لە كاتێكدا لە لاپەڕەكانی مێژوودا باسی ئەوە كراوە، سەردەمێك ئافرەت باڵادەست بووە كە بە سەردەمی (ماتریاركی) واتە دایكسالاری بەناوبانگە، بەڵام دوای هاتنی قوناغی كشتوكاڵ و دەستپێكردنی قۆناخی دەرەبەگی ئەو تۆڵەیە لە ئافرەت كرایەوە و سیستەمی دەسەڵاتی گۆڕی بۆ (پاتریاركی) واتە باوكسالاری و لەو كاتەوە ڕوژ بە ڕوژ ئەستێرەی ژن روو لە ئاوابوون بووە، دەروونناسانیش پێیانوایە دایكی دیلكراو ئەستەمە بتوانێ رۆڵەكەی فێری ئازادی و خۆشەویستی و لێبووردەیی بكات، بەڵام زانایان زۆر جار جەختیان لەوە كردووەتەوە كە هۆشیاری پیاو یەكسانە بە هۆشیاری تاكە كەسێك، بەڵام ئەگەر دایكێك هۆشیار بێت، نەوەیەك هۆشیار دەبێت.

سەرەتا نووسەر و رۆژنامەنووس یوسف مەنتك، باسی ئەوە دەكات كە لە نێوان ئافرەت و پیاودا تەنیا جیاوازی فیزیكی واتە پێكهاتەی ئۆرگانەكانی لەش شتێكی بەرچاوە، بەڵام لە توانای هزری و بەرهەمی فكری و بەڕێوەبردنی خێزاندا ئافرەت رۆڵی لە پیاو ئەگەر زیاتر نەبێت، كەمتر نییە. هاوكات دەڵێت: «لە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی كەلتووری ئایینی باڵادەستە و ژن رۆڵێكی ئەوتۆی پێنەدراوە كە بتوانێت تەواوی مافەكانی دەستەبەر بكات. ئەگەر سەیری ئەفغانستان و ئێران و سعودییە و گشت وڵاتانی كەنداو بكەین، دەبینین دەسەڵاتی پیاوسالاری زاڵە بە سەر گشت جومگەكانی ژیاندا، كوردستانیش لەو پەتایە بەدەر نییە. گەرچی ململانێی حزبەكان وایكردووە، ئافرەتان لە چەند بوارێكدا دەربكەون، بەڵام هێشتا ژینگەیەكی گونجاو بۆ دەستەبەركردنی یەكسانی و مسۆگەركردنی مافەكانی مرۆڤ بێ جیاوازی رەگەزی، بەدی ناكرێت.
ئەو رۆژنامەنووسە رایوایە «سیستمی پەروەردە لە قۆناغەكانی باخچەی ساوایان تا خوێندنی باڵا ئەگەر خاوەن پلان بێت، رۆڵی سەرەكی هەیە بۆ هۆشیاریی تاك و دروستبوونی كەسایەتییەكی یەكسانیخواز، هەروەها فاكتێكی گرنگ بۆ بایەخدان بە ئافرەت و تواناكانی، داڕشتنی یاسایەكە كە هەمووان پابەند بكات، رەوتی ژیان بە یەكسانی رەگەزی رێك بخات، بەڵام كاتێك یاسای وا نەبێت، یاسای مێگەل و یاسای زۆرداری پیادە دەكرێت، كە تەنیا بەرژەوەندی پیاو دەپارێزێت». وتیشی: «ژن كۆتایی بە دەسەڵاتی قەیسەر لە ڕووسیا هێنا. ئەوە دوو خولە ئافرەتێك ئەڵمانیا ئیدارە دەكات كە بە ژنە ئاسنینەكە ناسراوە. بە سەدان نموونەمان لە بواری ئەدەب و هونەر و تەنانەت لە بواری ئابووری و سیاسەت لە وڵاتانی پێشكەوتوو هەیە، كە ژنانی سەركەوتوون، بەڵام لە لای خۆمان نەك ئافرەت، بگرە پیاوانیش خاوەنی ئیرادەیەكی وا نین، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەیەكی تەواو حزبیمان هەیە، ڕێكخراو و سەنتەرەكانی تایبەت بە خانمانیش دابەش بوون بە سەر چەند گرووپ و ئایدیۆلۆژیایەك، تاك و تەرا ژنانێك هەن داكۆكی لە مافی ئافرەتان دەكەن، ئەوانیش هەردەم لە ژێر هەڕەشە و توانج و پلار و سووكایەتی پێكردنن. بە كورتی لە كۆمەڵگەیەكی سەقەتی ڕۆژهەڵاتی، نە تاك هۆشیار دەبێت، نە یاسا سەروەر دەبێت، نە مافی ئافرەتیش جێگیر دەبێت، بۆیە تا ئێستاش كەلتووری ژنكوشتن و سووكایەتی بە ژن باڵادەستە وئافرەت وەك كاڵایەك سەیر دەكرێت.»
