كۆمەڵگەی كوردی وەك سەرجەم كۆمەڵگەكانی دیكە لە بەكارهێنانی توندوتیژی دژی ئافرەتان بێبەش نەبووە و ئەم دیاردەیە پاشخانێكی مێژوویی و كۆنی لە هەموو كۆمەڵگەیەكی نەریتی هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا ئافرەتان لە هەوڵ و كۆشش بۆ بەدەستهێنانی مافە زەوتكراوەكانیان كۆڵیان نەداوە و لەم پێناوەدا هەزاران و بگرە بە ملیۆنان ئافرەت بوونەتەوە قوربانی و خۆیان كردۆتە پردێك بۆ ئافرەتانی دیكە تاوەكو لە داهاتوودا وەك مرۆڤ سەیر بكرێن. لە هەرێمی كوردستانیش ئامارەكانی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ مزگێنییەكی خۆشی بۆ ئافرەتان پێ نەبوو، لەبەر ئەوەی لەو ماوەیەدا بەراورد بە ساڵانی رابردوو، توندوتیژییەكان بەرامبەر بەئافرەتان نەك كەمی نەكردووە، بەڵكو زیادی كردووە. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لە بارەی هۆكار و رێكارەكانی چارەسەری ئەو دیاردەیە راوبۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
بە پێی ئامارە فەرمییەكان تەنیا لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا لە هەرێمی كوردستان 2842 حاڵەتی توندوتیژی بەم شێوانەی خوارەوە بەرامبەر بە ئافرەتان تۆماركراون:
كوشتن 22 حاڵەت، خۆكوشتن 28 حاڵەت، سووتان 65 حاڵەت، خۆسووتاندن 36 حاڵەت، دەستدرێژی سێكسی 46 حاڵەت، سكاڵای توندوتیژی خێزانیش 2645 حاڵەت بووە، ئەگەر ئەمەش بەراورد بكەین بە ئاماری ساڵانی رابردوو ئەوا حاڵەتەكانی توندوتیژی زیادیان كردووە. گەرچی ئەو ئامارانە زەنگێكی مەترسیدارن، بەڵام دەزگا حكوومی و ناحكوومییەكان و میدیاكانیشەوە لە بەرامبەریدا دەستەوستان نەبوون و هەوڵی بەرچاویان بۆ كەمكردنەوەی ئەو دیاردەیە هەبووە. هەر سەبارەت بەو پرسە سەرەتا یاساناس و چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت هێڤی جۆڵا، توندوتیژی دژ بە ئافرەت بە یەكێك لە دیاردە ناشارستانییەكان هەژمار دەكات و رایوایە لە سەردەمانێكی كۆنەوە بە رێگە و شێوازی جۆراوجۆر ئەو رەفتارە لە كۆمەڵگەی نەریتیدا پیادە كراوە. گوتیشی: «ئەگەر بمانەوێت پێناسەیەك بۆ دیاردەی توندوتیژی بكەین، دەتوانین بڵێین، هەر كردەوەیەك، یان هەڕەشەیەك لە چوارچێوەی خێزان و دەرەوەی خێزاندا كە زیانی جەستەیی، یان دەروونی لێ بكەوێتەوە بۆ سەر تاك و رێگری لە ئازادییەكانی بكات، پەیوستن بە ناهۆشیاریی تاك و قەیرانە ئابووری و سیاسییەكان، كە بەداخەوە ئەو ناهوشیارییە هەندێك جار دەبێتە هۆی گیانلەدەستدان مرۆڤێك. ئاشكرایە كە دیاردەی توندوتیژی، تەنیا دیاردەیەكی تایبەت بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە، بەڵكو ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرژمێرییەكانی (رێكخراوی تەندروستی جیهانی)، دەبینین لە زۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا (نموونەی سوید و هۆڵەندا و بەریتانیا و تەنانەت لە وڵاتێكی زلهێز و پێشكەوتووی وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش ئەم دیاردەیە بە رێژەیەكی بەرچاو بوونی هەیە و رۆژانە چەندین داوا تۆمار دەكرێت، بەڵام ئەگەر بێینە سەر لایەنی جیاواز لە نێوان كۆمەڵگەكانی رۆژئاوا و كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەبینین