جیابوونەوەی هاوسەران گرفتێكی ئاڵۆز و مەترسیداری كۆمەڵایەتییە كە لە زۆربەی كۆمەڵگەكان بە رێژەی جیاواز بوونی هەیە، لەوەش مەترسیدارتر لە بەرامبەر هەڵكشانی رێژەی جیابوونەوە، كەمبوونەوەی پرۆسەی هاوسەرگیرییە. بەپێی ئاماری ئەنجومەنی دادوەریی كوردستان، لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا ژمارەی گرێبەستی هاوسەرگیری بەردەوام كەمی كردووە و تەڵاق و جیابوونەوەش لە هەڵكشاندا بووە، كۆمەڵناسان گرفتی ئابووری و قەیرانی كۆمەڵایەتی و هاوسەرگیری زۆرەملێ و هاوسەرگیری پێشوەختە بە هۆكاری سەرەكیی ئەم پرسە دادەنێن.
دەروونناس و سەرۆكی سەنتەری خێزان، سامان سیوەیلی، رایوایە بە هۆی راگرتنی پێشینەی هاوسەرگیری و دواكەوتنی مووچەی فەرمانبەران و قەیرانی ئابووری گرێبەستی هاوسەرگیری لە دادگاكان كەمی كردووە و رێژەی تەڵاق و جیابوونەوەكان بەرز بۆتەوە، ئەوەشی بە ئاماژەیەكی مەترسیدار بۆ هەڵوەشانەوەی خێزان لە كوردستان وەسفكرد. گوتیشی: «ئەو قەیرانەی رووی لە هەرێمی كوردستان كردووە كاریگەری زۆری هەیە و ئێستا وای لێهاتووە هەموو كات مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی ئەگەری روودانی رووداوی ناخۆش دەكات، نموونەی هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆیە، ئەمە وادەكات گەنج نەتوانێ كۆنتڕۆڵی دەروونی خۆی بكات، ئەمانە بەگشتی هۆكارن بۆ دابەزینی ڕێژەی هاوسەرگیری لەم ساڵدا. بێگومان هەر چییەك لە كۆمەڵگە رووبدات، ئەنجامێكی سروشتییە، بەتایبەت لە كۆمەڵگەی خۆماندا كە بارودۆخ جێگیر و دامەزراو نییە، ئەمانەش دەبنە هۆی ئەوەی پرۆسەی هاوسەرگیری لاواز بێت و بەرەو كەمی بچێت، هەروەها بەشێكی زۆریش لە گەنجان لە ئێستادا نایانەوێت هاوسەرگیری بكەن و زیاتر روو لە هەندەران دەكەن، واتە بە هۆی نائەمنی و ناكۆكیی ناوخۆیی و قەیرانی ئابوورییەوە زۆربەی گەنجان نایانەوێ بەرپرسیارێتی هاوسەر و منداڵ لە ئەستۆی بگرن و خۆیان لە بەرپرسیارێتییەكان دەدزنەوە.»
