بەپێی ئاماری ئەنجومەنی دادوەری حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوو، واتە لە ساڵی 2010 تا كۆتایی ساڵی 2014، ژمارەی ئەو ئافرەتانەی مردوون، 3049 ئافرەت بووە، سووتان بە پلەی یەكەم هاتووە، كە 1639 ئافرەت بوون، تەنیا لە نۆ مانگی یەكەمی ئەمساڵیشدا260 ئافرەت سووتاون و بەراورد بە ساڵانی رابردوو دیاردەكە لە هەڵكشان بووە. لە كاتێكدا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2007 بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتانی دامەزراند كە شەش بەڕێوەبەرایەتی، 26 نووسینگە، 2 سەنتەری راوێژكاری خێزانی لەخۆ دەگرێت و ژمارەیەك هۆبەش لە كەمپی پەنابەران كراونەتەوە، كە كار لەسەر نەهێشتنی توندوتیژی خێزانی دەكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لەو بارەیەوە را و بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.


سەرەتا رۆژنامەنووس و چالاكی كۆمەڵی مەدەنی سەمیرە حوسێن جاف، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هەموو دەرئەنجام و ئاكامێك دەرهاوێشتەی كۆمەڵە فاكتەرێكن، بۆ دۆزینەوەی ئەنجامەكانیش بە شێوەیەكی زانستی دەبێ رێزبەندییەكی هۆكارەكان بكەین و ئاشنایەتییەكی بنچینەییمان لەگەڵ فاكتەرەكانیدا هەبێت، گوتیشی: «یەكێك لە دەرەنجامەكانی توندوتیژی دژ بە مێینە خۆسووتاندنە، هۆكارەكانی توندوتیژی دژی ئافرەتان جۆراوجۆرن.لە كۆمەڵگەی نێرسالاریدا هەمیشە چەمكەكان لە بەرژەوەندی پیاوان خوێندنەوەیان بۆ كراوە و نێرینە دەستی بەسەردا گرتووە، بۆ نموونە كاتێ ئابووری بەدەستی پیاوەوەیە بێگومان بەخۆڕایی نایبەخشێتە ئافرەت و لەبری ئەوە ئازادی لێدەسەنێتەوە، ئەگەر خێزانێك بە نموونە بهێنمەوە بە دڵنیاییەوە دەبینین زۆر جار ئافرەت چاوی بڕیوەتە دەستی باوك، برا، مێرد، كوڕ، تا بژێوی رۆژانەی بۆ دابین بكات و وا راهاتووە كە ئەگەر پیاو نەبێت، برسێتی و نەداری رادەستی زەلیلی دەكات، بۆیە رازی دەبێت بەناچاری سەربەخۆێی خۆی هەرزان فرۆش بكات، هەروەها كۆمەڵگەش لە چوارچێوەی خێزان سیستەمێكی جیاوازی پێ نییە، دەسەڵاتی پیاوسالاری ئەو خەونەشی پووچەڵ كردووەتەوە كە ئافرەت پێیوابوو گەر ببێت بە خاوەنی كار و پیشەی خۆی دەتوانێت سەروەری خۆی بكڕێتەوە، لەبەر ئەوەی دەسەڵاتیش كە پیاو حوكمڕانی تیادەكات، دەستی بەسەر دامودەزگا و فەرمانگەكاندا گرتووە، تا شتێك لە ئافرەت وەرنەگرێت، كارێكی پێ نابەخشێت، هەركاتێكیش بزانێ ئافرەت سەركێشی دەكات، نانبڕاوی دەكات و دەینێرێتەوە نێو چواردیوارەكەی ماڵەوە، كەواتە لێرە بۆمان دەردەكەوێت ئابووری بە شێوەیەكی گشتی چ لەماڵەوە و چ لەو جێگایانەی كە سەرچاوەی ئابوورین لە دەستی پیاواندایە، كێشە لەوەدایە پیاوان بە تەواوی ویژدانیان ئاسوودەن بە كردەوەكانیان دەرهەق بە ژنان، چونكە بە درێژایی دیرۆكی بەشەرییەت تەئویل و تەفسیری دەقە ئایینییەكانیش خۆیان كردوویانە و پیاویان تێدا كردۆتە قارەمان و ئافرەتانیشیان وەك پلە دوو هێناوەتە ئەژمار، ئەمەش بۆخۆی بۆتە هۆكارێكی بەهێزو نەگۆڕ.»
