20ی تشرینی دووەمی1954 یەكەم كۆنگرەی جیهانی تایبەت بە منداڵان بەستراوە، لەو كاتەوە تا هەنووكە منداڵانی سەرلەبەری دنیا نەك مافەكانیان مسۆگەر نەبووە، بگرە لە زۆر وڵاتی ئەم گەردوونە خاكییەدا پەراوێز خراون، تەنانەت لە زۆر وڵاتیش بوونەتە سووتەمەنی شەڕ و ناتەبایی و ململانێكان و لە پێناوی ئامانجە كاتی و حزبییەكاندا بەكارهێنراون. ئەم واقیعە لە كوردستانی خۆشمان بە دوور نییە كە دەگوترێ هەموو شارستانییەت لە سەر دەستی میزۆپۆتامیا و سەرزەمینی ماد و كوردان دامەزراوە. بۆیە چەند پرسیارێك لێرەدا بەرجەستە دەبن. ئایا ئەو رۆژە جیهانییە چی بۆ منداڵانی نیشتمانێك بە ناوی كوردستان لە هەگبەدایە؟ ئایا كوردستانی رزگاركراو كە بە هەرێمی كوردستان ناسراوە، تا چەند بایەخی بەم سامانە نەتەوەییە و نەوەی دواڕۆژی خۆی داوە؟ ئایا رۆڵی پەروەردە لە كۆمەڵگەی كوردستان و لە وەبەرهێنانی نەوەیەكی كارامە چی بووە؟ بەشدارانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی
رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە رۆژی (20ی تشرینی دووەمی1954) لە وڵاتی سویسرا یەكەم كۆنگرەی جیهانی تایبەت بەمنداڵانی بەست، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كۆدەنگییەك لەسەر ژیانی منداڵ لەنێوان دەوڵەتە زلهێزەكانی جیهاندا هەبێت و دواتر لە رۆژی (20ی تشرینی دووەمی ساڵی 1989)دا نەتەوەیەكگرتووەكان لەكاتی یادكرنەوەی رۆژی جیهانی منداڵاندا بە ئامادەبوونی نزیكەی (191) دەوڵەت یاداشتی بەرگری مافەكانی منداڵان مۆركرا، تەنانەت دەستووری عێراق ساڵی (2005) گرنگی بە مافەكانی منداڵ داوە، لە ماددەی (29/بڕگەی 3 و ماددەی30)دا هاتووە: «هەموو جۆرە بەكارهێنانێكی منداڵان لە بواری ئابووری و سیاسی قەدەغەكراوە، هەروەها پێویستە لەسەر دەوڵەت پاسەوانییان لێبكات»، لە هەرێمی كوردستانیش چەندین رێكخراوی تایبەت بە منداڵان دامەزراون، كە هەر كامیان بە پێی قەوارە و توانا كاریان بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی منداڵ كردووە و بە یاساش هەوڵ دراوە توندوتیژی خێزانی بەتایبەت بەرامبەر بە ئافرەت و منداڵ كۆنتڕۆڵ بكرێ، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا تا ئێستا نەتوانراوە ژینگەیەكی ئارام و تەندروستی دوور لە توندوتیژی و پێشێلكاری بۆ منداڵ دەستەبەر بكرێ. دەروونناس و كۆمەڵناسانیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە وەك پێویست گرنگی بە مافەكانی منداڵان نەدراوە و نەتوانراوە پێگەی منداڵ لە كۆمەڵگە دەستنیشان بكرێ.
هەر لەو بارەیەوە سەرەتا چالاكی مافناس دێدەوان قادر، منداڵان وەك چینێكی گرنگی كۆمەڵگە هەژمار دەكات كە هەمیشە شوێنی بایەخپێدانی رێكخراوە جیهانیەكان بوون، هاوكات دەڵێت: «لە كۆڕبەندە جیهانی و رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان و دەستوور و یاسا ناوخۆیی و هەرێمییەكان، بەدەقی نووسراو مافەكانی منداڵ دیاریكراوە، لەبەر ئەمەش تا رادەیەكی باش توانراوە لە ئاستی جیهانی كار بۆ دەستبەركردنی مافەكانی منداڵان بكرێت، ئەوەشمان لەیاد نەچێت كە نەتەوەیەكگرتووەكان پەیماننامەی مافەكانی مرۆڤی لە ساڵی1947ی دەركرد و زۆرینەی وڵاتانی ئەندام پەسەندیان كرد، ئەم جاڕنامەیەش بووە باشترین بەڵگە بۆ پاراستنی مافەكانی منداڵان و لە رۆژی (20/ 11/ 1989)دا جارێكی دی رێككەوتننامەی تایبەت بە مافەكانی منداڵان هەمواركرایەوە و دواتریش لەلایەن سەرجەم وڵاتانی جیهانەوە پەسەندكرا، هەروەها لە یاسای كاری عێراقی ساڵی 1969 كاركردن بە منداڵ سنووردار كراوە، هەروەها قەدەغە كراوە منداڵ بۆ كاری سواڵكردن بەكاربهێندرێـت، وێڕای ئەوەی لە كوردستان چەندین یاسا لە بەرژەوەندی منداڵان دەرچووە، بەڵام لە ئەرزی واقعدا جێبەجێ ناكرێن و نابنە هۆكارێك بۆ پاراستنی مافەكانیان، هەربۆیە زۆر جار نەك سەرەتاییترین خواستەكانیان جێبەجێ ناكرێ بگرە رووبەڕووی توندوتیژی و چەوسانەوەش دەبنەوە، هەروەك ئەو بارودۆخەی ئێستای كوردستان كە منداڵ و نەجەوان، یان مێرمنداڵان پشكی گەورەیان بەركەوتووە و باری ژیانیانی زۆر قورس كردووە».
