گوڵان: كۆمەڵایەتی

سەرەتا د. نیان عەبدوڵڵا پسپۆڕی نەخۆشییەكانی ئافرەتان و منداڵبوون، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لە سیستمی تەندروستیدا زۆر كەموكوڕی هەیە، لەوانە: كەمیی ژمارەی نەخۆشخانە و گرانی نرخی چارەسەركردن و ئاستی دواكەوتویی تاقیگە و كەرەستە و ئامێرەكانی پشكنین و دەرمانی بەكارەاتوو». سەرباری پێشێلكردنی مافەكانی نەخۆش و هاووڵاتیان لە رێگەی مامەڵەی نەشیاو و نەگونجاو، هەروەها ناڕێكی لە كاری نەخۆشخانە تایبەتیەكان و نەبوونی چاودێری لە لایەن تیمەكانی وەزارەتی تەندروستی و سزانەدانی ئەوانەی كە سەرپێچی دەكەن بە پێی یاسا و رێنماییەكان. گوتیشی: «لە وڵاتانی پێشكەوتوو پێچەوانەی لای خۆمان ئافرەتانی دووگیان بە شێوەیەكی بەردەوام لەلایەن پزیشكی تایبەتەوە چاودێری دەكرێن. هەروەها ئافرەتانی وڵاتانی پێشكەوتوو زیاتر رۆشنبیرن و پابەندی رێنماییە پزیشكییەكان دەبن و منداڵیش زۆر دروست ناكەن.»
سەبارەت بە هۆكارە سەرەكییەكانی مردنی دایكانیش ئەو پزیشكە دەڵێت: «خوێنبەربوونی دوای لەدایكبوون، بەرزبوونەوەی فشاری خوێن، درێژەكێشانی كاتی منداڵبوون، ژەەراوی بوونی خوێن، كاریگەری نەخۆشییە درێژخایەنەكان، كەمخوێنی، خراپی خۆراك و نەخۆشی مەلاریا هۆكارگەلێكن كە هەڕەشە لە گیانی ئافرەت دەكەن، جگە لەوانەش ئەو دایكانەی نەخۆشییەكانی شەكرە، دڵ، گورچیلە، جگەر، یان فشاری خوێنیان هەیە، یان منداڵەكەیان دووانە بێت، پێویستە لە نەخۆشخانە منداڵیان ببێت، چونكە ئەو حاڵەتانە پێویستییان بە چاودێری وردی پزیشك و هەندێكجاریش بە نەشتەرگەری هەیە، تەنانەت ئەو ئامارەی لە هەرێمی كوردستان لە بەردەستدایە تەنیا مردنی ئەو ئافرەتانەی تێدا تۆماركراوە كە لە نەخۆشخانەكان گیانیان لەدەستداوە، ئەو ئامارە رێژەی راستەقینەی مردنی دایك نیشان نادات، چونكە ساڵانە بەدەیان ئافرەت لە بەردەستی مامان لەماڵەكان لەسەر منداڵبوون دەمرن و لە ئاماری گشتیش تۆمار ناكرێن.
تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی لە دەستەی سەربەخۆیی مافی مرۆڤ، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بە گوێرەی ئەو ئامارانەی لە بەردەستدایە رێژەی مردنی ئافرەتان بە بەراورد لەگەڵ ساڵانی رابردوو رووی لە هەڵكشان كردووە. هەڵبەتە ئەمەش بێ هۆ نییە و دیارە جگە لەو بارودۆخە خراپەی كە كۆمەڵگە پێیدا تێپەر دەبێت كە تاكەكان بەگشتی تێیدا زەرەرمەندن و پشكی شێریش بەر ئافرەتان دەكەوێت، كۆمەڵێك هۆكاری دیكەشی هەیە. وەك هۆكارە ئابوورییەكان: دیارە تا ئێستاش ئافرەت كۆڵەكەی بەڕێوەبردنی ماڵن و بەشێكی زۆری دابینكردنی پێداویستی خێزان دەكەوێتە ئەستۆی ژنان، بۆیە ئەم هەڵتەكانە ئابوورییەی ئەم دواییەی هەرێمی كوردستان كاریگەرییەكی زۆر خراپی لەسەر ژیان و گوزەرانی خێزان دروست كردووە كە ئەمەش بە پلەی یەكەم رەنگدانەوەی لەسەر ئافرەتان دەبێت، بەوەی كە نەتوانێت پێداویستی خێزانەكەی دەستەبەر بكات.
