وەك نابینایی، نابیستایی.
ب- كەمئەندامی جووڵەیی: وەك جۆرەكانی شكانی ئێسكەكان، لە دەستچوونی دەمار، نا هارمۆنی ئیسك و ماسوولكە.
ج- كەمئەندامی ئەندامەكانی ناوەوەی جەستە: وەك ناسازییەكانی دڵ، دەمار، هەناسە، گورچیلە. هتد
• كەمئەندامی هزری كە ئەم جۆرانە دەگرێتەوە:
ا- بیركۆڵی (دواكەوتوویی هزری) ب- نەخۆشی دەروونی
• هۆكارەكانی كەمئەندامی:
• كەمئەندامی دووچاربوون: لە ئەنجامی پێكدادان، رووداو و نەهامەتی سرووشتی، شەڕ، سووتان، نەخۆشی درێژخایەن و جێكەوتە خراپەكانیان، تاك دووچاری ئەم جۆرە كەمئەندامیە دەكەن.
• كەمئەندامی بۆماوەیی: هۆكارەكانی كەمئەندامی بۆماوەیی بە شێوەیەكی گشتی دەبنە دوو بەشەوە:
ا- هۆكارەكانی ماوەی دووگیانی: خراپی ژەمەخۆراكەكانی دایك، تەمەن زۆری دایك، رەچاونەكردن و خۆنەپاراستن لە ماوەی دووگیانی، تیشك، داودەرمان، نەخۆشی دایك و كێشانی جگەرە.
ب- هۆكاری كاتی لەدایكبوون: درێژخایەنی كاتی لەدایكبوون و بوونی كێشە لە هێنانەدەرەوەی كۆرپەكەدا، لە دایكبوونە ناتەندروستەكان كە رەچاوی مەرجەكانی تەندروستی نەكرێت، بەركەوتنی كۆرپەكە لە كاتی لەدایكبووندا.
هەرچەندە پێشكەوتنی بواری زانستی پزیشكی لە سەردەمی خێرای ئێستادا توانیویەتی تا رادەیەك سنوورێك بۆ بە كەمئەندامبوونی مرۆڤەكان لە رووی جەستەییەوە دابنێت، بەڵام لەولاوە بەرەوپێشچوونی تەكنەلۆژیا لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا جۆرێكی دیكە لە كەم ئەندامی(3) بەسەر تاكەكاندا سەپاندووە، كە ئەویش خۆی لە (كەمئەندامی دەروونی)دا دەبینێتەوە، هۆكارەكانی بەرچاویشیان زیادبوونی رێژەی تاوان و خۆكوشتن و دیاردەی بەكارهێنانی ماددەی بێهۆشكەرە.
● رێگەكانی پێشگیریی لە كەمئەندامی:
• دووركەوتنەوە لە هاوسەرگیریی لە نێو خزماندا.
• چاودێری درووستی ماوەی دووگیانی.
• خواردنی درووستی دایك.
• خۆبەدوورگرتن لە دووگیانبوون لە سەرووی تەمەنی 35 ساڵی و خوار تەمەنی 18 ساڵی.
• بەكارنەهێنانی چارەسەری پزیشكی لە ماوەی دووگیانیدا.
• خۆپاراستن لە تیشك و ناوەندەكانی بەكارهێنانی تیشك.
• ئەنجامدانی كردەی لەدایكبوون بەتەواوی مەرجە تەندروستیەكانەوە و لە ژێر چاودێری كەسانی شارەزا و خاوەن بڕوانامەی تایبەت بەو بوارە، كەسانێك كە دەتوانن رێگری بكەن لە زۆرێك لە جۆرەكانی كەمئەندامی.
مامەڵە و هەڵسوكەوتی خێزان لەگەڵ تاكی كەمئەندام پێویستە چۆن بێت؟
ئەم خاڵە گرنگە، لەبەر ئەوەی ئەگەرچی تاكی كەمئەندام لەگەڵ كەسی ئاسایی جیاوازی هەیە، بەڵام ناكرێت وەك تاكێكی بێتوانا مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، چونكە ئەمە نەك هاوكاری ناكات، بەڵكو كێشەكانی زیاتر دەكات. كەسی كەمئەندام زۆرجار گرفتەكانی دەبنەڕێگر لە ئەنجامدانی هەندێك لە كارەكانی، یان بەشێك لە كارەكانی بە جۆرێكی دیكە ئەنجام دەدات، بەڵام زۆرێك لە كەمئەندامانیش پاش فێربوون و شارەزایی پێویست دەتوانن زۆرێك لە كارە ئاساییەكانی ژیان بەهەندێك جیاوازییەوە، یان كەمێك لەسەرخۆتر لە كارەكانی كەسانی ئاسایی ئەنجام بدەن. ئەوەی كەمئەندامێك پێویستیەتی قبووڵكردن و باوەڕبوونە بە تواناكانی، نەك خەمخواردن بۆ نەتوانینەكانی.