ئەو رۆژنامەنووسە لە درێژەی قسەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەگەر مرۆڤ لە كەشێكی رەوا و دادپەروەرانەدا بژی و ژیانی بۆ دەستەبەر بكرێت، هەرگیز پەنا ناباتە بەر لەناوبردنی خۆی، كە ئەمە بۆ خۆی نیشانەی بێ دەسەڵاتییە، بێ دەسەڵاتی بەرامبەر ئەو ستەمەی لێی دەكرێ، كە لە سەرووی توانای خۆیەتی، بۆیە كاتێ ئافرەت پەنا دەباتە بەر خۆسووتاندن، كاردانەوەیەكی لۆژیكییانەی بۆ نییە و دەگاتە لوتكەی بێ ئومێدی و بە كوێرانە بۆی دەڕوات. هەر كەسێك كە لە ژێر فشارێكی دەروونی و فیكری ناسرووشتییە، دەبێت بە چاوی كەسێكی نەخۆش سەیر بكرێت و بە نەرمی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. هەڵبەت مرۆڤ كە لە ژێر كاریگەرییەكی ناڕەوا و ناسرووشتیدا دەبێت، چ پیاو بێ، یاخود ژن، پەنا دەباتە بەر یەكێك لە رێگەكانی لەناوچوون، یاخود ئازاردانی خود، كە خۆسووتاندن باوترینیانە و لە زیادبوونە و خەریكە لە قاڵبی دیاردەوە دەیباتە قاڵبی باو! بۆیە كاری جددی و بەپەلەی پێویستە بۆ بنبەستكردنی، یاخود كەمكردنەوەی بەلانیكەم . ماركس دەڵێ: توندوتیژی لە سەرەتای بەشەرییەتەوە بوونی نەبووە، واتە دیاردەیەكی (مكتسب)ـە. بۆیە خۆسووتاندن كە باوترین دیاردەی توندوتیژییە ئافرەت دەرهەق بەخۆێ جێبەجێی دەكات، كردارێكە لە دەرەوەی ئەقڵ جێبەجێ دەبێ كاتێ لە ژێر فشارێكی توندی دەرەكی دەبێ، هەر شتێكیش لە دەرەوەێ ئەقڵ جێبەجێ بكرێ، دەچێتە قاڵبی كردەوە دەروونییەكان، واتە فشاری دەروونی پاڵنەری ئەم كردارە دەبێت. هیچكات نەمانبیستووە مامۆستایەك، یاخود پزیشكێك، یان ژنە دەوڵەمەندێك، یان ژنە رۆشنبیرێك خۆی بسووتێنێ. زیاتر ئافرەتی نێوماڵن كە پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبەن، ئەویش لەبەر ئەوەیە كە ئافرەتی نێوماڵ بە زۆری ئاستی بژێویان نزمە و لە غیابی رۆشنبیریدا دەژین».
نەقیبی مافپەروەر ڤلامینا وەحید فەخری بەرپرسی نووسینگەی منارە –ی سەربە بەڕێوەبەرایەتی بەرنگاربوونەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، رایوایە: «توندوتیژی دیاردەیەكی جیهانییە و هیچ نەتەوەیەكی سەرزەوی لەم دیاردەیە كەم تا زۆر بەدەر نین، سەرەڕای قۆناغە جیاوازەكانی ژیان كە مرۆڤ بەردەوام تێیدا تێپەڕ دەبێت و لە هەموو روویەكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئایینی ئەم دیاردەیە هەر هەبووە و هەیە، هاوكات گوتی: «زۆربەی هەرە زۆری ئەو خانمانەی كە پەنایان بۆ خۆسووتاندن بردووە، ئەگەر لەگەڵیان بدوێی و هۆكاری ئەو كارەیان لێ بپرسی، دەڵێن تەنیا مەبەستمان ترساندن بوو، نەك خۆكوشتن، زۆر جێی نیگەرانییە كە ئەوەندە بێ ئاگا بن لەوەی جەستەی مرۆڤ لە بەرامبەر ئاگردا زۆر ناسكە، یان نەزانن ئاگرەكە كوژاندنەوەی ئاسان نابێت و مەحاڵە بە سەلامەتی لێی دەرچن، ئاخۆ دەبێت چ ژیانێك لە داهاتوودا چاوەڕێی كەسی سووتاو بكات، ئەویش لە كاتێكدا كە بە ساغ و سەلامەتی لە دۆخێكی ناخۆش بووە، چ جای ئەوەی دوای سووتان و تەشویهی جەستەی، پێموایە هیچ كێشەیەك بە خۆ ئازاردان لەسەر رووی زەوی چارەسەر نابێت، خۆسووتاندن زۆر قورسە و نازانم هۆكاری چییە وەها بە ئاسانیان وەرگرتووە، خۆ ئافرەتانمان زۆرینەیان كابانن، ئاخۆ هەرگیز پروشكێكی بچوكی ئاگر لە ناخەوە نەیهێشاندوون، چۆن وەها بە ئاسانی دەتوانن پەنا بۆ سووتانی هەموو جەستەیان بەرن؟» گوتیشی: «لە ناخەوە داخبارم كە ئێمەی مرۆڤ لە هەزارەی سێهەمین و هێشتا وا بزانین خۆكوشتن رێگەچارەیە؟! نابێت بەهیچ شێوەیەك ئەو دیاردە قێزەونە لە ناو ئافرەتی كورددا بمێنێت».
