منداڵان جیهانێكی هەستیار و تایبەت بە خۆیان هەیەو جۆری پەروەردەو پێگەیاندنیشیان ئەركی باوان و حكومەتی وڵاتەكەشیان قورستر دەكات، هەر ئەو منداڵانەشن كە بە نەوەی داهاتوو ناسراون و، گەر بایەخ بە پەروەردەی تەندروستیان بدرێ، ئەوا لە داهاتوودا وەك گەنجی بەرهەمهێن سوودیان بۆ خۆیان و كۆمەڵگەش دەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەكی زۆری منداڵان لە سەرلەبەری ئەم گڵتۆپە خاكییەی گەردووندا بە كوردستانیشەوە، لەو جیهانە تایبەتییەی خۆیان دابڕێندراون، ژمارەیەكی زۆریان یان خراونەتە بەر كاری قورس و تاقەتپڕووكێن، یان سەرگەردانی شەقامەكان كراون، ئەوان زۆربەیان لە خێزانی خۆیان نائۆمیدن و تامەزرۆی ئاوڕلێدانەوەی حكومەتن، ئەوەش لە كاتێكدایە كە پێش 60 ساڵ كۆنگرەی جیهانی تایبەت بەمنداڵان بەستراوەو دواتر رۆژی جیهانییان بۆ دەستنیشان كراوە.چالاكانی مەدەنیش لەو بوارەدا وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی بە كەمتەرخەمی تۆمەتبار دەكەن و دەخوازن ئامار و داتای تەواوی منداڵانی كاركەر دەستنیشان بكرێ و هاوكات پلان و پڕۆژەی تایبەتیان بۆ تەرخان بكرێ، بۆ ئەوەی ئەوانیش لە دەرفەتەكانی پەروەردە و گەشەسەندن بێبەش نەكرێن.

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە رۆژی (20ی تشرینی دووەمی ساڵی 1954) لە وڵاتی سویسرا یەكەم كۆنگرەی جیهانی تایبەت بەمنداڵان بەست، هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كۆدەنگییەك لەسەر ژیانی منداڵ لەنێوان دەوڵەتە زلهێزەكانی جیهاندا دروست بێت .لە رۆژی (20ی تشرینی دووەمی ساڵی 1989)یش لەكاتی یادكرنەوەی رۆژی جیهانی منداڵاندا بەئامادەبوونی نزیكەی (191) دەوڵەت یاداشتی بەرگری لە مافەكانی منداڵان مۆر كرا .
لەو رێككەوتنە جیهانییە چەند خاڵێك قسەو باسیان لەسەر كرا، لەوانە: دەستنیشانكردنی تەمەنی منداڵ، ئەمە بێجگە لەوەی كە سەرجەم ئەو وڵاتانەی كە ئەم رێككەوتنەیان مۆركرد هاتنە نێو هاوكێشەی پاراستنی و بەرگریكردن لەمافە بنەڕەتییەكانی منداڵ . بەڵام سەرەڕای ئەو هەوڵانە تا هەنووكەش منداڵان لە ئاستی دنیادا بە كوردستانیشە زۆرێك لە مافەكانیان پێشێل دەكرێت.
نووسەر و چالاكی مەدەنی چلورە ئەحمەد هەردی، یەكێكە لەو ژنانەی بوێرانە لە كۆتایی ساڵانی نەوەدەكان و سەرەتای سەدەی بیستوویەكدا كەوتە هەوڵ و كۆشش بۆ ئەوەی مافەكانی منداڵ و خێزان لە كۆمەڵگە كوردی مسۆگەر بكرێ، بۆیە سەنتەرێكی بە ناوی (سەنتەری خاتووزین) دامەزراند، تا لەو بوارانەدا چالاكی بەرفراوانتر بكەن.