لەگەڵ كەسانی نابینا و نابیستا چۆن مامەڵە بكەین؟
لە مامەڵكردن لەگەڵ كەسانی نابینادا پێویستە هەوڵبدەین كە وەكو خاوەن بینایی بە سوودوەرگرتن لە بارودۆخی گونجاو مەهارەت و تواناكەسییەكانی پەرەپێبدات، بەهێزكردنی هەستەكانی دیكەی رووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ كاروبارەكانی سەركەوتووتر دەكات. شێوازی ژیان و ئەساسییاتی ناوماڵ پێویستە بە جۆرێك رێكبخرێن كە نابینایەك بە ئاسانی بتوانێت بەو شتانە بگات كە پێویستی پێیەتی. خۆشبەختانە ئەمڕۆ بە سوودوەرگرتن لە ئەلف و بێی برێڵ، نابیناكان دەتوانن فێری خویندنەوە و نووسین ببن. لە مامەڵكردن لەگەڵ نابیستدا پێویستە بە ئارامی و وردی قسە بكەی و لەكاتی قسەكردندا با رووت لەوبێت، تاوەكو بتوانێت لە جووڵەی لێوەكانتەوە لە مەبەستت تێبگات، قسەكردن بە دەنگی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی كە ئەو لە مەبەستی ئێمە تێنەگات، چونكە لەوكاتەدا جووڵەی دەم و لێو ئاسایی نابێت.
دلێر رەفیق بەرپرسی پەیوەندییەكانی كۆمەڵەی ژینی كوردستان بۆ پەككەوتووانی دەست و پێ، قسەكانی بەوە دەستپێدەكات كە: «كەمئەندام بە گشتی بارودۆخێكی سەختیان هەیە، هەرچەندە لە ئێستادا لەوانەیە لە كوردستان30%ی داخوازییەكانیان هاتۆتەدی، ئەویش بە جێبەجێكردنی رێژەیەكی زۆر كەم لە یاسای كەمئەندامان، بەڵام ئەوەش مانای وا نییە كە بە تەواوی هاوكاری كراون. بۆ نموونە: كڕینی عەرەبانەیەكی زۆر ئاسایی تایبەت بە كەمئەندامان پێویستی بە زیاتر لە 300 دۆلارە، كە ئەوە بڕێكی زۆرە و مووچەكە زۆر كەمترە لەوەی بتوانن پاشكەوتی بكەن، تا بتوانن عەرەبانەیەكی وای پێ بكڕن. بۆیە كێشەی سەرەكیی كەمئەندامان جێبەجێ نەكردنی یاساكەیە وەكو خۆی، هەر چەندە رێكخراوە مرۆییەكان رۆڵێكی باشیان هەبووە لە كەمكردنەوەی خەم و ئازاری كەمئەندامان و داوای زیادەی مووچە و دامەزراندنی خاوەن پێداویستیە تایبەتەكانیان كردووە و زۆر پلان و پێشنیاریان داوەتە حكومەت و پەرلەمان، بەڵام شانبەشانی حكومەت گلەیی لە كەرتی تایبەتیش هەیە كە هەوڵیان نەداوە لە كاتی دامەزراندنی كارمەند رێژەیەك بۆ كەمئەندام دابین بكەن، لێرەوە داواكارم لە خودی وەزیری شارەوانی نەورۆز خان كە رێنماییەك دەربكات بۆ پێدانی زەوی بە كەمئەندامان، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا موعاناتی ئافرەتی كەمئەندام زۆر لە هی پیاوان زیاترە و ئەوان زۆر مەغدوورن، یەكەم شت ئەو ئافرەتە كەمئەندامە باوەڕی بەخۆی نییە، دڵی بە داهاتووی خۆی وەكو ئافرەتێك خۆش نییە، زۆرجار خێزانەكان وادەكەن ئەو ئافرەتە بڕوا و متمانەی بە خۆی و توانەكانی نەمێنێ، چونكە هەمیشە بە سەقەت و پەككەوتە ناوی دەبەن، لە ئێستادا ئیش لەسەر ئەوە دەكەین كە خێزانەكان فێر بكەین چۆن رەفتار لەگەڵ كەمئەندام بكەن، بەتایبەت ئەگەر هاتوو كەمئەندامەكە لە رەگەزی مێ بوو.»