توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بە بنەمای پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكانیان ناسراوە و یەكێكە لەو میكانیزمە كۆمەڵایەتییە گرنگانەی كە ئافرەت ناچار دەكات پلە و پایە و پێگەی نزمتر لە پیاوان قبووڵ بكات. بۆیە ئافرەتان بۆ نەهێشتنی ئەو نادادپەروەری و جیاوازییە رەگەزییانە و بۆ نەهێشتنی توندوتیژی و بەرەنگاربوونەوەی ئەو دیاردەیە لە سەرلەبەری جیهان خەباتێكی بێوچانیان كرد و بەرهەمی قوربانیدانەكانیشیان رۆژی جیهانی 25ی نۆڤەمبەری لێكەوتەوە، كە لەو رۆژەدا لە هەرێمی كوردستانیش هەڵمەتی نیشتمانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دەستپێدەكات و بۆ ماوەی 16 رۆژ بەردەوام دەبێت. وێڕای رۆڵی ئەرێنی ئەو جۆرە چالاكییانە، بەڵام بەشێك لە چالاكانی بواری مافەكانی ئافرەت رایانوایە كە ئەو هەڵمەتە نەیتوانیوە مۆركی دیاردەی توندوتیژی كاڵ بكاتەوە، لە بەرامبەر ئەو بۆچوونەشیان هێما بۆ ئەوە دەكەن كە ساڵ لە دوای ساڵ رێژەی توندوتیژییەكان هەڵدەكشێن. بەشداربوونی ئەم راپۆرتەی گوڵان هەڵسەنگاندنی زیاتری ئەم بابەتە دەكەن.

لە 25ی نۆڤەمبەری ساڵی 1960 لە وڵاتی دۆمێنیكان سێ ئافرەت (پاتریا، مینروا، ماریا ترێزا) كە بە خوشكانی میرابال ناویان دەركردووە، لەلایەن دەست و پێوەندەكانی «رافائێل تروخیۆ» دیكتاتۆری دۆمێنیكەن، كوژران. پاتریا، مینروا و ماریا ترێزا كچی «ئینریكە میراباڵ» و «ماریا مێرسدێس» بوون. ئەم سێ خوشكە و مێردەكانیان لە خەباتگێڕانی شێلگیری دژ بە رێژیمی «رافائێل تروخیۆ» بوون، هەرسێكیان نموونەی بەرزی خەبات و خۆڕاگری بە دژی حكوومەتی ملهوڕانەی ئەو دیكتاتۆرە بوون. لە رەوتی خەباتدا هەر كامێكیان چەندین جار كەوتبوونە بەندیخانە. لە ژانیوەری 1960 پاتریا، سەرۆكایەتیی كۆبوونەوەیەكی گرتەدەست كە دواتر بوو بە هەوێنی بزووتنەوەی نهێنیی 14ی جونی 1960. دوو خوشكەكەی دیكەشی بوون بە ئەندامی ئەو بزووتنەوەیە. تێكۆشەرانی ئەم بزووتنەوە نهێنییە لە سەرانسەری وڵاتدا كەوتنە بەر راوەدوونان، لە 25 ی نۆڤەمبەری 1960دا خوشكانی میراباڵ، لە كاتێكدا بۆ دیتنی مێردە بەندكراوەكانیان دەیان بردن، بەدەست بەكرێگیراوانی «رافائێل تروخیۆ» و بە فەرمانی راستەوخۆی ناوبراو، كوژران. ئەو تاوانە بووە هۆی تووڕەیی و بێزاریی گشتی خەڵك و هەروەها بووە یەكێك لە هۆكارەكانی بەرەوپێشبردنی خەبات بە دژی دیكتاتۆریی رافائێل تروخیۆ. ساڵێك دوای كوشتنی خوشكانی میراباڵ، حكوومەتی ملهوڕی رافائێل تروخیۆ كۆتایی پێهات. ئەم خوشكانە كە نازناوی (پەپوولە لەبیرنەكراوەكان)یان پێدراوە، بوون بە سیمبولی خۆڕاگری و خەبات بە دژی ستەم دەرحەق بە ژنان. دواتر رۆژی25ی نۆڤەمبەر لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، وەك رۆژی جیهانی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان قبوڵ كرا.