سەرۆكی سەنتەری خێزان، هۆكاری دابەزینی رێژەی هاوسەرگیری زیاتر شیدەكاتەوە و دەڵێت: «قەیرانە كۆمەڵایەتییەكانی خێزان، قەیرانگەلێكی فرەڕەهەند و فرەهۆكارن، لەوانەش: دەستێوەردانی كۆمەڵایەتی، فاكتەری دەروونی، ئابووری، ڕۆشنبیری، كێشەی سێكسی و سۆزداری و…تاد. ئەوەی مەبەستە لێرەدا ئەو كێشانەن كە لەناو جێگەی نووستنەوە سەرهەڵدەدەن و هێدی هێدی دەبنە دێوەزمەیەك بەسەر ژیانی هاوسەرانەوە و كاریگەری لەسەر پێوەندیی كۆمەڵایەتی و خۆشەویستی و ڕێز و توانای پێكەوەژیانی هاوسەران بەجێ دەهێڵێت، بە شێوەیەكی نەرێنی و ئەگەر بەبێ چارەسەر بهێڵدرێتەوە، ئەوا هاوسەران ناچار دەكات ملی دادگا بگرنەبەر و پەنا بۆ جیابوونەوە ببەن وەك چارەسەر. هەروەها هۆكاری زۆربەی جیابوونەوەكان دەگەڕێتەوە بۆ ئەم رەوشەی ئێستا كە زۆربەی هاوسەران لە رووی دەروونییەوە تێكشكاون و توانای ماڵ بەڕێوەبردنیان نەماوە. بۆ نموونە هەیە كرێچییە و توانای دابینكردنی كرێی خانوو، یان بەخێوكردنی منداڵی نییە، چونكە فشاری ئابووری زۆری كەوتۆتە سەر، ئەمەش هەڕەشەیەكە بۆ تێكچوونی شیرازەی خێزانی و جیابوونەوە لە داهاتوودا. هۆكارێكی دیكەی جیابوونەوە كە ئێستا لە كوردستان زیادی كردووە، ناپاكیی هاوسەرییە، هەروەها هاوسەرگیری لە تەمەنێكی زۆر بچووك كە لە سەرەتادا كۆمەڵێك خەونی رەنگاوڕەنگیان هەیە، بەڵام كە دەچنە نێو پرۆسەكەوە، ئەو كات دەزانن هاوسەرگیری ئەو خەونە رەنگاوڕەنگە نییە كە ئەوان لە هزری خۆیان وێنایان كردبوو، بەڵكو كۆمەڵێك ئەركە و دەبێت جێبەجێی بكەن، كاتێكیش ناتوانن ئەركەكان جێبەجێ بكەن، لە ئەنجامدا جیادەبنەوە. هەروەها تێكەڵبوونی دەوروبەر و دەستوەردانیان لە ژیانی تایبەتی هاوسەران، ئەمەش هۆكارێكە بۆ جیابوونەوەی هاوسەران.»
شوان سابیر گەردی، مافناس و چالاكی بواری كۆمەڵی مەدەنییە و ئەویش هۆكاری ئابووری بە یەكێك لە سەرەكیترین هۆكارەكانی جیابوونەوەی هاوسەران دەزانێت. ئەو مافناسە دەستنیشانكردنی هاوسەر بۆ كوڕ و كچ لە لایەن باوانەوە، هەروەها هەندێك دابونەریتی كۆمەڵایەتی بە هۆكارێكی دیكەی جیابوونەوەكان دەزانێت، نموونەش بەوە دەهێنێتەوە، كە زۆربەی هاوسەرگیرییەكان كە هەڵبژاردەی باوانن، شكست دەهێنن، لەبەر ئەوەی ئەگەر لە سەرەتاشدا كێشەیان نەبێت، دوای ماوەیەك لە یەك تێنەگەیشتن كێشەیان بۆ دروست دەكات، ئەمەش زۆر جار دەبێتە هۆی جیابوونەوەیان، گوتیشی: «هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە بەپێی یاسایی باری كەسێتی كە لە یەكێك لە بڕگەكانیدا هاتووە، ژن دەتوانێت داوای جیابوونەوە لە مێردەكەی بكات، ئەمەش هۆكارێكی دیكەیە بۆ بەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوەكان، چونكە خەڵكانێك هەن بە هەڵە لەم یاسایە گەیشتوون. هەروەها خراپ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش، زۆر جار بووەتە هۆی دروستبوونی پێوەندی نادروست لە نێوان تاكدا، تەنانەت ژیانی هاوبەشی چەندین هاوسەری خستۆتە مەترسی كە نموونەی بەرچاویان فەیسبووكە، زیاتریش پیاوان بە هۆی ئاڵوودەبوون بە فەیسبووك لە رێگەی پێوەندی بەستن لەگەڵ ئافرەتی دیكە، ناپاكی لە هاوسەری خۆیان دەكەن. هەروەها یاسای توندوتیژی خێزان كە خۆی لە خۆیدا دەبوایە لە بەرژەوەندی خێزاندا بووایە، بەڵام بەداخەوە ئەم یاسایە لەبەر چەند خاڵێك نەیتوانیوە بەرگری لە خێزان بكات، بەڵكو بۆتەوە هۆی جیابوونەوەی چەند خێزانێك، ئەمانە هەمووی هۆكاری زیادبوونی رێژەی تەڵاقن.»