د. نەریمان جاف پسپۆڕی نەخۆشییە دەروونییەكان، سەبارەت بە هەمان پرس سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە زانایانی دەروونزانی لە پێش هەموویانەوە فرۆید دەڵێت: لە ناخی مرۆڤدا غەریزەی شەڕەنگێزی هەیە و سرووشتییە و بەسەریدا زاڵ دەبێت و بۆ كوشتن هانی دەدات، بەڵام زانایانی تری دەروونزانی كەسی خۆكوژ بە لاواز و خەمۆك ناودەبەن، واتە ئەوانەی لەبەردەم گرفت و كێشەكانی ژیان توانای خۆڕاگرتنیان نییە، ئیرادەیان لاوازە و لە لایەنی دەروونیشەوە نەخۆشن، لەلایەكی دیكەوە زانایانی كۆمەڵناسی ئەم دەیەی دواییان ناوناوە (دەیەی قەیرانە كۆمەڵایەتییەكان)، بۆیە دۆركایم كە زانایەكی كۆمەڵناسییە لە لێكۆڵینەوەكەیدا هۆكاری كۆمەڵایەتی وەك خێزان و گیروگرفتە كۆمەڵایەتیەكان باس دەكات كە پەیوەستن بە خۆكوشتن، هەر بەپێی شیكاری زانایان خۆكوژی وەك دیاردەیەكی دەرونی ناوزەند دەكرێـت، نموونەی:
أ.خەمۆكی (كـەئابە) توێژینەوەكان زیاتر باسی ئەوە دەكەن كە قورسایی خۆكوشتن بۆ خەمۆكی دەگەڕێتەوە، ئەوانەی خۆیان دەكوژن (80%)یان تووشی خەمۆكی بوون.
ب.لاوازیی كەسایەتی لە بەردەم گرفتەكانی ژیاندا.
ت. خۆبەكەم زانین (الشعور بالنقص) لە كەسانی تر خۆی بەكەمتر دەبینێ، چی بەهۆی كەموكورتی ئەندامەكانی جەستەی بێ، یان بەهۆی بێبەشبوونی لەپێداویستی ژیان.
پ.مادە هۆشبەرەكان:كە لایەنی بیر و ژیری ئەو كەسە تێك دەچێت و پەنا دەباتە بەرخۆكوشتن.
ج.بوونی غەریزەی دوژمنكاری لای مرۆڤ: فرۆید پێیوایە مرۆڤ لەگەڵ خۆیدا لەململانێدایە و لەناخیدا پاڵنەرێك هەیە بۆ كاولكاری و كوشتن.
ح.تووشبوون بە نەخۆشیە ژیرییەكان: شیزۆفرینیا، بێ ئاگایی و نەخەمڵاندنی كارەكان لای ئەو كەسە كە ژیان بە رەشبینی و بێمانا سەیر دەكات.