چلورە لە دەستپێكی قسەكانیدا بۆ گوڤاری گوڵان، سەبارت بە ئاستی كاركردن لە سەر باشتركردنی دۆخی منداڵانی كوردستان دەڵێت: «لەسەر پرس و كێشەكانی منداڵان لە هەرێمی كوردستان تا راددەیەك كار كراوە و ناكرێت حاشا لەو كارانە بكرێت كە ئەنجامدراون»، نموونەشی بەوە هێناوە كە لە قوتابخانەكاندا بەشێكی زۆر لە مامۆستایان كەمتر پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن، دایك و باوكانیش باشتر مامەڵە لەگەڵ منداڵەكانیان دەكەن، هۆكاری ئەوەشی بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هوشیاری تاك گەڕاندەوە و گوتی: «بەراورد بە 10 تا 15 ساڵی رابردوو دیاردەی بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بەمنداڵ و ئیشكردنی منداڵ كەم بۆتەوە، لە رووی یاساییشەوە كاری بۆ كراوە، بۆ نموونە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی دیارترینی ئەو بەرهەمانەیە كە لەم چەند ساڵەی دواییدا كارێكی گرنگ بوو بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەموو ئەو توندوتیژییانەی دژ بەمنداڵان ئەنجام دەدرێت». بە بڕوای چلورە بە جێبەجێكردنی ئەم یاسایە بەشێكی زۆر لە گرفتەكانی منداڵان چارەسەر دەبێت و ئەو یاسایە زۆر خزمەتی بە پرسەكانی منداڵ و خێزان كردووە، چەند رێكخراوێكیش كەوتوونەتە كاركردن بۆ ئەوەی ئەم یاسایە بەگشت كۆمەڵگە بناسێنن . گوتیشی: «لە كاتێكدا لە رۆژی جیهانی چەسپاندنی مافەكانی منداڵ نزیك دەبینەوە، ئەركی هەموو لایەكمانە ئاوڕێك لەو منداڵە ئاوارانە بدەینەوە كە لە نێو كەمپەكاندا ژیان بەسەر دەبەن و لەهەموو خۆشییەكانی ژیان بێبەش كراون. هەر لە نەبوونی جێگە و رێگەی ژیان و تا بێبەش بوون لە خوێندن و قوتابخانەی گونجاو، ئەمانە هەمووی گرفتن بۆ منداڵانی ئاوارە كە وایكردووە ئەوان لە دۆخێكی زۆرخراپدا بژین، گەرچی رێژەیەكی زۆری ئاوارە لەم كاتە كەمەدا رووی لە هەرێم كردووە و جۆرە قەیرانێكی دروستكردووە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا پێویستە هەرچی زووە كار لەسەر پرسی منداڵانی ئاوارە بكرێت، چونكە ئەوان پێویستیان بە هاوكارییە، ناكرێت ئێمە باس لە جێبەجێكردنی مافەكانی منداڵان بكەین و منداڵانی ئاوارەش لە بەرچاومان برسی و بێ جێگە و بێ قوتابخانە بن و لە خوێندن بێبەش بكرێن».
لە لای خۆیەوە نووسەر و چاودێری سیاسی و كۆمەڵایەتی ئاراس نوری ئەحمەد تەها، ئەوەی بۆ گوڵان خستەڕوو كە باسكردنی مافەكانی منداڵ پێویستی بە دیراسەیەكی ورد هەیە، یەكەم مافی منداڵ ئەوەیە لە ژێر چاودێری و خۆشەویستی دایك و باوكیدا پەروەردە بكرێت، بەڵام كاتێك كە باس لە سیستمی تایبەتی دەكرێت بۆ پەروەردەكردنی منداڵ لە قۆناغی بنەڕەتیی خوێندن، بەرپرسیاری دەخاتە ئەستۆی دەوڵەت، پەروەردەی منداڵ لەو تەمەنە ناسكە پڕ لە ئامادەبوونەدا بۆ فێربوون و وەرگرتنی رێنمایی دەكەوێتە ئەستۆی خوێندنگە و وەزارەتی پەروەردە و حكومەت» گوتیشی: «ڤیلهێلم فۆن هومبۆلدت،1767 هەتا 1835، یەكێك لە پێشڕەوەكانی ریفۆرمی فێركاری و خوێندن لە ئەڵمانیا، گومانی زۆری هەبووە بەرامبەر بە دەوڵەت، وەك پێداگۆگ (بەخێوكەر) بۆ پەروەردەی منداڵ، بە بۆچوونی هومبۆلدت، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی، كە دایك و باوك، پەروەردەكردنی منداڵەكانیان بە كوێرانە بخەنە ئەستۆی دەوڵەت و بۆ ئەم بڕیارەشیان نرخێكی فرەبەرز دەدەن و دركی پێ ناكەن، چونكە لە جیاتی ئەوەی ئەم منداڵانە ببنە كەسانێكی ئازاد و تێگەیشتوو، دەبنە ژێردەستەی دەوڵەت و سیستمێكی نەخشەكێشراو».