شوان سابیر بۆ چارەسەری ئەو دیاردەیە بە پێویستی دەزانێت، سەرەتا كار بۆ رۆشنبیركردنی خەڵك بكرێت، چونكە پرۆسەی هاوسەرگیری لە هەموو شتێك گرنگترە. گوتیشی: «نابێت من خۆم بچم ژن بۆ كوڕەكەم بێنم، دەبێت كوڕەكە، یان كچەكە بە تەواوەتی لە هەموو ئاڕاستەكانی ژیان تێگەیشتبێت و ئامادەبێت بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری، لەو كاتەدا دەبێت ئامادەی بەرگەگرتنی هەموو خۆشی و ناخۆشییەكانی ژیانی هاوسەری بێت، ئەوانەی كە ئەو ئامادەسازییەیان نەكردووە، ناتوانن بەرگە بگرن و زیاتر تووشی جیابوونەوە دەبن. هەروەها پێویستە سزایەك هەبێت بۆ ئەو كەسانەی كە دەبنە هۆكاری جیابوونەوەی هاوسەران، جا چ پیاوەكە بێت، یان ژنەكە، یان كەسانی دەوروبەریان، بۆ ئەوەی بە بەرپرسیارێتییەوە مامەڵە لەگەڵ پرۆسەی هاوسەرگیری بكەن.
بەهار عەلی چالاكی بواری پاراستنی مافەكانی ئافرەت، لە لایەك ئەو گرفتە پەیوەست دەكات بە خراپیی باری ئابووری هەرێمی كوردستان، لە لایەكی دیكەوە هۆشمەندیی هاوسەران بە بنەما دادەنێت. هەر لەو بارەیەوە گوتی: «كەمبوونەوەی هاوسەرگیری لەم كاتەدا زیاتر پێوەندی بە بارودۆخی ئابووری ئێستای هەرێمی كوردستانەوە هەیە كە نەبوونی مووچە و ناڕێكی لە دابەشكردنی تەنانەت لەسەر بازاڕكردنیش كاریگەری هەیە. بۆ نموونە پێشتر كە كوڕ و كچ دەیانویست هاوسەرگیری بكەن، بەشێكی زۆری كەلوپەلی ناوماڵیان بە قیست دەهێنا، ئەمانەش ئاسانكاری بوو بۆ ئەوەی پرۆسەی هاوسەرگیری بەردەوام بێت. بەڵام ئێستا دواكەوتنی مووچە ئەوەشی پەك خستووە، هەروەها پێشتر پێشینەی هاوسەرگیری هەبوو، بەڵام ئێستا ئەمەش نەماوە، واتە ئاسانكارییەكان بۆ پێكهێنانی ژیانی هاوبەش زۆر كەم بوونەتەوە.
بەهار لە بارەی زیادبوونی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران گوتی: «بە رای من ئەم بارودۆخە ئابوورییەی ئێستا تا رادەیەكی زۆر كاریگەری هەیە لە سەر زیادبوونی رێژەی تەڵاق، بەشێكی تریشی پێوەندی بە هۆشمەندی ژن و پیاوەوە هەیە، هاوسەرگیری مەرج نییە بە زۆری بێت، دوو كەس لە قوناغێكدا یەكتریان خۆشویست و لێك تێگەیشتن، دەتوانن هاوسەرگیری دەكەن، پێویستە هاوسەرەكان لێك تێگەیشتن و گیانی لێبووردەییان هەبێت، بەڵام ئەگەر وەك هەمیشە ئافرەت چەوسایەوە و توندوتیژی دەرهەق كرا و بە كۆیلە كرا، ئەوە تا سەر نابێت، چونكە ئافرەت زۆر لەوە هۆشمەندترە ئەو كۆیلایەتییە قبووڵ بكات و ناچار لە هاوسەرەكەی جیادەبێتەوە.