جگە لە هۆكاری ئابووری، نەبوونی پێداویستییە پزیشكیەكان و داڕمانی ژێرخانی تەندروستی لە هەرێم بە هۆی قەیرانی دارایی و نەناردنی دەرمان و پێداویستییە پزیشكیەكان لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە، ئەمانە كاریگەری خراپی لەسەر هەموو لایەك دروست كردووە، ئافرەتانیش لەو گرفتەدا پشكی شێریان بەردەكەوێت بەوەی كە تووشی جۆرەەا نەخۆشی ژنانە دەبن، كە پیاوان تووشی نابن، ئەمەش فاكتەرێكی دیكەیەە بۆ مردنی ئافرەتان بە نەخۆشییەكان، هەروەها زۆربوونی رێژەی ئاوارە و پەنابەران لە هەرێمی كوردستان وایكردووە كە هەمان ژمارەی نەخۆشخانە و بنكە تەندروستیەكان و ستاف و كارمەندانی نەخۆشخانەكانی هەرێم بەتایبەتیش نەخۆشخانەی منداڵ بوون بۆ ئەم رێژە زۆرەی ئافرەتانیش بەكاربێت، لێرەدا دەبینین كە ئیستیعاب نەكردنی ئەم نەخۆشخانانە و پێ رانەگەیشتنی كارمەندان و كەمیی دەرمان بە مردنی ئافرەتان كۆتایی دێت، چونكە بە هۆی بارودۆخەكەوە لەوانەیە ئافرەتان خزمەتگوزاری تەندروستی وەكو پێویست وەرنەگرن. لە لایەكی دیكەوە ئامارەكان دەریدەخەن كە رێژەی جیابوونەوەی خێزانەكان 15% زیادی كردووە، ئەمەش كێرڤێكی زۆر مەترسیدارە و هەڕەشەیەكی ترسناكە بۆسەر ئایندەی كۆمەڵگە. بە شێوەیەكی گشتی ئەم هۆكارانە دەبنە هۆی گیان لە دەستدانی ئافرەتان بە شێوازی جیاجیا .
رۆژنامەنووس و راەینەری تەندروستی یاسین جاف، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە هەموو ئامار و داتاكان چ لە سەر ئاستی جیەانی و چ لەسەر ئاستی عێراق و كوردستانیش ئەوە دەردەخەن كە رێژەی مردنی ئافرەتان لە بەرزبوونەوەدایە، گەرچی رێژەكە لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی دی جیاوازە، سەبارەت بە كوردستانیش دەكرێ بڵێین: سیستەمی تەندروستی لە كوردستان هەم بە شێوەیەكی ناتەندروست پراكتیزە دەكرێت، هەمیش لە سەر ئاستی هوشیاریی خۆپارێزی و پاراستنی تەندروستی كێشەی هەیە، هەموومان ئەوە دەزانین كە خۆپاراستن لە چارەسەری باشترە.
بەڵام ئایا لە سیستەمی تەندروستی چیمان بەتایبەت بۆ دایكان و ئافرەتانی دووگیان كردووە؟ ئاستی رۆشنبيری تەندروستی كێرڤی زۆر لە خوارەوەیە و تەنانەت كوڕان و كچانی ئێمە پێش پرۆسەی هاوسەرگیری شتێكی وا لەسەر پرسی جووتبوون و سێكس نازانن. دەكرێت راشكاوانە بپرسین: ئایا كچان و كوڕانی ئێمە ئاستی رۆشنیرییان لە سەر دووگیانی لە چ ئاستێكدایە و پیاوان لە كاتی دووگیانی خێزانەكانیان چەندە هاوكاریان دەبن؟ ئەی پزیشكان و كارمەندانی بنكە تەندورستییەكان كە بەشێكیان هەیە بەناوی چاودێری دایكایەتی، ئایا لەم بەشەدا جگە لە ناونووسكردنی و كردنەوەی فایلێكی دایكایەتی و كوتانەكانی دایكایەتی، چەندە رۆشنیری پێویست بە ئافرەتی دووگیان دەدەن؟ هەروەها ئافرەتانی ئێمە ئەوەندەی بۆ سونەر دەچنە لای پزیشك بۆ ئەوەی بزانن ئاخۆ منداڵەكەیان كچە، یان كوڕە، نیو هێندە لەباری تەندروستی خۆیان ناپێچنەوە، ئەمەش كێشەیەكی دیكەیە. كەوایە بە كورتی ئاستی خزمەتگوزارییە تەندروستییەكانی چاودێری دایكایەتی لە هەرێمی كوردستان زۆر سادە و سەرەتایین، بۆیە رێژەی مردنی ئافرەتان لە بەرزبوونەوەیە .