جیاوازییەكە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە تاكەكانی كۆمەڵگەی رۆژئاوا درك بە مافەكانی خۆیان دەكەن و ئاستی رۆشنبیرییان گەیشتووەتە ئەو رادەیەی كە نەترسن لە داواكردنی مافەكانی خۆیان و پەنابردن بۆ یاسا و بنكەكانی پۆلیس، لە كاتێكدا لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پیاوسالاری باڵی بەسەر خێزانەكاندا كێشاوە و ترسێك لە دڵی ئافرەتاندا درووست بووە و بە جۆرێك خراوەتە مێشكیانەوە كە داواكردنی مافی خۆیان، یاخود پەنابردن بۆ كەسێك لە دەرەوەی خێزان، ئەگەرچی یاساش بێت، كارێكی نەشیاو و عەیبە. بە درێژایی مێژووش ئەم جۆرە بۆچوونانە رەگی داكوتاوە لە ناو خێزانەكاندا، ئەمەش پێویستی بە گۆڕینی فكری هەیە بۆ كاڵكردنەوەی ئەم بیروبۆچوونە، بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشییە ئێستا بە شێوەیەكی دیار و بەرچاو لە سایەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كاری گرنگ كراوە لەسەر ئەم بابەتە جا چ بە دەركردنی یاسایەك بێت بۆ بەرەنگار بوونەوەی توندوتیژی، یاخود ساڵانە تەرخان كردنی (16) رۆژ بۆ چڕكردنەوەی كار و چالاكییەكان و ئامادەكردنی ئامارەكان لەسەر ئەم بابەتە و بە بەردەوامی بڵاوكردنەوەی رۆشنبیری گشتی و بەكارهێنانی میدیاكان بۆ گەیاندنی رۆشنبیری یاسایی بە تاك و خێزان سەبارەت بە مافەكانیان. هەروەها هاندانی رێكخراوە جۆراوجۆرەكانی تایبەت بە مافی ئافرەت و مافی مرۆڤ و هاوكاریكردنیان بۆ ئەنجامدانی كار و چالاكی و گێڕانی كۆر و سیمینار بۆ زیاتر گەیاندنی زانیارییەكان سەبارەت بە ماف و یاساكان لە چوارچێوەی خێزاندا».
ئەو یاساناسە بە پێویستی دەزانێت «حكومەتی هەرێم زیاتر گرنگی بدات بە بواری پەروەردە و بڵاوكردنەوەی رۆشنبیری یاسایی سەبارەت بە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و بڵاوكردنەوەی لە سەرجەم قۆناغەكانی خوێندن و كردنی بە بەشێك لە پرۆگرامی خوێندن و بە فیلمی دیكۆمێنتاری و كار و چالاكی جۆراوجۆر نەوەی داهاتووی كوردستان فێری یەكسانی و رێزگرتن لە رەگەزی بەرامبەر بكرێن و رابهێنرێن لەسەر زمانی گفتوگۆ و بەرزنرخاندی كاری بەرامبەر تاكو تاكێكی تەندروستیان لێ بەرهەم بێت.
گوڵاڵە پشدەری پەرستار و چالاكی بواری مافەكانی ئافرەتە و لە دەستپێكی قسەكانیدا ئاماژە بە ماكەكانی توندوتیژی دەكات و پەردە لەسەر كاریگەرییە جەستەیی، دەروونی و كۆمەڵایەتییەكانی لادەدات و لەم رووەوە دەڵێت: «بەگشتی ئەوانەی توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێ، پەنا بۆ خووی ناتەندروستی وەك جگەرەكێشان و كاری مەترسیدارتری وەك خۆلەناوبردن دەبەن، ئەگەر ئەوەش نەكەن، لانیكەم تووشی نەخۆشی خەمۆكی دەبن، وێڕای روودانی گۆڕانكاری لە هەست و رەفتاریاندا، وەك كەسێكی ترسنۆك و بێ ئیرادە رەفتار دەكەن كە توانای بڕیاردانیشی نامێنێ، سەرەڕای هەستكردن بە زەلیلی و ژێردەستەیی شانبەشانی یاخیبوون و رقئەستووری و حەزی تۆڵەسەندنەوە»، نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە «ژن هەیە بۆ خاڵیكردنەوەی خۆی لە رق و كینە لە منداڵەكەی دەدات، یان قسەی نەشیاوی مێردەكەی بە منداڵەكەی دەڵێتەوە، واتا رقی خۆی بە منداڵەكەی دەڕژێنێ، كە بێگومان منداڵەكەش لە ژینگەیەكی وادا فێری رەفتاری توندوتیژ دەبێت.»