یەكەمجار لە ساڵی ١٩٨١ لە لایان فیمێنیستەكانی ئەمریكا رۆژی 25ی نۆڤەمبەر وەكو رۆژی خەبات دژی توندوتیژی، یان نەهیشتنی توندوتیژی دەستنیشان كرا، پاشان لە ١٧ ی دیسەمبەر ساڵی ١٩٩١ لە لایان رێكخراوی نەتەوە یەكگرتەوەكانەوە وەكو رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی راگەیاندرا.
تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە دەستپێكی قسەكانیدا بۆ گوڵان ئاماژەی بەوە كرد كە هەڵمەتی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ساڵانە وەكو نەریتێك لەهەموو وڵاتان پیادە دەكرێ و هەرێمی كوردستانیش بەدەر نییە لەو هەنگاوە نێودەوڵەتییە، هاوكات گوتی: «ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت لە بەڕێوەچوونی هەڵمەتی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان سەلمێنەری قورسایی ئەو پرسە گرینگەیە، هەروەها مانای ئەوە دەگەیەنێت كە خودی سەرۆكی حكومەت دژی هەموو توندوتیژی و جیاكارییەكە لە هەرێمی كوردستان و پەیامێكە بۆ ئەوەی هەموو دامودەزگاكانی حكومەت كاربكەن بۆ نەهێشتنی جیاكاری و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بەئافرەتانی كوردستان»، گوتیشی: «تەرخانكردنی ئەو 16 رۆژە رێكارێكی كاریگەرە و رۆڵی ئەرێنی هەیە، ئەگەر ئەو گۆڕانكارییانە نیشان بدەین كە لە یاساكانی هەرێمی كوردستاندا كراوە، جگە لەوەی كۆمەڵێك یاسای باشمان هەیە، بەڵام بمانەوێ و نەمانەوێ جێبەجێكردنی یاساكان دەكەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە، ئەگەر ئەو یاسایانە بە باشی جێبەجێ نەكرێ ئەوا هیچ لە بارودۆخەكە ناگۆڕێ، لەلایەكی دیكەوە بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسانە پێویستە ئافرەتان بەشداریان لە هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەریدا هەبێ جگە لە ناوەندە ئەكادیمی و مەعریفییەكان، گرنگتریش لەوە ئەوەیە كە ئێمە تەنها بەشدارییەكانی ئافرەتان بە ژمارە دیاری نەكەین بەڵكو بوونی ژمارەیەكی ئافرەتی باش لە دەسەڵاتی بڕیارداندا رەنگدانەوەیەكی ئەرێنی باشی دەبێت، دەكرێ لە هەوڵی ئەوەدابین لەسەر بنەمای چەندێتی و چۆنیەتی ئافرەتان لە ناوەندە هەستیارەكاندا كاری زیاتر بكرێ، نەك وەكو خێرپێكردن پۆست بە ئافرەت بدرێت، واتا ئافرەتانی بەتوانا و خاوەن ئەزموون ئەو ئەركەیان پێ بسپێردرێت، بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان رێژەی 30%ی كۆتا تەنیا لە پەرلەمان بوونی هەیە و لە ناو دەسەڵاتەكانی دیكەدا بوونی نییە، بۆ نموونە دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەناو ئەنجومەنی وەزیران تەنیا یەك ئافرەتی وەزیر بەدی دەكرێ، لێرە دەبینین كەلێنێك هەیە لە جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە كە پەرلەمانی كوردستان شەرعیەت بە بەشداری ئافرەت لەناو دەسەڵات دەدات، بۆیە بۆ نموونە تا ئێستا سەرۆكی زانكۆكانمان یان راگری كۆلێژەكانمان ئافرەتی تێدا نییە، جگە لەوەی كۆمەڵێك ئاستەنگ لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەو پەیامانەیە كە لەو رۆژەدا رادەگەیەندرێت، چونكە یاساكان وەكو خۆی كە هەیە جێبەجێ ناكرێ، ئەگەرچی یاساكانیش لە كەموكورتی بەدەر نین، بەڵام لەجێبەجێكردنیشیدا خاڵی لاوازمان هەیە، لەلایەكی دیكەوە داواكاری گشتی ئەو ئەركەی كە هەیەتی بە تەواوی جێبەجێی ناكات، بۆیە پێویستی بە ئەكتیڤكردنی زیاتر هەیە، بۆئەوەی زیاتر بە شوێن كێشەكانی ئافرەت بگەڕێت و تاوانباران بگەینێتە دادگا و یاسا سەروەر بێت، ئێمە ساڵانە ئەو پەیامانە دووبارە دەكەینەوە و كۆمەڵێك چالاكی و كاری باش ئەنجام دەدرێت، بەڵام پێویستە ئەو كارانە دابەشی سەر هەموو رۆژەكانی ساڵ بكەین، واتا حكومەت بە ئاراستەیەك، رێكخراوەكان بە ئاراستەیەكی دیكە، پیاوانی ئایینی بە ئاراستەیەك، راگەیاندنیش بە ئاراستەی خۆی، لەپێناو بەدیهێنانی مافەكانی ئافرەت كاردەكەن. واتە ئەو پەرتەوازەییە وایكردووە كارە گرنگەكان شوێنی خۆیان نەگرن، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا راگەیاندنی كوردی نەیتوانیوە رۆڵێكی كارای هەبێت لەسەر كەمكردنەوەی توندوتیژی، بەپێچەوانەوە بە نیشاندانی كارە نەرێنییەكانی توندوتیژی بێئەوەی دیراسە بكرێ، لە دەرەنجامدا رێژەی توندوتیژی بەرەو سەرەوە بردووە، بۆیە زۆر گرنگە راگەیاندن بەو ئاراستەیەدا بڕوات كە نەك تەنیا كێشەكان بخاتەڕوو بەڵكو رێگەچارەشی بۆ بدۆزێتەوە.
نووسەر و رۆژنامەنووس لەتیف فاتح رایوایە «بە پازدە رۆژ و بیست رۆژ ناكرێ توندوتیژی بنبڕ بكرێت»، گوتیشی: «بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی پێویستی بە هۆشیاریی گشتی و بەرزكردنەوەی ئاستی لێبوردەیی تاكەكان هەیە. رەنگە هەموو كۆبوونەوە و قسەكردنێك بەشی خۆی جێ بگرێ و رۆڵی هەبێت، بەڵام نەهێشتنی توندوتیژی بەوە دەبێ چۆن پەرە بە گیانی لێبووردەیی و پێكەوە هەڵكردن و یەكتر قەبووڵكردن بدەین، چۆن وا بكەین بە هێمنی هەڵە و كێماسییەكانی یەكتر چاك بكەین، چۆن تاكەكان رابێنین لەسەر ئەوەی یەكتریان بە جیاوازییەكانەوە قەبووڵ بێت.
لەتیف فاتح لە درێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان ئاماژەی بەو كرد كە ئەوەی جێگەی نیگەرانییە ئەوەیە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا لە بری ئەوەی جیاوازی بیر كردنەوە و هەڵسوكەوتی نەریتی بكەینە بنچینەی ئەفراندن و گۆڕانكاری، كار لەسەر ئەوە دەكەین، بەرەو نەمانیان ببەین، پاشتر رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی پێویستی بە پەروەردەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و خێزانی و ئایینی هەیە، لە هەموو ئەوانەدا ئێمە كێشە و گیر و گرفتی قووڵمان هەیە، تەنانەت لە بواری پەروەردە و فێركردنیشدا نەماتوانیوە دۆخێك دروست بكەین كە مرۆڤی ئارام و ناتوندوتیژ بەرهەم بێنین، ئەمەش زۆر جار رەنگدانەوەی لەسەر كایەی سیاسی هەیە تەنانەت بە جۆرێك كار دەكاتە سەر هەڵسوكەوتمان لەگەڵ یەكتریش. بەگشتی ناتوندوتیژی و خەبات دژی توندوتیژی پێویستی بە پشوودرێژی و بەردەوامی هەیە، هەر هەنگاوێكیش لەو رووەوە دەكرێ بە بایەخەوە سەیر بكرێ».