لە لای خۆیەوە پەرلەمانتار زوڵفا مەحموود سەرۆكی لیژنەی كاروباری تەندروستی و ژینگە لە پەرلەمانی كوردستان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە سەلامەتی و تەندروستیی گشتی بە یاسا مسۆگەر ناكرێت، بەڵكو چاودێریكردن و رێنمایی پێویستە، گوتیشی: «وەكو لیژنەی كاروباری تەندروستی لەم خولەدا چەند پڕۆژەیاسامان پێشكەش بە پەرلەمان كردووە و خوێندنەوەی یەكەمیشیان بۆ كراوە، یەكێك لە پڕۆژەكانمان دوو ماددەی ماوە و خەریكە دەكرێ بە یاسا، ئەوەندەی ئێمە تێبینیمان كردووە، رێژەی مردنی دایكان زیادی نەكردووە بە بەراورد لەگەڵ ساڵانی رابردوو، بەڵام جێگەی داخە لە هەرێمی كوردستان رێژەی منداڵبوونی سروشتی رۆژ لە دوای رۆژ لە داشكاندایە و منداڵبوونیش لە رێگەی نەشتەرگەری لە هەڵكشاندایە، لە كاتێكدا لە هەموو جیەاندا رێژەی منداڵبوون لە رێگەی نەشتەرگەری 10 تا15% تێپەڕ ناكات، لە كوردستان خەریكە لە 50% تێپەڕ دەكات، لەلایەكی دیكەوە ئێمە چەندینجار وەزارەتمان ئاگادار كردۆتەوە لە گرنگینەدانیان بە بنكە تەندروستییەكان كێشەی زۆر بەتایبەتی بۆ دایكان دروست دەكات، من وەكو خۆم پێموایە گرنگیدانەكان تەنیا بۆ موزایەدەی سیاسی بەكاردێن و لە كاتی هەڵبژاردنەكان دەست دەكرێ بە دانانی بەردی بناغەی نەخۆشخانەكان، لە كاتێكدا بنكە تەندروستییەكان زیاتر پێویستیان بە گرنگیپێدانە، كەواتە گرنگینەدان بە بنكە تەندروستییەكان وایكردووە نەتوانین ئاستی رێژەی مردنی دایك و كۆرپەلە دیاری بكەین، لە كاتێكدا ساڵانە بە هەزاران دایك منداڵیان دەبێت بە بێ بوونی پرۆسەی چاودێری دایكایەتی، بەبێ هیچ كوتانێكی پێویست، بەبێ بوونی پزیشكی پسپۆڕ بۆ چاودێریكردنی دایكان .
سەرۆكی لیژنەی تەندروستی رێكاری چارەسەر لەوەدا دەبینێت كەوا وەزارتی تەندروستی هەوڵی ئەوە بدات رێنمایی و هۆشیاری تەندروستی بڵاوبكاتەوە، گرنگی زیاتر بە بنكە تەندروستییەكان بدات، چاودێری بەساڵاچووان و دایكان و منداڵانی تازە لەدایكبوو بكەن، هەروەها كێشەی نەبوونی داتا چارەسەر بكرێت و هەوڵبدرێ داتاكان كۆبكرێنەوە، لە بنكە تەندروستییەكانیش پزیشكی خێزانی هەبێت، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا پێویستە راەێنانی بەردەمای كارمەندانی بنكە تەندروستییەكان بایەخی زیاتری پێبدرێت، بە مەبەستی پێدانی هۆشیاری تەندروستی بەو نەخۆشانەی كە سەردانیان دەكەن، هەموو ئەوانە كارێكی ئاسانن و تێچوونێكی وایشی نییە.»
بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیەانی ساڵانە زیاتر لە 500 هەزار دایك لەكاتی منداڵبوون دەمرن، كە 99%یان لە وڵاتانی جیەانی سێیەمن، بەتایبەت لە باشووری ئاسیا و ئەفریقیا. رێكخراوی تەندروستی جیەانی (WHO) لەساڵی 1995ـەوە هەوڵی جددی دەدات بۆ نەەێشتن یاخود كەمكردنەوەی مردنی دایك بەەۆی دووگیانییەوە، هەروەها كەمكردنەوەی مردنی منداڵانی خوار تەمەنی پێنج ساڵی، ئەمانە هەوڵێك بوون بۆ كەمكردنەوەی رێژەی مردن لەماوەی 25 ساڵ بۆ رێژەی سێ لەسەر چوار، بەتایبەتی لە وڵاتانی ئەفریقیا، چونكە مردن لەوێ رێژەكەی زۆر زیاترە لەئەمریكا و ئەوروپا. بە گوێرەی ئاماری نەخۆشخانەی ئافرەتان و لە دایكبوون ساڵی رابردوو لە هەولێر پێنج ئافرەت لەكاتی منداڵبوون مردوون و لە ماوەی هەشت مانگی رابردووش سێ ئافرەت بەم هۆیەوە گیانیان لەدەستداوە.