ئەو چالاكەی بواری مافی ئافرەت سەبارەت بە كاریگەرییە كۆمەڵایەتییەكانی توندوتیژی گوتی: «كاتێ ئافرەت بەهۆی توندوتیژییەوە جەستەی عەیبدار دەبێ، خۆی لە چاوی خزم و ناسیاو و دەوروبەرەكەی دەشارێتەوە، وێڕای خۆدوورخستنەوە لە كار و پیشەكەی، ئەگەر هەیبێت، ئەوەش زیانی ماددی بە دوادا دێت، خۆ ئەگەر ژنی ماڵەوەش بێت هەر كاریگەری دەبێ و توانا و تاقەتی خزمەتكردنی ماڵ و منداڵی نابێت و ناتوانێ تەنانەت نان و خواردنێكی گەرم بۆ خێزانەكەی ئامادە بكات، بۆیە ئاكام و ئەنجامی توندوتیژی زۆرجار دابڕان و لێكترازانی خێزان و زیادبوونی رێژەی جیابوونەوەی لێدەكەوێتەوە». گوتیشی: «كاریگەرییە نەرێنییەكانی توندوتیژی لەسەر ژنی دووگیان زۆر زیاترە لە ژنانی دیكە، چونكە ئەو ئافرەتە لە بارودۆخێكی جیاوازدایە و بە قۆناغی گۆڕانی هۆڕمۆنەكاندا تێپەڕ دەبێت، لەم حاڵەتەشدا بە هۆی كەمخوێنی كە دەبێتە هۆی بێوزەیی و زوو ماندوو بوون، زیاتر رووبەڕووی نەخۆشی دەبێتەوە. هەروەها ئافرەتی دووگیان وەهم و ترسی لە منداڵبوون هەیە، ترسی لە باری تەندروستی و سەلامەتی كۆرپەكەی هەیە، جا ئەگەر توندوتیژیشی بەرامبەر بكرێ، كۆرپەلە لەناو سكی دایكیدا هەست بە نائارامی دایكی دەكات، نەك هەر لە كاتی لێدان و ئازاردانی دایكەكە، لە كاتی ناخۆشی و نەخۆشیدا خۆی گرژدەكات و لە رووی پێگەیشتن و گەورەبوونی ئاسایی خۆی دوادەكەوێت، چونكە حەوانەوە و خۆراكی كەم دەبێتەوە، هەروەها دەبێتە هۆی گریان و بێقەراری دوای لە دایكبوونی، نابێ ئەوەشمان لە بیر بچێت شیری دایكی خەمبار بۆ منداڵ زیانبەخشە، بۆیە پێویستە بێ دڵەڕاوكێ و بەوپەڕی دڵنیایی و بە دڵ و بە گیان دایك شیربە كۆرپەكەی بدات، هەركاتێك منداڵ هەست بە دڵتەنگی و نائارامی دایكی بكات وەكو پێویست شیرەكەی ناخوات، پاشان دایكی توندوتیژ بەرامبەر كراو لەبەر ئەوەی خواردنی تەواو ناخوات. هەروەها لەلایەنی ساخڵەمییەوە ئافرەتەكە لایەنی پاكوخاوێنی خۆی فەرامۆش دەكات و لە ئاكامدا منداڵەكەی تووشی گرفت و هەوكردن دەبێت».
رێزان كوێخا چالاكی مەدەنییە و ئەویش رایوایە «هەتا تاكی كۆمەڵگە و خێزان بەرەو رۆشنبیرییەكی تەندروست نەچن و لەسەر پەروەردەیەكی پتەو بنیاد نەنرێن، توندوتیژی رێگەی لێناگیرێ»، گوتیشی: «دەبێت ژنان وا پەروەردە بكرێن كە بتوانن بەرامبەر توندوتیژی بوەستنەوە، بۆیە پێویستە هەمووان هەوڵی تەواوی خۆمان بدەین بۆ ئەوەی وشیاری تەواو بڵاو بكەینەوە، بۆ ئەوەی بە سەر هەموو كێشەكاندا زاڵ بین. هەروەها پێویستە ئەو یاسایانەی لە دژی توندوتیژی ژنان هەیە، بە فیعلی لە دادگاكان ئیشی پێبكرێ و هیچ بڕیارێكی لێبوردنیش ئەو تاوانبارانە نەگرێتەوە كە لەسەر توندوتیژی دەست بەسەر كراون، دەبێت بە توندترین شێوە سزا بدرێن، بۆ ئەوەی ببن بە پەندێك بۆ ئەو كەسانەی كە توندوتیژی لە ناخیاندا چێنراوە، ئەگەر هاتوو بەو شێوەیە لەسەر یاساكان كار كرا، ئەوە بە شێوەیەكی بەرچاو توندوتیژی روو لە كەمبوون دەكات».