بە بڕوای ئاراس پێویستە خێزان هانبدرێت كە منداڵەكانیان بۆ خوێندن بنێرن و هەتا تەمەنێكی دیاریكراو خوێندن بە زۆرەملێ بێت، گوتیشی: «هۆی هاتنەكایەی خوێندنی ئیلزامی ئەوە بوو، زۆربەی خێزانەكان كە دوور بوون لە خوێندن و فێربوون و رۆشنبیری، منداڵەكانیان هەر لە تەمەنێكی بچووكەوە دەنارد بۆ جووتیاری (پێداگۆگ لادینتن) ئەم رەفتارەی دایك و باوك دەبووە هۆی ئازاری زۆر بۆ منداڵ. بۆیە دەوڵەت بۆی هەبووە، ئەم هەنگاوە بنێت، كاتێك كە دایك و باوك ئازاربەخش بوون بۆ مناڵەكانیان. واتا خوێندنی زۆرەملێ منداڵ لە دەستی دایك و باوكی كاڵفام دەپارێزێ، بەهۆی تایبەتمەندی بواری سیاسی كوردستانیشەوە، باشترین رێگە بۆ چارەسەركردنی پێشێل كردنی مافی منداڵ بۆ خوێندن و فێربوون و رۆشنبیری بە شێوازێكی یەكسان، ئەوەیە كە لە كوردستان خوێندگەكان هەتا پاش نیوەڕۆ بێت و سیستمی ئاگاداری تەواو هەبێت بۆ خوێندن و پەروەردە و جێبەجێكردنی كاری رۆژانەی خوێندن. جگە لەوەش، پێویستە بەرنامەی هونەری و وەرزشی و ژینگەپاراستن گرنگی تەواوی پێبدرێت.».
چالاكی مەدەنی و راگەیاندنكار ژیان سەعدوڵڵا، سەرەتا بەمجۆرە پێناسەی منداڵ دەكات «منداڵ ئەو بوونەوەرە جوانەیە كە هەموو كوڕ و كچێك دوای هاوسەرگیری ئاواتی بۆ دەخوازن»، هاوكات دەڵێت: «بێگومان ئێمە لە كاتێكدا كە باس لە مافەكانی منداڵان دەكەین لە كوردستان، دەبێت لە بنەچەی ئەوە تێبگەین كە مافەكانی منداڵ چین و چۆن دەتوانین لەم پرسە تێبگەین، چونكە ئێمە تا نەزانین مافەكان چین، ناتوانین بڕیاری سەرەكی لەسەر ئەم پرسە بدەین، ئەوەی ئێمە تێبینیمان كردووە، ئەوەیە كە بەراورد بە منداڵانی جیهان شتێكی ئەوتۆ بۆ منداڵانی كوردستان نەكراوە .لە كوردستان دەیان رێكخراومان هەیە بە ناو داكۆكی لە مافەكانی منداڵان دەكەن، بەڵام وەك پێویست نەیانتوانیوە بە دروستكردنی فشار لە سەر یاسادانەران بەرگری لەمافەكانی منداڵان بكەن، بۆ نموونە پێویستە یاسایەك هەبێت بەرگری لەو منداڵە بكات كە دەستدرێژی سێكسی دەكرێتەسەر، یاخود یاسایەكی تایبەت بەو منداڵانە هەبێت كە دەكەونە ژێر دەستی زڕدایك و زڕباب»،
جەختی لەوەش كردەوە كە رێكخراوەكان پێویستە گرنگی بە منداڵانی ئاوارەی ناو كەمپەكان بدەن، كە ئەو منداڵانە چەندین جار مافیان لی سەندراوەتەوە، ئەوان جیا لەوەی لەسەر خاك و نیشتمانی خۆیان دەركراون، ژمارەیەكی زۆریان بێ دایك و بێ باوك كراون. گوتیشی: «سەرەڕای ئەوەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان تا رادەیەكی باش هاوكاری برا ئاوارەكانمان دەكات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا منداڵانی ئاوارە لە ناو كەمپەكاندا لە زۆر ماف بێبەش بوون، بۆ نموونە نەبوونی شوێنی خوێندن وایكردووە منداڵان لە خوێندن داببڕێن».