چالاكی كۆمەڵی مەدەنی شەمام حەمەزیاد، تەرخانكردنی 15 رۆژ بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بە چارەسەر نازانێت و رایوایە كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارە و توندوتیژییەكانیش زیاتر خێزانین، گوتیشی: «زۆربەی توندوتیژییەكان لە خێزانەوە دەخزێتە ناو كۆمەڵگە و بەم هۆیەوە كاریگەری نەرێنی لەسەر كۆمەڵگە بە گشتی دروست دەكات و كۆمەڵگەیەكی توندوتیژ بەرهەم دێت:. شەمام جەختی لەوە كردەوە كە قەیرانە ئابوورییەكان و كەمبوونی داهاتی خێزانی رێژی ناكۆكی و توندوتیژی لە ناو خێزانەكان بەرز دەكاتەوە، نموونەشی بەوە هێناوە كە «ئەمساڵ قەیرانەكان زیادیان كردووە، توندوتیژیش بە رێژەیەكی زۆرتر لە ساڵان زیادی كردووە». ئەو چالاكەی كۆمەڵی مەدەنی چارەسەر لە ئەكتیڤكردنی یاسای باری كەسیدا دەبێنێتەوە و پێیوایە: ئەگەر ئەو كۆمەڵە یاسایەی كە هەمانە وەكو خۆی كە هەیە پەیڕەو بكرێن و كاریان پێ بكرێت، توندوتیژی كەمتر دەبێت، هەروەها گوتی: «ساڵانە بە دەیان ژن لە هەرێمی كوردستان دەكوژرێن، كەس باسیشیان ناكات، لە كاتێكدا لە وڵاتی ئێمەدا لە بەرخودان و سەختی و نەهامەتی پشكی شێر بەر ئافرەتان كەوتووە و لە رێگەی شۆڕش و ئازادیخوازیدا قوربانی زۆریان داوە، هیوادارم یادكردنەوەی رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لە دژی ئافرەتان ببێتە دەرفەتێكی باش كە حكومەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ناوەندە میدیایی و رۆشنبیرییەكان و گشت لایەك بتوانین بە ئاراستەی نەهێشتنی توندوتیژی لەدژی ژنان هەنگاو بنێین و لەم رێگەیەدا دەستكەوتی كردەیی مسۆگەر بكەین».
بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان شەش بەڕێوەبەرایەتی و 28 نووسینگەی هەیە، سەرجەم رووداوەكانی سووتان، خۆسووتاندن، كوشتن، خۆكوشتن، سكاڵا و دەستدرێژیی بۆ سەر ئافرەتان لەلایەن نووسینگە و بەڕێوەبەرایەتییەكانیانەوە تۆمار دەكرێن.
ئەمەل میكائیل كاكەیی، بەڕێوەبەری پلان و سەرپەرشتیاری بەشی ئامار و لێكۆڵینەوە و هۆشیاركردنەوە لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، باسی هۆكارەكانی زیادبوونی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان دەكات و دەڵێت: «چەندین هۆكار هەن، زیاتریش لە نێو كەمپی ئاوارە و كۆچپێكراوەكان روودەدەن. پلانی كارمان بۆ چارەسەركردن بریتی بووە لە كردنەوەی چەندین هۆبە لە نێو كەمپەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك و گەرمیان و راپەڕین و سۆران، لە پاڵ كردنەوەی ئەو هۆبانە تیمی گەڕۆكمان دروستكردووە، بەپێی ئامارەكانی خۆمان هەڵكشانی توندوتیژییەكان بە ئاسانی دەبینین، چونكە نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە روویان لە هەرێمی كوردستان كردووە و ئەوەش هۆكاری سەرەكی هەڵكشانی رێژەكەیە. هەڵكشانی توندوتیژییەكانیش چەندین هۆكاری هەیە، لەوانە نەخۆشیی دەروونی، جەستەیی و عەقڵی. یان ئەو كەسەی توندوتیژی بەكاردێنێت ئاڵوودەی ماددە هۆشبەرەكانە و توانای كۆمەڵایەتی لاوازە، چونكە ئەگەر توانای بەهێز نەبێت، ناتوانێت گفتوگۆ بكات، جگە لەوەش خۆكۆنتڕۆڵ نەكردن لە كاتی تووڕەییدا هۆكارێكی دیكەی توندوتیژییە.»