خۆپاراستن لە خۆكوژی:
بێگومان چەند رێگەیەك هەیە بۆ رێگەگرتن لەخۆكوژی و چارەسەری ئەم دیاردەیە وەك:
چارەسەری دەروونی، پێویستە ئەو كەسە هێور بكرێتەوە و تێبگەینن لە هەڵسوكەوتی و باسی خۆكوژی بۆ بكەن كە دروست نییە و خوای گەورە پێی ناخۆشە و دەرچوونە لە دین و بۆ پاشەڕۆژ خراپە.
چارەسەری نەخۆشییە دەرونییەكان وەك خەمۆكی، ئەویش بە سەردانی پزیشكی دەرونی و بەخشینی ئیرادە بەو كەسە، وەك گۆتە دەڵێت: مەرجی سەركەوتن بوونی ئیرادەیەكی بەهێزە.
مرۆڤ كاتێ بڕیاری خۆكوژی دەدات، دەگاتە دوائاستی بێ هیوا بوون، زۆر جار لەوانەیە بەهۆی ئەوەوە بێت كە كەسێك نییە یارمەتی بدات لە گوێگرتن لە خەم و ئازار و لەو كێشانەی كە رووبەڕووی دەبنەوە، ئەمەش بە هۆی لاوازی لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانە كە لە ئێستادا بە هۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە بووە بە بەشێكی ئەم لاوازییە. كە ئەگەر كەسێك خەمێك، یاخود كێشەیەكی هەبێت، نەتوانێت كەسێك بدۆزێتەوە كە یارمەتی بدات و هاوخەمیی بكات و رۆڵێكی هەبێت لە چارەسەركردنی كێشەكانیدا، ئەمەش ئەو كەسە دەگەیەنێتە باوەڕێك كە ئەو كەسێكی بێسوودە لە ژیان، بوون، یاخود نەبوونی هیچ لە خۆشی و ژیانی كەسانی دەوروبەری ناگۆڕێت، بەردەوام خۆی دەخواتەوە، كێشەكان دەباتەوە ناو دڵی خۆی و بیریان لێ دەكاتەوە، ئەمەش كۆتاییەیەكی باشی نییە و بە خەمۆكی كۆتایی دێت، ئەگەر چارەسەری بۆ نەدۆزرێتەوە و كەسێك نەبێت یارمەتییان بدات، بۆیە لە بارە توندەكانی خەمۆكیدا كەسی نەخۆش پەنا دەباتە بەر خۆكوشتن.»
ئەو دەروونناسە هێمای بۆ ئەوەش كرد كە «بۆماوەییش رۆڵ دەبینێت لە بیركردنەوە لە خودكوژییەكاندا، بە شێوەیەك ئەگەر لە رابردووی خێزانێكدا خۆكوژی روویدابێت، ئەوا كەسە نزیكەكان و وەچەكانی ئەو خێزانە هەڵگری ئەو بیرە خۆكوژییە دەبن، ئەگەر بە كرداریش ئەو خۆكوژییە ئەنجام نەدەن، ئەوا ئەو دەستەواژانەی كە ئاماژە بۆ خودكوژی دەكەن، لە قسەكانیاندا بەر گوێ دەكەون.» سەبارەت بە چارەسەری ئەو دیاردەیەش گوتی: «بەداخەوە هەتا دێت لە كوردستاندا رێژەی ئەو دیاردەیە زیاد دەكات و گەنجان و و بەتایبەتی خانمان لە كاتی تەنگژەی دەروونیدا پەنای بۆ دەبەن، خێزان و پەروەردە و قوتابخانە و مزگەوت، گرنگە رۆڵی خۆیان ببینن لە هۆشیاركردنەوەی تاكەكان و پێویستیشە دامەزراوەی دەروونی زیاتر لە كوردستاندا بكرێنەوە و پسپۆڕانی دەروونی، هۆشیاری دەروونی لەو بارەوە بڵاو بكەنەوە و تاكەكانی كۆمەڵگە لە مەترسیی ئەو دیاردەیە تێ بگەیەنن و هاوكات ببنە مەڵبەندێكی سەرەكی و رۆڵی خۆیان بگێڕن.»