خوناو عوسمان چاڵاكی بواری مافەكانی ئافرەت، قسەكانی بەوە دەستپێدەكات كە: «لە كۆمەڵگەی ئێمەدا پەروەردەكردنی منداڵ بووەتە ئەركێكی سەرەكی دایك و حكومەت و كۆمەڵگە خۆیان لەو بەرپرسیارێتییە دزیوەتەوە و نەیانتوانیوە شانبەشانی دایك رۆڵەكان پەروەردە بكەن، پێچەوانەی وڵاتانی رۆژئاوا كە منداڵ هێشتا لە سكی دایكیدایە حكومەت زۆر لە بەرپرسیارێتییەكانی دەگرێتە خۆی، دوای لەدایكبوونیشی لە قۆناغی دایەنگەوە پەروەردە دەكرێت، كەواتە ئەركی دایك زۆر سووك دەكرێ، كەچی لێرە تاوەكو منداڵ دەگاتە تەمەنی پێگەیشتن هەر لە ژێر چاودێری و كاریگەری دایكدایە، زۆریش زەحمەتە ئەو دایكە بتوانێت جگەرگۆشەكەی بكاتە تاكێكی چالاك و كارا، چونكە ئاستی پەروەردەكردنەكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە دایكەكە تاچەند هۆشیار و رۆشنبیرە، بۆ ئەوەی منداڵەكەی پێ گۆش بكات، تاوەكو ئەو منداڵە لە داهاتوودا لە ژێر رۆشنایی ئەو زانیارییانەی لە دایكیەوە فێر بووە پەرە بە رۆشنبیرییەكەی خۆی لە هەموو فاكتەرەكانی ژیان بدات، بۆ نموونە بەشێك لە دایكانی وڵاتەكەمان پەروەردەكردنی نەوەی دواڕۆژ و بیری نەتەوەیی و ئینتیمای نیشتمانییان فەرامۆش كردووە، بۆیە ئینتیمای نیشتمانی گەنج تا رادەیەك لاواز بووە و خۆشەویستی نیشتمان نەبۆتە ئەركی تاك، پێویستە ئەوە خەمی دایك بێت كە منداڵەكەی زمانی گرت و رەنگەكانی لە یەكتر جیاكردەوە، بە پیرۆزی ئاڵای نەتەوەكەی گۆشی بكات، ئەوكات دەتوانین پشت ببەستین بە داهاتوویەكی گەش بۆ گەل و نەتەوەكەمان، دەبینین منداڵ لە دەستپێكی تەمەنیدایە و تازە فێری ئەلف و بێ بووە، دایك و باوك هەوڵ نادەن فێری ناسینی وشەی كوردستان و ئاڵای كوردستانی بكەن، ئەگەر دایك لە مەسەلە نەتەوەییەكان و هەموو ئەو فاكتەرانەی دەبنە هۆكاری پێشكەوتنی ژیان، هۆشیار بوو، بێگومان منداڵ هوشیاریش پێشكەش بە كۆمەڵگە دەكات، گەرچی ناكرێ لە پەروەردەكردندا لایەنەكانی دارایی و كۆمەڵایەتیش فەرامۆش بكرێ، بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا منداڵ تەنیا فێری دوو وشە دەكرێ، ئەویش وشەی (مەكە و عەیبە)یە، لە ئەنجامدا منداڵێكی شەرمن و بێ كەسایەتی لێدەردەچێت، كەواتە هۆشیاری دایك یەكسانە بە هۆشیاری كۆمەڵگەیەك.
دەروونناس سەرخێڵ حاجی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «دایك مافی خۆیەتی شانازی بە خۆیەوە بكات، چونكە پرۆسەی دایكایەتی سەرچاوەی ژیانە، یەكەم زمان كە منداڵ فێری دەبێ (زمانی دایكە)، چونكە دایك لە هەموو كەس نزیكترە و پێوەندییەكی مەزنی ڕۆحی لە نێوان منداڵ و دایكدا هەیە، بۆیە سروشتییە منداڵ یەكەم وشە لە دایكەوە فێر دەبێ. كەوایە دایك گەورەترین قوتابخانەیە و بەرچاوترین ڕۆڵی لە گەشەی زماندا هەیە و ئافرەت سەرچاوەی زمانە و بكەرێكی باڵادەستیشە بۆ پاراستنی زمانەكەمان وەكو كورد، منداڵ هەر لە یەكەم ساتی دەستپێكردنی ژیانیەوە بە تیشكی ئەوین و عاتیفەی دایكیەوە گرێ دەدرێ، دایك بە شێوەی فیزیكی و ڕۆحی و ئەخلاقی لە خزمەت ڕۆڵەكەیدایە و پەروەردەی دەكات، لە هەموو بارێكیشەوە دەتوانێ كاردانەوەی لەسەر منداڵەكەی هەبێ. ئەركی دایك لەگەڵ ئەوەی زۆر پیرۆز و پاكە و جێگای ڕێزە، زۆریش ئەركێكی قورس و گرانە، چونكە ئەركی دایك تەنیا بەخێوكردن و شیرپێدان و خاوێنكردنەوە نییە، گەشانەوە و پێگەیشتنی هەر نەتەوەیەك پەیوەستە بە لێزانی و تێگەیشتنی ئافرەتانی ئەو میللەتەوە. واتە هەر نەتەوەیەك ئافرەتەكانی زانا و ڕووناكبیر بن، ئەو نەتەوەیە مەزن و ئازاد و سەربەرز دەبێ.
ئەو دەروونناسە جەختی لەوە كردەوە كە «ئافرەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بەردەوام زوڵمی لێكراوە، لەگەڵ ئەوەشدا، كاتێ بووە بە دایك، زۆر بەرپرسانە شانی داوەتە بەر ئەو ئەركە پیرۆزە و منداڵی پێگەیاندووە»، وتیشی: «بەداخەوە لە كۆمەڵگەی كوردیدا زۆربەی دایكەكان چەوساوەن و وەك فەریسە لە قەفەزی دیلێتیدان، بۆیە ئەستەمە ئەم جۆرە دایكانە بتوانن منداڵەكانیان فێری ئازادی و خۆشەویستی و لێبووردەیی بكەن، ئەگەر ژنان و كچانمان تێكەڵ بە زانست و خوێندنەوە بن و ئاسۆی بیر و ئەندێشەیان ڕووناك بێ، نەوەیەكی زانا و هۆشیار پێشكەش بە كۆمەڵگە دەكەن.