دەروونناس سامان سیوەیلی، هەر لەو بارەیەوە بۆ گوڵان دەڵێت: «ئەگەر بەخێرایی ئاوڕێك لە مێژووی مرۆڤایەتی بدەینەوە، مەحاڵە ساتە وەختێك لەژیانی مرۆڤایەتیدا بدۆزینەوە كە تیایدا توندوتیژی بەكارنەهێندرابێت، لە كۆمەڵگەی ئێمەدا زیاتر توندوتیژییە فیزیكییەكان دەخرێنە خانەی توندوتیژییەوە، لەكاتێكدا توندوتیژی دەروونی پانتاییەكی گەورەی لەژیانی كۆمەڵگەدا گرتووە. دەروونناسی بەناوبانگی ئەمەریكی (سكێنەر) دەڵێت: توندوتیژی لە هزرەوە سەرچاوە دەگرێت، پاشان دەبێتە رەفتار (زارەكی، یان جووڵەیی)، كەواتە هزری توندوتیژ بەرهەمهێنی توندوتیژییە.» گوتیشی: «زۆر بە سانایی لەدیرۆكی مرۆڤایەتیدا سەدان و هەزاران پاڵەوانی كوشتن و بڕین و كاولكاری دەدۆزینەوە، بۆیە دەكرێت توندوتیژی بە بەشێكی دانەبڕاوی سروشت و پێكهاتەی سایكۆلۆژی مرۆڤ دابنرێت، تێنەگەیشتنی تەواو لەچەمكی توندوتیژی وایكردووە تەنها ڕووداوە خوێناویەكان خوێندنەوەی بۆ بكرێت، دەنا توندوتیژی خۆی لەچەندین فۆرمی تردا نمایش دەكات، بۆ نموونە، دیاردەی خەتەنەكردنی كچان بە فۆرمێكی توندوتیژی دادەنرێت كە بەرامبەر ڕەگەزی مێینە بەڕێوەدەچێت، بەڵام لە كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكاندا وەك بەجێهێنانی سوننەتێك لێی دەڕوانرێت. ناپاكیی هاوسەریی هەر لایەنێك لە هاوسەران ئەنجامی بدەن بە توندوتیژی دژی بەرامبەری دادەنرێت، بەڵام لە كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكاندا وەك لادانێكی كۆمەڵایەتی دادەنرێت، نەك توندوتیژی، خۆبەدوورگرتن لە ئەنجامدانی پرۆسەی سێكسیی هەر لایەنێكی ژیانی هاوسەریی پێی هەستێت، بەهەمان شێوە بە توندوتیژی دادەنرێت. كەسانی توندوتیژ كەسانێكن لە رووی سۆزدارییەوە ساردن، لە رووی بەزەییەوە دڵڕەقن، لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە بێباكن، دەمارگیرن بۆ بیروباوەڕ و بۆچوونەكانیان، سەرسەختن لە مامەڵە و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیاندا و زۆر بە كەمی خوێندنەوە بۆ ئایندەی رەفتارەكانیان دەكەن. هەروەها كەسانی توندوتیژ ویژدانیان دووچاری هەڵاوسان بووە، ئینجا ئەم هەڵاوسانە دەرەنجامی پەروەردەیەكی چەوتی خێزانی بێت، یاخود لە رێی شووشتنەوەی مێشكەوە بێت كە ئایدیۆلۆژیایەك، یان تاقم و گرووپ و حزبێك كاری لەسەر بكەن و لە بەها مرۆییەكانی بشۆنەوە. كەسانی ناتوندوتیژ لێبوردە نین، لێبوردەیی بە لاوازی و بەزین دەبینن. ئەگەر بەرامبەر داوای لێبوردنیان لێبكات، ئەوا پەسەندكردنی ئەو داوایە بە بەزین دادەنێن، خۆشیان ئامادە نین داوای لێبوردن بكەن، چونكە باوەڕیان وایە كە لاوازیی خۆیان نیشان دەدەن، ئەمە لە كاتێكدا پرەنسیپەكانی دەرووندروستی پێمان دەڵێت، یەكێك لە خەسڵەتەكانی كەسانی دەرووندروست بریتییە لە لێبوردەیی. كەسانی ناتوندوتیژ لەدوای ئەنجامدانی هەڵەیەك یان توندوتیژییەكی كاتی هەست بەپەشیمانی دەكەن و تووشی ئازاری ویژدانیان دەبن، بەڵام كەسانی توندوتیژ هەست بەپەشیمانی ناكەن و ئازاری ویژدانیان تووش نابێت، چونكە لە بنەڕەتدا ویژدانیان وەك پێكهاتەیەكی سایكۆلۆژی نەخۆشە.