سەمیرە جاف پێیوایە دانانی ئەلتەرناتیڤێكی گونجاو بۆی هەیە ئەم دیاردەیە كەم بكاتەوە، ئەوەش لەم خاڵانەدا چڕدەكاتەوە:
1_ دامەزراندنی سەنتەری تایبەت بە كێشەی خۆسووتاندنی ئافرەتان، كە كەسانی پسپۆڕ و دەروونناسی تایبەت بەم دیاردەیەی بۆ دابین بكرێ، ئامار و داتا و هۆكارەكانی بەدواداچوونی بۆ بكرێ سەرچاوەی ئەم كارەش لە رێی تیمی پسپۆڕ ئەنجام بدرێ.
2_ وتاری ئایینی و راگەیاندن رۆڵی بەرچاو دەگێڕن بۆ وشیاركردنەوەی تاكی كۆمەڵ .
3_ دابینكردنی هەلی كار بۆ ئافرەتان.
4_ هاندانی ئافرەتان بۆ بەشداریكردن لە خولی وشیاركردنەوە و چۆنێتی دابینكردنی چارە بۆ كێشەكانیان.
5_ هاندانی كچان بۆ برەودان بە خوێندن و دابینكردنی هەلومەرجی گەنجاو بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری بەتایبەت لە ناوچە گوندنشینەكان .
6_ بۆ پتر تیشك خستنە سەر كێشەكانی ئافرەتان و چۆنێتی چارەسەری زیان و ئەنجامەكانی، سازدانی سیمینار و مێزگرد و بەردەوامبوون لە هەڵمەتەكانی وشیاركردنەوە لەلایەن رێكخراوەكانی ئافرەتان و كۆمەڵگەی مەدەنی ومافی مرۆڤ .
7_ كردنەوەی خولی وشیاری بەهێز و فراوان بۆ پیاوانی بنەماڵە و ئەوانەی ئاستی بژێوی و رۆشنبیرییان نزمە بۆ پتر حاڵیبوون لە كێشە خێزانییەكان بەگشتی و ئافرەتان بەتایبەتی.
ڤلامینا وەحید چارەسەر لەودا دەینێت كە: پێویستە میدیاكان بە بیستراو و بینراو نووسراو بزانن چۆن باسی ئەو بابەتە هەستیارانە بكەن و مانشێتی وا لە بارەی سووتان نەنووسن، كە وا دیار بدات خۆسووتاندن ئاوخواردنەوەیە، دەبێت بیریان بێت سووتان بە ئازارترین برینە لە مرۆڤدا و وەك هیچ ئازارێك نییە، جگە لەوەش كە پێست نەما هیچ نامێنێت جەستەت بپارێزێت و هەرچ ڤایرۆس و پیسی هەیە هەموو دەچنە جەستەی و هۆی لە ناو چوونی دەبن، یان دوای مانەوەشی جگە لە ناشیرین بوون و تێكچوونی جەستە ئەوا تووشی دەیان، نەخووشی دەبێت، بەمجۆرە بینینەوەی خۆی لە دۆخی ئاسایی هەتا هەتا لەدەست دەدات، جگە لەوەش پێویستە مامۆستایانی ئایینی باس لەوە بكەن ئەوە چ تاوانێكە، من وای دەبینم تەمێ كردنی خود بە سووتاندن وەك ئەوە وایە كە جەهەننەم بۆ خۆت دروست بكەی، بەڵام جەهەننەم لای خودایە، نەك عەبد، با زانایانی ئایینی ئەوە زیاتر شی بكەنەوە.»
بەپێی ئاماری رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، زۆرترین ئاستی خۆكوشتن لە كۆمەڵگە رۆژئاواییەكان و باشووری ئاسیایە، لە زۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، خۆكوشتن هۆكارێكی سەرەكی مردنە.
بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانی (W.H.O)، ساڵانە نزیكەی 873 هەزار كەس بەهۆی خۆكوشتنەوە دەمرن. هەروەها نزیكەی 20 ملیۆن هەوڵی خۆكوشتنی سەرنەكەوتوو هەیە. 10%ی ئەوانەی هەوڵی خۆكوشتن دەدەن، دەمرن، ئەوانی دیكە دووچاری پێكانی جەستەیی و دەروونی دەبنەوە.
هەر بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانی، لە هەر خولەكێكدا 2 كەس لە جیهاندا خۆیان دەكوژن، یان هەوڵی خۆكوشتن دەدەن. بەراورد بە ساڵانی چلەكان، خۆكوشتن لە جیهاندا، بە رێژەی 60% زیادی كردووە.