توێژەری كۆمەڵایەتی لەتیف حوسێن رایوایە هەموو بارودۆخێكی باش، یاخود خراپ بە ئەندازەی خۆی كاریگەری لەسەر منداڵ دروست دەكات و ئاسەوارەكانی خۆی لەسەر منداڵ و ماف و پێگەیان بەجێ دەهێڵێت. ئەو توێژەرە لە درێژەی قسەكانیدا وتی: «گرنگە لە هەموو بارودۆخەكاندا رەچاوی ئەوە بكرێت كە نابێت كاریگەری رووداوەكان، یان خودی رووداوەكان كاریگەرییەكانی بە شێوەیەك بێت، منداڵ بخاتە ئاستی پەراوێزخستن و بێ مافییەوە»، وتیشی: «ئەوەی ئەمڕۆ لە كوردستاندا دەگوزەرێ لە قەیرانی سیاسی و ئابووری شەڕ و كاریگەری لەسەر تاك بە تاك و خێزانەكان، زۆر بە روونی بەرچاو دەكەوێ كە راستەوخۆ كاریگەری لەسەر منداڵەكانیش دروست كردووە. هەروەها لەم بارودۆخەدا منداڵ بە هۆی باری قورسی ژیانی خێزانەكەیەوە هەست بە بێ مافی، یان پەراوێزخستنی دەكات، ئەمەش هەم لە رەفتاری و هەم لە گوفتاریشیدا بە ئاشكرا دیار و بەرچاوە، لەبەر ئەوەی منداڵ نازانێت شەڕ و بەرگری لە نیشتمان چ بەهایەكی بەرزی هەیە، بۆیە دوورخستنەوەیان لە كاریگەری ئەم بارودۆخ و قەیرانە هەرچەندە قورسە، بەڵام ئەركی سەرەكیی خێزان و دایك و باوك و حكومەتیشە، چارەسەری ئەمەش بەوە دەبێت كە بە جۆرێك پلان و بەرنامەڕێژییان بۆبكرێت، كە رێگە بەوە نەدرێت منداڵ هەست بە پەراوێزخستنی بكات. نابێت رێگە بدرێت لە رێگەی راگەیاندنەكانەوە منداڵ لەو دنیایەی هەیەتی، بێبەش، یان دوور بخرێتەوە، چونكە بمانەوێت، یان نا ئەمانە كاریگەری نەرێنی دروست دەكات، وەكو دەشزانین ئەم بارودۆخە رەنگدانەوەی راگەیاندن و زمانەكەیەتی، هەر بۆیە پاراستنی منداڵ و تێكەڵنەكردنی بە بارودۆخە نەخوازراوەكان ئەركی سەرەكیی حكومەت و میدیاكان و هەموو لایەك، ئەركی خێزانیشە نەهێڵێت ئەوەی لەسەر شانی خۆیەتی لە منداڵەكەیدا رەنگ بداتەوە، نابێت ئەوەشمان لە بیر بچێت، كە بە هەموو لایەكەوە ئەركی سەرشانمانە كە رێگە نەدرێت منداڵ ببێتە قوربانی بارودۆخەكان.»
لەلای خۆیەوە شیلان جەعفەر جێگری سەرۆكی لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و منداڵ و خێزان لە پەرلەمانی كوردستان، ئاماژەی بەوە كرد كە «منداڵ پێش هەموو شتێك پێویستی بە پەروەردەیەكی دروستە، ئەوەش هەم ئەركی خێزان و هەم ئەركی حكومەتە، ئەگەر وەزارەتی پەروەردە و فێركردن بە نموونە بێنینەوە دەبینین پەروەردەكردن پێش فێركردن هاتووە، بەڵام بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان ئەوە بە تەواوی رەچاو نەكراوە. هەرچەند یاسا و رێنمایی باشیش هەن، بەڵام وەكو خۆی جێبەجێ ناكرێن، باشترین نموونەشمان ئەوەیە كە خۆپیشاندانەكانی ئەم دواییەی هەرێمی كوردستان ئەوەی سەلماند كە نەك منداڵ مامەڵەی ناتەندروستی لەگەڵدا كراوە، تەنانەت بۆ مەرامی سیاسی و حزبی بەكارهێنران، كە نەك دوورە لە دنیای منداڵان، بەڵكو پێچەوانەی رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە پاراستنی مافی منداڵە»، وتیشی: «ئێمە وەكو لیژنە لەسەر و بەندی ئەو پێشێلكارییانە یاداشتێكمان ئاراستەی لایەنە پێوەندیدارەكان كرد، تاوەكو بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان رەفتار لەگەڵ منداڵ بكرێت و لە كەشێكی ئارام و دوور لە توندوتیژی پەروەردە بكرێن، چونكە منداڵ سامانی داهاتووی هەر نەتەوە و وڵاتێكە، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا لە ئێستادا سەرقاڵی پڕۆژە یاسای هاریكاری و دەستەبەری كۆمەڵایەتین كە خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە و خەریكی راپۆرت نووسینین، پێموایە لە داهاتوویەكی نزیك دوای جێبەجێكردنی لەلایەن حكومەتەوە لە داهاتی گشتی ئەم پڕۆژەیە یاسایە سەرپەرشتی دەكرێ و كاری پێدەكرێت».