رۆژنامەنووس لانە ئامانج، رایوایە لە بنەڕەتدا رەوشی مافەكانی مرۆڤ لە كوردستان و عێراق و تەواوی ناوچەكە هەمیشە لە ژێر پرسیاری جددیدایە و بەردەوام ئەو ناوەندە جیهانییانەی كە چاودێری رەوشی مافەكانی مرۆڤ دەكەن، رەخنە لە دۆخی مافی مرۆڤ لە ناوچەكەدا دەگرن، گوتیشی: «بەداخەوە لە كوردستان هەمیشە رەوشی منداڵان بەراورد بە توێژەكانی دیكە كەمتر بایەخی پێدراوە، لەحاڵێكدا هەر منداڵانن كە زیاتر رووبەڕووی توندوتیژی و سووكایەتی پێكردن و دەستدرێژی سێكسی بەزۆر كارپێكردن و چەندین شێوەی دیكەی پێشێلكاری لە مافەكانیان دەبنەوە، لە ئێستاشدا كە دۆخی ناوچەكە بەشەڕێكی توند و ماڵوێرانكەردا تێدەپەڕێت، نەهامەتییەكانی منداڵانی كوردستان زیاتر بووە، چونكە منداڵان كەمتر دەتوانن بەرگەی برسێتی و تینوێتی و گرفتەكانی ئاوارەیی بگرن».
لانە لە درێژەی قسەكانیدا بە پێویستی زانی «هەرچی زووە كار بۆ منداڵانی ئاوارە بكرێت» و گوتی: «ناكرێت ئێمە یادی رۆژە جیهانییەكانی مافەكانی منداڵ بكەینەوە، كەچی هەزاران منداڵی ئاوارە لە مافەكانی خۆیان لە وڵاتی ئێمەدا بێبەش بن، بەتایبەتی لە ئێستادا بارودۆخی ئاوارەكان بەگشتی و منداڵان بەتایبەتی بەرەو خراپتر دەچێت، لە راستیدا بەپێی ئەو بەدواداچوونە رۆژنامەوانییانەی ئێمە كردوومانە ئەگەر بە خێرایی گۆڕانكاری بەسەر ژیانی ئاوارەكاندا نەكرێت، بەتایبەتی لە رووی جل و بەرگ و دابینكردنی ئامیری گەرمكەرەوە بۆ ئاوارەكان، ئەوە ئێمە لە داهاتوویەكی نزیكدا شایەتی كارەساتی مرۆیی گەورە دەبین و دەبینین چۆن نەخۆشی و پەتای جۆراوجۆر لە ناو ئاوارەكان بەگشتی و منداڵان بەتایبەتی سەر هەڵدەدات، ژیانی هەزارانیان دەخاتە مەترسییەوە، هەرچەندە لە ئێستاشدا رێژەیەكی زۆر نەخۆشی و لە ناو ئاوارەكاندا هەیە، بەتایبەتی كۆكە و هەڵامەت و ئەو جۆرە نەخۆشییانە بە رێژەیەكی زۆر زیادیان كردووە. بەداخەوە بەهۆی خراپی گوزەرانی ئاوارەكانەوە ئێمە لە ئێستادا تەنیا بیرمان بۆ ئەوە دەچێت كە لە رووی خواردن و تەندروستییەوە ژیانێكی گونجاویان هەبێت، بەڵام منداڵانی ئاوارە پێویستە لە مافی خوێندن بێبەش نەكرێن».